Mustafa Özçelik

1954 yılında Eskişehir’in Günyüzü ilçesinde doğdu. Türk Dili ve Edebiyatı alanında yüksek öğrenim gördü. Nevşehir, Eskişehir ve Kütahya’da çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı. Dumlupınar üniversitesinde öğretim görevlisi olarak çalıştı.

Edebî hayatı Mavera dergisinde yayımladığı şiirleriyle başladı. Başta Mavera, Yedi İklim ve Yönelişler olmak üzere, Dergâh, Düş Çınarı, Kırağı, Kardelen, Ay Vakti, Bir Nokta, Kültür Dünyası, Kültür, Somuncu Baba, Berceste gibi pek çok dergide şiir ve yazıları yayımlandı. Yurt içi ve yurt dışında çeşitli kültür-sanat etkinliklerine katıldı. Çalışmaları muhtelif kurumlarca ödüllendirildi. Şiir, öykü, deneme, makale, masal, biyografi ve antoloji türlerinde yayımlanmış kitapları bulunmaktadır.

Yayımlanmış eserlerinden bazıları:

İfşa, Serenat, Dünyanın Tenhasında, Güneş ve Ayna, Gül ve Hançer, Nasreddin Hoca, Şehitler Tepesi, Son Günün Sevinci, Şiir İklimi, Gece Işıltısı, Nûn ve Kalem, Eylül Irmakları, Mehmet Âkif ve İstiklal Marşı, Mehmet Akif ve Çanakkale, Bizim Yunus, Dünyanın Bütün Çiçekleri, Ben Öğretmenim Çocuklar, Eğitime Adanmış Hayatlar.

YUNUS VE MEVLANA

Mustafa Özçelik

İçindekiler

Önsöz

İki büyük ruh kahramanı

Menkıbelerde Yunus Emre ve Mevlana

Şiirlerindeki benzerlikler

“Mevlevî Yunus”

Sarıköylü Yunus Emre

Yunus Emre’yi yeniden keşfetmek

Yunus’u anlamanın imkânları

Menkıbeleri

Bizim Yunus

Sevgi kahramanı

Yunus’un dili

Yunus Emre’de birlik fikri

Beyân-ı Hâl-i Hazreti Mevlana

Yaşadığı çağ

Şiir ve musiki

Mevlana’nın eserleri

Hangi Mevlana

Horasan illerinden gelen yolcu

Şiirin ve musikinin diriltici gücü

Mevlana’ya adanmış şiirler

111

117

123

127

128

Mevlana’dan günümüze mesajlar Sûfî bir muallim olarak Mevlana İlim adamının vasıfları

Sonuç yerine

Kaynakça

Önsöz

Yunus Emre ve Mevlana, 13. asırda Anadolu semasında parlayan ve parıltısı hiç sönmeyen iki mana, iki kutup yıldızı… Malumdur, kutup yıldızı, yol gösterici nitelik taşır ve hep aynı yönü gösterir. Böylece, karanlık gecede, uçsuz bucaksız tabiat ortamında yol ve yönlerini bulmak isteyenler ona bakarlar.

Toplumların da karanlık çağları vardır. Savaş, tefrika, kin ve nefretin siyasî, sosyal ve ekonomik düzeni bozmasıyla başlayan bu karanlık, sadece bu anlamdaki tedbirlerle düzelmez. Çünkü böylesi bir ortamda ruhlar, gönüller ve zihinler yara alır. Ferdin ve toplumun ayağa kalkması, önce bu yaraların sarılmasıyla mümkündür.

İşte bu iki mana kahramanı da bunu yaptı o yüzyılda. Ayrılık yerine birlik, düşmanlık yerine dostluk dediler. Onların bu çağrıları, Selçuklu’nun Bizans sınırında küçücük bir uç beyliği olan Osmanlı’da yankı buldu. Anadolu birlik ve düzenliğine yeniden kavuştu.

Bu iki büyük gönül mimarı, aynı kaynaktan beslendi. Aynı hassasiyetleri taşıdı. Sadece hitap ettikleri kesimler itibariyle sanki aralarında sözleşip farklı dil ve üslup kullandı. Böylece çağrıları, köylüden şehirliye, yerliden yabancıya, fakirden zengine her kesime ulaştı. Çünkü hangi dil ve üslup kullanılırsa kullanılsın aşkın lisanı birdi.

Bugün dünya, 13. asrın şartlarını yaşıyor. Gerek ülkemizde gerekse Batı’da, Amerika’da çok ciddi problemler var. Bunları aşmak için siyasî, ekonomik tedbirler alınmaya çalışılıyor. Fakat problemlere bütüncül olarak yaklaşmak isteyenler Mevlana’nın, Yunus Emre’nin kapısını çalıyor. Bu, şüphesiz önemli bir gelişmedir. Şimdilik el yordamıyla yapılan bu arayışlar, dileriz ki her ikisinin de gerçek muhteva ve misyonlarıyla anlaşılmasına vesile olur.

Bu kitap, aynı asırda yaşamış, aynı sıkıntılarla karşılaşmış, aynı çözüm yollarını göstermiş iki büyük mana erini birlikte ele alıp onları bu şekilde sunma niyetinden doğdu.

Burada bir açıklamaya ihtiyaç var. Bu kitaptaki metinlerin büyük bir kısmı, ilmî toplantılarda tebliğ olarak sunuldu. Kimi zaman konuların müşterekliği dolayısıyla kimi tekrarlar yapıldı. Bunu özellikle tercih ettik çünkü yazıların yapısını bozmak istemedik. Bir de yazıları dipnota boğmak istemediğimiz için kaynakları kitabın sonunda belirttik.

Mevlana ve Yunus Emre muhiplerine selam olsun.

Mustafa Özçelik

“On üçüncü asır sonlarına doğru, biri Konya’da, diğeri Eskişehir civarında iki büyük ruh kahramanı yükselir. Mevlana ve Yunus Emre... Bunlardan birincisi yüksek tabaka, ötekisi halk tabakası üzerinde asırlarca devam eden bir saltanat kurar.”

Mehmet Kaplan

İki büyük ruh kahramanı

13. asır, kültür ve düşünce tarihimizde çok özel bir za

manın adıdır. Çünkü 11. asırdan itibaren Orta Asya’dan gelen Türk dalgası, yeni yurt edindikleri Anadolu’ya her sahada ve her anlamda kendi damgalarını vurma gayreti içerisindedir. Bütün gaye, bu toprakları kalıcı bir yurt yapmak, maddî ve manevî anlamda gelişmiş bir medeniyeti inşa etmektir.

Anadolu’da bütün bunlar olurken önce Haçlı Seferleri ardından Moğol saldırıları bu coğrafyayı pek çok ekonomik, sosyal ve kültürel buhranla yüz yüze getirmiştir. Anadolu bu buhranların ortaya çıkardığı meseleleri kendi iç dinamiklerinden gelen güç ve imkânlarla çözmeye, Türk-İslâm medeniyetinin aslî değerleriyle bu karanlık dönemi aşmaya çalışmıştır.

İşte böyle bir süreçte Anadolu’da dirilişin, tecdidin manevî mimarları sayabileceğimiz pek çok isimle karşılaşırız. Bu kadro içerisinde elbette Muhiddin Arabî (1165-1240), Şeyh Edebali (1206-1326); Sadreddin Konevî (1207-1274) Hacı Bektaş (1209?-1271?); Nasreddin Hoca (1208-1284) Gülşehrî (1250?-1335?) gibi pek çok isim bulunmaktadır. Bu isimler, Anadolu’nun dil, edebiyat ve fikir planında mimarları sayılırlar. Anadolu, onların çalışmalarıyla ve eserleriyle Haçlı ve Moğol saldırılarının ve kaos ortamında ortaya çıkan fikrî ve akidevî sıkıntıların açtığı

metafizik yaraları sararak yeni bir kültür ve medeniyetin coğrafyası haline gelmiştir.

Metafizik yaralardan da söz ediyoruz çünkü bu üç hadisenin ortaya çıkardığı savaş, kavga, tefrika gibi olaylar hem somut hem de metafizik anlamlarıyla zuhur etmişti. Yıkılan sadece şehirler değil aynı zamanda gönüllerdi. Dolayısıyla her üç olayın da insanların fikir ve gönül yapısı üzerinde olumsuz tezahürleri olmuştu. Dolayısıyla bu ermişler kafilesinde bulunan her isim birer manevî kurucu yahut önder hüviyetindedirler. Her biri kendi tarzı, üslubu içerisinde gayret göstermişler ve yaşadıkları çağda insanlar için birer manevî tabip olmuşlar; hatta bununla da kalmayarak tesirlerini günümüze kadar devam ettirmişlerdir.

Bu seçkin kafile içerisinde iki isim vardır ki onları daha özel bir konumda düşünmek gerekmektedir. Bu iki isim hemen tahmin edileceği gibi Mevlana ve Yunus Emre’dir. Çağdaş bir Mevlana ve Yunus yorumcusu sayabileceğimiz Mehmet Kaplan’ın ifadesiyle: “On üçüncü asır sonlarına doğru, biri Konya’da, diğeri Eskişehir civarında iki büyük ruh kahramanı yükselir. Mevlana ve Yunus Emre... Bunlardan birincisi yüksek tabaka, ötekisi halk tabakası üzerinde asırlarca devam eden bir saltanat kurar.”

Kaplan Hoca, bu tespitinde son derece haklıdır. Ger-

çekten de mukayeseli bir çalışmayla incelediğimizde aynı
çağda yaşamış b düşünmek imkân Ortak nokta	İki büyük ruh	”nı birbirinden ayrı
1- Bu iki isi larıdır. Mevlana rihleri arasında y Yunus 33 yaşında	kahramanı	nokta çağdaş oluş-mre (1240-1320) ta-vlana’nın vefatında amanda ise Mevlana
33 yaşındadır. İlginç bir tevafuk oluşturan bu durum, onla-

rı aynı çağın insanları olarak görmemizi gerektirmektedir.

2- Diğer bir ortak noktaları ise her ikisinin de mutasavvıf ve şair olmaları, diğer mutasavvıf şairlerde olduğu gibi şiiri duygu ve düşüncelerini halka aktarmada bir vasıta, bir form olarak görmeleri fakat bunu çok sanatkârane yapmış olmalarıdır. Tek fark birinin Türkçe, diğerinin diğeri Farsça ile söylemiş olmasıdır ama bu farklılık bu müşterekliği elbette ortadan kaldırmaz.

3- İkisi de vahdet-i vücut anlayışına bağlı birer sûfidir. Bilindiği gibi 12. ve 13. asır, Anadolu’da tarikatlar asrıdır. Bu süreç içerisinde tarikatlar üzerinde en çok etkili olan isim Muhyiddin Arabî’dir (1165-1240). 1204 yılında Konya’ya gelen Arabî, Anadolu’da vahdet-i vücut anlayışının yayılmasına vesile olmuştur.

Bu anlayışın ondan sonraki en önemli ismi elbette ki Mevlana’dır. Dolayısıyla bu anlayış yankısını önce Mevlana’da bulur. Böylece Moğolların kasıp kavurduğu Anadolu’nun Konya şehrinde Muhyiddin Arabî’den sonra bir Mevlana rüzgârı esmeye başlar. Böylece Konya, bir ilim ve irfan şehri olarak onun nefesiyle yeni bir cazibe merkezi olur. Burada inancın, sevginin, barışın, kardeşliğin sesi yükselir. Üstelik oldukça evrensel bir söyleme dönüşerek, coğrafya, ırk, dil, din farkı gözetmeyen bir sestir bu.

Bu sesin daha sonraki terennümcüsü ise Yunus Emre’dir. Arabî’nin vefatından bir yıl sonra doğan Yunus Emre’nin bütün fikirleri de vahdet-i vücut anlayışına dayalıdır. Zaten Mustafa Kara’nın çok ilginç bir tespitiyle bu üç isim, o çağda Moğol, Haçlı ve Babailerle zuhur eden Celali tecellinin cemali karşılığıdır.

4- Bu iki gönül insanı bu benzerliklerden ötürü görüşüp tanışmış olabilir mi? Bu kimi araştırmacılara mümkün görünmektedir. Çünkü halk, Yunus’u ne kadar ümmi bir şair olarak görmek istese de onun belli bir tahsil süreci geçirdiğini şiirlerinden çıkarmaktayız. O, irfan yolundan

önce ilim yolunda yürümüştür. Üstelik bu durum, yani ilimden irfana geçiş de bu yoldaki her isimde görebileceğimiz bir durumdur.

Yunus, tahsilini muhtemelen Konya’da yapmıştır. Çünkü Konya’nın o çağda Kayseri ile birlikte böyle bir ilim merkezi olma hüviyeti vardır. Konya medreseleriyle, dar’ül-huffazlarıyla, dar’ül-hadisleriyle, hankâh ve zaviyeleriyle ünlü bir yerdir. Bu durum, Yunus’un tahsilini Konya’da yapmış olma ihtimalini güçlendirmektedir. Durum böyle olunca da Yunus’un Konya medreselerindeki öğrenimi sırasında aynı şehirde bululan Mevlana’dan; Mevlana’nın da meclisine gelen Yunus’tan habersiz olması düşünülemez. Dolayısıyla Yunus, ilim tahsilinden sonra irfan sularına kulaç attığında en yakınında bulunan isim olarak Mevlana’yı bulmuştur.

Bunu nerden mi biliyoruz? Şüphesiz, bu konuda elimizde somut belgeler yok. Ama doğrusu bu anlamda bir belgeye de fazlaca ihtiyaç olduğunu düşünmüyoruz. Çünkü şairin eserinden daha büyük belge olmaz. Öyleyse Yunus’un şiirleri bu anlamda bir belge olarak pekâlâ görülebilir. Buna göre Yunus, şiirlerinde Mevlana meclisinde bulunduğunu bizzat kendisi söylemektedir: “Mevlana sohbetinde saz ile işret oldu / Ârif manaya daldı çün biledir ferişte(h).”

Yunus’un Mevlana’ya duyduğu muhabbeti; Mevla-na da Yunus’a karşı duymuş “görklü nazar”ıyla Yunus’u mana âlemlerinin derinliklerine indirmiştir: “Mevlana Hüdavendigâr bize nazar kılalı / Onun görklü nazarı gönlümüz aynasıdır.” beyti ancak böyle hususi bir yakınlığın söyletebileceği bir beyit olsa gerektir.

Nitekim bu beyitlerden hareketle Abdülbaki Gölpınar-lı, Tuncer Gülensoy, Mehmet Önder, Beşir Ayvazoğlu gibi pek çok araştırmacı Yunus’un Mevlana ile görüşmüş olabileceğinden söz etmektedirler.

Menkıbelerde

Yunus Emre ve Mevlana

Mevlana-Yunus birlikteliği ve yakınlığı Mevlevî menkıbelerine de konu olmuştur. Bunlardan birisi şöyle-dir:

a- “Yunus’un Konya’da bulunduğu günlerde bir gün yine uzun uzun Mesnevi sohbeti yapılmış. Ardından da ona Mesnevi’yi nasıl bulduğu sorulmuş. Yunus cevaben: “Uzun yazılmış. Ben olsaydım: ‘Ete kemiğe büründüm / Yunus diye göründüm” yahut “Ete kemiğe büründüm / Âdem oldum göründüm’ derdim, olur biterdi.” demiş.

Yahya Kemal, bu beyit için: “Yunus’un ne anlayışta, ne kadar yontulmuş, ne ince bir ruha sahip ne güzide bir insan olduğunu gösteren, misilsiz denecek kadar toplu ve güzel bir beyit.” der.

Bir başka yorumcu Turan Oflazoğlu bu menkıbeden şöyle bir yorumun çıkabileceğini düşünmektedir. “Halk, gerçek şiirin az ve öz söylenişini sevmekte, hikâyenin masalın yani öyküleştirmenin şiire zarar vereceğini söylemektedir.” Yunus’un söyleyiş tarzı dikkate alındığında bu olay pekâlâ gerçekleşmiştir denebilir. Yani bu beyit Yunus - Mevlana münasebetinin bir belgesi sayılabilir.

Bu beyit konusunda farklı düşünenler de vardır. Göl-pınarlı, bunu Yunus’un terbiyesine ve yapısına yakıştırmaz

ve böyle bir şeyin olamayacağını söyler. Üstelik ona göre bu beyit Yunus’un değil Said Emre’nindir. Mehmet Önder ve Muhittin Celal Doru ve Raif Yelkenci de bu sözün Mevlana’yı Yunus’un yanında küçülten bir uydurmaca olduğu kanaatini taşırlar. Onlara göre bu söz Yunus’un irfanına yakışmaz.

b- Şu menkıbe de Mevlana’nın Yunus’a verdiği değeri göstermesi açısından önemlidir: “Genç Yunus, Konya günlerinde sık sık Mevlana’nın yanına gider, bir zaman kalır imiş, geri döneceği zaman Mevlana, onu kale kapısına kadar giderek uğurlarmış. Mevlana’nın müritleri, bu duruma şaşıp kalırmış. Bir gün sükûtu bozarak bunun sebebini sormuşlar. O da; “İlahi menzillerin hangisine çıktımsa, bir Türkmen kocasının izini önümde buldum. Onu geçemedim.” demiş.

Bahrü’l-velaye’de işte bu Türkmen kocasının Yunus Emre olduğu söylenmektedir. Eğer bu malumatı doğru kabul edecek olursak yine bu menkıbenin ilk bakışta Yunus’u Mevlana’dan üstün göstermek şeklinde anlaşılması söz konu olabilir. Fakat dikkatli bir bakış, yine Oflazoğlu’nun yorumuyla söyleyecek olursak halkın Mevlana’yı da büyük gördüğünü ama dili üslubu ve yaşantısıyla Yunus’u kendine daha yakın hissettiğini göstermektedir.

c- Bir başka menkıbe ise şöyledir: “Yunus, Hz. Mev-lana’nın büyük oğlu Sultan Veled ile arkadaşlık etmiş, her ikisi de Mevlana’dan ders almıştır. Mevlana vefat edince Yunus pek perişan olmuş, ardından içli göz yaşları dökmüş, tesellisiz, ışıksız bir ömür sürmeğe başlamış. O günlerde Mevlana’nın mübarek merkadi üzerine bir türbe yapılıyormuş. Yunus, inşaatın gönüllü ırgadı olmuş, sabahtan akşama kadar omzunda taş, tuğla taşıyarak vecd içinde çalışıyormuş. Bir seher vakti, erkenden baş mimar inşaatı kontrole gelmiş, birde ne görsün, bir işçi yerden bir tuğla alıyor ve (Allah - Hak) diyerek yukarı fırlatıyor. Tuğla

havada birkaç devir yaptıktan sonra kubbede yerini buluyormuş. Mimar hayretler içinde kalıp biraz daha yaklaşarak: “Kimsin sen?” diye sormuş. Bu sırada o işçi yerden aldığı tuğlayı yukarıya fırlatmış bulunuyormuş. Fakat her ne hikmetse bu tuğla yerine varmamış düşüp parçalanmış. Yunus’un kerameti meydana çıkınca Konya’yı terk etmeye karar vermiş. Sultan Veled’i ziyaret edip elini öpüp ayrılacağını bildirmiş. Sultan Veled de onu: “Git Yunus Git... Sen artık türbe değil gönül binaları yap.” diyerek uğurlamış.

Bu menkıbe, bir yandan Yunus’un Mevlana ile yakınlığını göstermesi, bir yandan da Sultan Veled’in, Yunus’un tarihî misyonunun farkında olan biri olarak ona: “Sen bina değil gönüller bünyâd et! Haydi, yolun açık olsun.” diyerek onu irşat görevi için Konya’dan uğurlaması açısından oldukça manidardır. Öyle ki bu söylencedeki uğurlama cümlesiyle Yunus’un ebedî hayat felsefesini özetleyen: “Ben gelmedim dava için, benim işim sevi için / Gönüller dost evi için, gönüller yapmaya geldim.” söyleyişiyle birlikte düşününce işin sır perdesi aralanmış olur.

d- Mehmet Önder’in verdiği bilgilere göre 25 yaşından 33 yaşına kadar yaklaşık 8 yıl Konya’da kalan Yunus Emre, Tabduk yoluna bundan sonra düşer. Bektaşî menkıbesi onu Hacı Bektaş yurdundan Tabduk yurduna gönderse bile, Mevlevî söylencesine göre Tabduk’un yanına Konya’dan sonra gider. Yunus, bu gidişte bile Konya günlerini ve Mevlana sohbetlerini unutmaz ve daha sonra Mevlana’nın vefatı üzerine duyduğu elemi onun çevresindeki uluların da isimlerini zikrederek bir dörtlüğünde şöyle dile getirir: “Fakih Ahmet Kutbeddin / Sultan Seyyid Necmeddin / Mevlana Celaleddin / Ol Kutb-ı Cihân kanı”

e- Biz, bütün bunların Yunus’la Mevlana arasındaki münasebetin birer belgesi olarak görülebileceğini düşünmekteyiz. Tabi, aksi düşünceler de vardır ve bunlara da kısaca değinmek gerekir. Mesela Vecihi Timuroğlu, bu

tür beyitlerin Yunus’un Mevlana ile görüştüğünü göstermez diyerek “nazar kılma”nın bir tasavvuf terimi olarak ele alınması gerektiğini bunun da Yunus’un kendisine Mevlana’nın değer verdiğini gösterdiğini ama görüştüklerine bir delil olamayacağını söylemektedir.

Bizim bu yoruma itirazımız şöyledir: Nazar kavramının sûfilikte somut olarak gerçekleşmesi daha doğru bir bakış tarzıdır. Çünkü bu yolla şeyhin müride bakışı onun ruhuna tesir eder, ona yeni bir şekil verir. Yani nazarın eğitici bir özelliği vardır. Dolayısıyla sûfilerin sohbeti gibi nazarları da onlar için bir feyiz kaynağıdır. Yunus’un dediği gibi: “Erenlerin nazarı toprağı guher eyler.”

Şiirlerindeki benzerlikler

Her iki ismin de vahdet-i vücut anlayışının terennüm-cüsü olmaları aralarında kişisel farklılıklar bulunmasına rağmen söyleyişlerinde büyük benzerlikler ortaya çıkarmıştır. Her ikisi de ağırlıklı olarak Allah ve insan sevgisini, barışı, hoşgörüyü terennüm etmişlerdir. Aşka, hayata, ölüme, gurbete... bakış tarzları birbirinin aynısıdır. Bu durumu örneklendirmesi açısından şu beyitlere bakalım:

Mevlana-Yunus

Yetmiş iki millet sırrını bizden işitir

Mezhep ve millet derdi yoktur âşıkların

(Mevlana)

Yetmiş iki millete kurban ol âşık isen

Tâ âşıklar safında imam olasın sadık

(Yunus)

***

Aşktır bizim Medresemiz, Ulu Tanrı müderrisimiz

Biz bu medresenin talebeleriyiz, dersimizi her dem tekrar ederiz (Mevlana)

Biz talib-i ilmlerüz, aşk kitabın okuruz

Çalab müderris bize aşk hod medresedür

(Yunus)

***

Gönül buğday tanesine benziyor, bizse değirmene Değirmen nerden bilecek ki bu dönüşün hikmeti ne?

(Mevlana)

Bu dünyanın misali, benzer bir değirmene

Gaflet anın sepeti, halkı anda üğüne

(Yunus)

***

Ey âşıklar, ey âşıklar bizim dinimiz mezhebimiz aşktır.

Biz aşkın çocuklarıyız.

(Mevlana)

Ey âşıklar ey âşıklar

Aşk mezheb-ü dindir bana

(Yunus)

***

İlmin bütün ahkâmını nefsinde bulursun

Bir lahza eğer nefsine hâkim olabilsen

Esrar aramak tozlu kitaplarda haşivdir

Kendini bilirsin ilmi ancak bilebilsen

(Mevlana)

İlim ilim bilmektir

İlim kendin bilmektir

Sen kendini bilmezsin

Ya nice okumaktır

(Yunus)

***

Dün, dünle beraber gitti cancağızım

Şimdi dünya yeni, yeniden doğmak,

Yeni şeyler söylemek lazım

(Mevlana)

Her dem yeni doğarız

Bizden kim usanası

(Yunus)

***

Tevazu ve alçak gönüllülükte toprak gibi ol.

Hoşgörüde deniz gibi ol.

Şefkat ve merhamette güneş gibi ol.

(Mevlana)

Halimize haldaş ol, sırrımıza sırdaş ol

Müşkülüm ayan olsun, baş indir yolumuza.

(Yunus)

***

Sen, sev ki sevilsin sevenler.

Şu toprağa sevgiden başka bir tohum ekmeyiniz.

Şu tertemiz tarlaya başka bir tohum ekmeyiz biz.

(Mevlana)

Gelin biz tanış olalım, işin kolay kılalım.

Sevelim sevilelim, dünyada kimse kalmaz.

(Yunus)

Bu benzerliklerden yola çıkarak Yunus’u Mevlana’nın bir taklitçisi saymak tabi ki yanlış olur.

Bu benzerliği sağlayan en önemli sebep, bağlı oldukları sûfilik anlayışının aynı oluşudur. Yani hamur ve maya aynıdır. Bir de Yunus’un Mevlana’yı üstat, mürşit kabul etmesidir. Dolayısıyla Yunus, bu anlamda Mevlana’nın adeta Türkçe söyleyeni olmuştur. Ama bu söyleyiş tekrar söyleyelim ki elbette kendine özgüdür.

“Mevlevî Yunus”

Yunus Emre, şair olmaktan öte ve önce bir sûfidir.

Menkıbeye göre Hacı Bektaş dergâhına buğday istemek için gitmiş, orada kendisine nefes yani manevî yol teklif edilmiş, o da önce buğdayı seçmiş, ardından dönüş yolunda yaptığı hatayı anlayarak dönmüştür. Fakat Hacı Bektaş, onu kendisi eğitmek yerine Tabduk Emre’ye ıs-marlamıştır. Dolayısıyla her sûfi gibi Yunus’un da bir şeyhi vardır ve bu araştırmacıların ortak kabulüne ve Yunus’un kendi ifadelerine göre Tabduk Emre’dir.

Fakat burada tartışılan konu Yunus Emre’nin hangi tarikatın mensubu olduğudur. Biliyoruz ki ona başta Bektaşilik olmak üzere, Halvetilik, Nakşibendîlik, Kadirîlik gibi pek çok tarikat, kendi yollarının bir mensubu olarak göstermişlerdir. Buna Mevlevîlik de dâhildir. Türk klasiklerinde böyle bir mensubiyetin olabileceği: “Elimizdeki şiirler Yunus’un tarikat zincirinin Mevlana’ya ulaştığını göstermektedir. ‘Mevlana Hüdavendigar bize nazar kılalı / Anun görklü nazarı gönlümüz aynasudur.’ beyti de bunu ispatlamaktadır.” cümlesiyle daha kesin bir yargıya bağlanmaktadır.

Mevlana ve Yunus’un görüştükleri ve aralarında duygu, fikir hatta söyleyiş benzerlikleri olmasına rağmen iki önemli sebep bu iddiaları boşlukta bırakmaktadır. Bunlardan ilki bu tarikatların o çağda henüz kurumlaşmamış

olmalarıdır. İkincisi ise Yunus’un tarikatlar konusundaki özel tutumudur. O, kurumlaşma sürecine girenlerden istifade etmiş, bu tür oluşumların hepsine sıcak ve samimi bakmış, ancak hiç birine tam anlamıyla müntesip olmamıştır. Yani o bir bakıma tarikatsız bir tarik ehlidir. Sezai Karakoç’un yorumuyla söyleyecek olursak: “O, şair olduğunu bir an bile unutmaz, şiirinin ödev ve sınırını bir an bile aklından çıkarmaz. Yeni bir tarikat kurmaya bile kalkışmaz.” Onun geniş bir benimsemeye konu olmasında bu tutumu bir sebep olarak görülmelidir.

Peki, Mevlevîlik açısından durum nedir? Yunus Emre Mevlevîliğin ilk iki önemli ismi olan Mevlana ve oğlu sultan Veled’i tanımış olsa bile yine bu kurumlaşma sürecine daha sonra giren bu tarikata da mensup olmayacağı tarikatlar konusundaki o özel tavrı nedeniyle de mümkün görünmemektedir. Dolayısıyla Yunus Emre, Mevlana ile birlikte düşünülmesi gereken bir isimdir lakin onu bir Mevlevî tarikatı müntesibi olarak görmek mümkün değildir. Ama bu durum Mevlana ve Yunus Emre münasebetinin gerçek oluşunu ortadan kaldırmaz. Çünkü her ikisi de yaşadıkları asrın iki büyük ışığı, söz mülkünün iki büyük sultanıdır. Anadolu tasavvufunun fikri mimarlarıdır. Bu öylesine ince bir kader sırrıyla gerçekleşir ki, tasavvuf öğretisi bu iki coşkulu âşıkta derinlikli yorumunu ve estetik anlatımını bulur.

Birlik çağrısı birinde Farsça ile diğerinde Türkçe ile yapılır. Mevlana, irşat görevini ilmin ve irfanın da başkenti durumundaki Konya’da yapmaktadır. Bu durum onu Farsça söyletir. Yunus ise şehir insanı değildir. Halkın içinden fakir bir rençper olarak çıkıp geldiği bu ilim ve irfan noktasında içinden çıktığı sosyal çevreye göre başka bir lisanı tercih eder. Özbeöz Türkçe söyler. Bu sadece bir tercihle de ilgili değildir. Türkçe, şehir dili olarak çok işlenmiş bir dil durumunda değildir. Ama Oğuz boyları içinde konuşulan

Türkçe, Dede Korkut’tan beri ilmik ilmik işlenerek yüksek bir edebiyat dili haline gelmeyi başarmıştır. Yani durumu hem seslenilen kitlenin özellikleri hem de Türkçenin kullanılış alanlarıyla ilgili bir tercih belki de zaruret olarak düşünmek durumundayız.

Farsça yahut Türkçe… Aşkın lisanı kendincedir. Beden kulağına değil gönül kulağına seslendiği için hangi dilde söylendiği de çok önemli değildir zaten ve aşkın diriltici sesi yeniden söylenmeye başlar. Sağımızda Mevlana, solumuzda Yunus… Biz, hangisine kulak kesilirsek kesilelim lisan farklı bile olsa gönül özde aynı şeyi duyar. Duyulan aşk çağrısı, birlik (tevhid) sesidir. Aralarında mana olarak hiçbir fark yoktur. Mevlana’nın: “Ne olursan ol, gel.” demesiyle Yunus’un: “Gelin, tanışık olalım.” demesi aynı şeydir.

Bugün bu iki büyük isim o asırda olduğu gibi yine misyonlarıyla bu asırda da bütün canlılığıyla insanlığın gündemindedir. Yani kader şartları bugün de onları inanç temelli yeni bir medeniyetin inşasında insanlığın önüne birer ışık olarak tekrar çıkarmıştır. Bu durumda uluslar arası, çağdaş birer isim olmaları, onların başka bir benzeşme noktası olarak ortaya çıkmaktadır.

Şimdi bütün mesele, bütün hakikat erlerinin dilleri, üslupları farklı da olsa özde aynı şeyi söylediklerini bilerek onları anlama çabasının içerisinde olmaktır. Dün, onlar nasıl Allah ve insan merkezli bir sevgi medeniyetinin manevî mimarları olmuşlarsa bugün de aynı misyonlarıyla çağın umut kapılarıdır. Bunun için “Gel” çağrılarını duyacak kulak, bu sözün gerçek anlamını kavrayacak yüreklere ihtiyaç vardır.

Birinci Bölüm

Sarıköylü Yunus Emre

1. Çağa bakmak

Yunus’un yaşadığı çağda Anadolu üç büyük tehlikeyle karşı karşıya geldi. Bunlardan ilki Batı’dan gelen Haçlı saldırıları, ikincisi Doğu’dan gelen Moğol akınları, üçüncüsü ise Babailer isyanıdır.

Bu üç olay, Anadolu’yu tam bir felaketler yurdu haline çevirdi. Savaşlar, isyanlar, iç kargaşalıklar, açlık, kıtlık gibi olaylar karşısında Anadolu insanı tam anlamıyla bir kaos ortamına girdi. Babailer isyanı ise inançlar konusunda aynı kargaşayı doğurdu. Zaten Haçlı ve Moğol saldırılarının da bir boyutu bu idi. Her iki emperyalist güç de bir yandan siyasî ve ekonomik beklentiler adına Anadolu’ya saldırırken bir yandan da Anadolu’da yeşermeye başlayan Türk-İslâm medeniyetine bir meydan okuma ve onu yok etme tavrı içinde idi.

İşte böylesi bir zamanda Anadolu bozkırından bir ses yükseldi. Bu ses, Yunus’un, Sarıköylü Yunus’un, Yunus Emre’nin sevgi, barış ve hoşgörüyü dillendiren evrensel sesiydi:

Ben gelmedüm da’vîy içün Benüm işüm sevi içün Dostun evi gönüllerdür Gönüller yapmaya geldüm.

Bu ses, sade bir dervişin nefsini olgunlaştırmak adına yüreğinden yükselttiği çığlığın ötesinde bir içeriğe sahipti. Bu ses, aynı zamanda toplum adınaydı, insanlık adınaydı. Bu ses, çağının sorunlarını kavramış, onların hangi yol ve yöntemle çözülebileceğinin farkında olan bir münevverin, öncü bir mütefekkirin sesiydi.

Anadolu bu sesle dirildi, derlenip toparlandı. Birlik ve dirliğine yeniden kavuştu. Osmanlı sadece gaza erlerinin gayretleriyle değil onlarla birlikte Yunus Emre gibi gönül erlerinin çabalarıyla sadece cihangir devletin değil bir kültür ve medeniyetin adı oldu.

2. Derviş Yunus

Yunus Emre, öncelikle derviş bir insandı. Bu kelimenin “fakir, yoksul, dilenci” şeklindeki sözlük manası bizi yanıltmasın. Sûfilik yolundakiler kendilerine sıfat olarak bu kelimeyi seçerken asıl soyutlandıkları şey, maddî zenginlikleri değil, benliklerinin kendilerini insanî olandan uzaklaştıran kibir, kıskançlık, kötülük gibi manevî hastalıklarıydı çünkü toplumsal mücadelelere aday insanlar, bu zaafları taşıdıkları sürece başarılı olamazlar. Bu yolun çetin sınavları ancak olgun bir kişilikle, arınmış bir gönülle sağlanabilir. Yunus da öyle yaptı. Medresede öğrendiği zahiri ilimlerin hakikat kapısından girmesine imkân vermediğini anladığı anda irfan yolunun yolcusu oldu. Hacıbektaş dergâhında yüreğine düşen aşk ateşiyle yollara düştü ve Tabduk Emre dergâhına kapılandı. Yunus, buradaki aşk mektebinde efsanevî kırk yıllık çilesini (eğitimini) tamamladıktan sonra dili çözülür ve her bir mısraı çağının problemlerine çözüm adına ışık tutan şiirlerini söylemeye başlar.

3. Şair Yunus

Yunus’un şiirleri bir dervişin şiirleridir. O bakımdan onun derdi sadece şiir söylemek değil bu yolla topluma bir

mesaj iletmektir. Çünkü dervişlik, bir anlamıyla da insanlara faydalı olmaktır:

Her kime dervişlik bağışlana

Kalbi pak ola gümüşlene

Nefesinden misk ü anber tüte

Budağından il il şar yemişlene

Yaprağı derdlü için derman ola

Gölgesinde çok kademler işlene

Bu didaktik ve faydacı tutum, onun şiirini zayıflatan bir unsur değildir. Tam aksine bu anlayış onu zenginleş-tirmiştir. Zaten lirizmin dehası bir şair olması nedeniyle o duyguyla fikri potasında öylesine eritmiştir ki onun şiirlerinde estetik güzellikle faydacılık iç içe geçmiştir. Bu altın terkibi başaran Yunus, Türkçede bütün zamanların en büyük şairi olmuştur. Çünkü onda ne halk şairlerinin çoğunda görülen ve söylediklerini şiirden çok manzume olarak görmemizi gerektiren kolaycılık ne de divan şairlerindeki halktan ve hayattan kopuş, yabancı dillerin tesirindeki kapalı söyleyiş özelliklerini görürüz. Onun şiiri bu yüzden kendisiyle başlayan ve bütün zamanlarda hemen bütün şairleri etkileyen kendine özgü bir şiirdir. Hem kendi iç dünyasının yankısıdır hem topluma tutulan bir ayna hem de sorunlara ilişkin çözüm önerilerini içeren bir şiirdir. Bilgelikle sanatkârlık; fertle (kendiyle) toplum iç içedir.

4. Münevver Yunus

Münevverlik, aydınlanmış olmayı gerektiriyordu. Yunus, bu aydınlanmayı Tabduk’un dergâhında gerçekleştirdi. Dağdan toplayıp dergâha getirdiği odunların düzgün olması, aralarında eğri bir tek bile odun bulunmaması sadece maddî perspektifle anlaşılacak bir durum değildir. Düzgün odun ifadesi bir sembol olarak düzgün insan demektir.

Düzgün odunlar toplamı da düzgün toplum anlamına gelmektedir. Yunus’un dağda bulduğu odunların hepsi elbette düz değildi. Ama Yunus, baltasıyla onları düzgün hale getirdi. Yani bir emek harcadı, bir gayret sarf etti. Çilesi bitip topluma açılma vakti geldiğinde şeyhi onu gezilere gönderdi. Bu gönderişi de yine mecazıyla düşündüğümüzde aynı gerçekle karşılaşırız. Toplumu tanıma, sorunlarını tespit etme, olumluluk adına yapılabilecekleri planlama ve bunları gerçekleştirme…

Bütün bunlar, bir münevver tavrıdır. Kendi yüreğinin karanlığını aydınlatan insan, aynı ışığı başka yüreklere de taşımayı onurlu bir görev bilir. Bu yolun zahmetlerine aldırmadan “gönüller yapmak” için yollara düşer. Yunus da öyle yaptı. Bütün bir Anadolu’yu dolaştı. Azerbaycan’a, Suriye’ye gitti. Bu yerler, Haçlı ve Moğol fırtınalarından en çok yara almış yerlerdi. Sorunları bizzat yerinde gördü. Ama dağdaki gibi elinde baltası değil artık dilinde sözü vardı. Sözle iyileştirdi gönül yaralarını… Kılıç yaralayandı, öldürendi. Arınmış ve aydınlanmış bir gönülden çıkan sözler ise şifa idi… Yunus’un sözü onca yüceltmesi onun bu gücündendir:

Keleci bilen kişinün yüzünü ağ ide bir söz

Sözü pişürüp diyenün işüni sağ ide bir söz

Söz ola kese savaşı söz ola kestire başı

Söz ola ağulu aşı yağ ile bal ide bir söz

Yunus’un sözünü söylerken kullandığı dil ve üslûp da dikkat çekicidir. O, devrinin genel edebî anlayışına uymadı ve Türkçe söyledi. Halkın anlayacağı mecaz ve sembollerle kurdu şiir dilini. Bu tavır iki önemli sonuç doğurdu. İlki, halka kendi diliyle hitap edilince Yunus’un fikirlerinin anlaşılması kolay oldu. Diğeri ise en az bunun kadar önemli bir sonuçtur. Bu yolla Türkçe, bir edebiyat dili haline geldi. Anadolu’daki Türk Edebiyatı’nın kuruluşunda bu yüzden en büyük pay sahibi Yunus Emre’dir. Dolayısıyla onu

dilimizin “ses bayrağı” edebiyatımızın “mimarı” olarak da görmek gerekir.

5. Mütefekkir Yunus

Mütefekkirlik derin ve ince düşünmeyi gerektiren bir sıfattır. Bu sıfatın bir anlamı da “makul fikirler” ortaya koymak demektir. Yunus’a mütefekkir dememizin asıl sebebi de budur. Zira kargaşa ortamlarında herkes kendi doğru bildiği şeyin peşindedir. Başkalarını anlama ihtiyacını bile duymaz. Bu durumsa kavga ve kargaşa, modern terimlerle söyleyecek olursak ben, sen ve öteki demek, kendini merkeze alarak diğerini ötekileştirmek.

Yunus, böylesi bir ortamda makul fikirlerin insanı olarak karşımıza çıkar. Bu fikir, insanları dil, din, kadın, erkek… ayrımı yapmadan Allah’ın sıfatlarının kendilerinde tecelli ettiği, ilahî aşk cevherini özünde bulunduran varlıklar olarak görmek ve onları sevmek esasına dayanan tasavvuf düşüncesidir. Hatta bu sevgi sadece insanla da sınırlandırılmaz. Bütün varlıklara ve nesnelere yönelir. Çünkü bunların hepsi yaratılmış şeylerdir. Öyleyse bir dervişin tavrı “Yaradılanı sevmek Yaradan’dan ötürü” olabilir.

Yunus, burada böyle bir bilinçle kuru nazariyelerle uğraşmak yerine bağlısı olduğu sûfilik düşüncesini bir “aşk felsefesi”ne dönüştürdü. Bununla da yetinmedi. Bu felsefenin hayatta yaşanabilir bir anlayış olması için uğraş verdi.

Bir hastaya vardın ise bir yudum su verdin ise

Yarın anda karşı gele Hak şarabın içmiş gibi

Bir kez gönül yıkdunısa bu kılduğun namâz değül

Yitmiş iki millet dahı elin yüzin yumaz değül

şeklindeki söyleyişlerini basit manada bir ahlakî öğüt olarak görmemek gerekir. Bu ve benzeri mısralarda amaçlanan aşk felsefesini hayatta yaşanır kılmak ve pratik davranışlara

dönüştürmek niyetidir. Çünkü insan fert olarak düzelince toplum da düzelecek demektir.

Burada şu soruyu sormanın tam zamanıdır. Sûfilikte fakirleri gözetme, kollama, insanları sevme, hoş görme, kalp kırmama şeklindeki bu tür öğütler sadece ferdî anlamda insanların kurtuluşu için midir? Başka bir deyişle bir dervişin derdi sadece kendi nefsi midir? Mücadelesinin merkezinde sadece kendisi mi vardır?

Meseleye böyle bakmak Yunus’u anlamamak olur. Burada bu tür öğütlerle sağlanmak istenen tek tek düzgün insanlar oluşturmak ve düzgün bir topluma ulaşma çabasıdır. Yunus, dergâh günlerinde dağdaki odunları düzgün hale getirerek onları dergâh ocağının ateşinde işe yarar hale getirme şeklindeki sembolik tutumunu ahlakî öğütleriyle diğer insanlar için de düşünmektedir. Çünkü düzgün insanların oluşturduğu topluluk da ilahî aşk ateşinde yanarak birbirini seven, koruyan kollayan, birbirine karşı anlayışla davranan, birbirini hor görmeyen ve bu oluşumdan sonra da üreten, çoğaltan, toplumsal kurtuluş adına gayret eden, dünyayı yaşanabilir bir yer haline getirmek, bir barış yurduna çevirmek isteyen bir topluluk olabilecektir.

Dolayısıyla Yunus’taki çaba bir “toplumsal değişim ve toplumda menfi olanı müsbete dönüştürme” çabasıdır. Bu yüzden Yunus ve benzeri kişileri, hayatlarını nefislerini ıslah için geçiren insanlar olarak görmenin ötesinde “toplumsal ıslah projesinin öncüleri” olarak görmek gerekir. İşte tam bu noktada vahdet-i vücut fikrine temas etmenin de zamanı gelmiş demektir.

6. Bir’de bir olmak

Yunus Emre’yi mütefekkir katına yükselten esas fikir aslında budur. Muhyiddin Arabî’nin sistemleştirdiği, daha sonra Mevlana tarafından dillendirilen bu fikrin sade bir

Türkçe ile geniş halk kitlelerine bir proje olarak sunumu Yunus’la gerçekleşir. Bu anlayış şüphesiz, insanın nefes aldığı sürece Allah’la bir ve beraber olma bilincini ifade eder. Zıttı ise kesrettir. Çokluk ise dağılmak anlamına gelir. Burada bir tespih örneği düşünülebilir. Aynı ipe dizilen tespih tanelerini bir arada tutan “imâme”dir, o koptuğunda taneler de dağılır. Dağılan her tane artık diğer tanelerle olan ortak paydasından, bağından ve imâmeye bağlılığından uzaklaşmıştır. İşte insan da Allah’la birlik içinde olma bilinciyle hareket ettiği sürece diğer insanlarla da birlik içinde yaşar. Ayrılık-gayrılık, ben ve öteki gibi tutumlardan uzak kalır. Hayatında kaos olmaz. O’ndan koptuğunda ise kaosu yaşar. Bu sadece Allah’tan uzak kalmakla sonuçlanmaz; aynı zamanda diğer varlıklardan da uzaklaşmayı ifade eder. Hz. Peygamber (s.a.s.) diliyle söyleyecek olursak: “Toplulukta rahmet, ayrılıkta ise azap vardır.” yahut “Rahmet, topluluğun üzerindedir.”

Yunus’ta Tevhid-i birliktelik, bu yüzden sosyal birlikteliği de ifade eder. Bu birliktelik niyetinde önşart yoktur. Tek ortak payda insan, geniş anlamıyla “Yaradılmış” olmaktır. Yaradılmış Yaradan’ın eseridir. Yunus’un şu ifadesi böylesi bir toplumsal genişlik anlamıyla ele alınmalıdır:

Gelin tanışık olalım iş kolayın tutalım

Sevelim sevilelim dünya kimseye kalmaz

Tanışmak, bilişmek, sevmek, sevilmek… Yunus felsefesinin anahtar kavramları işte bunlardır. Ancak bu kavramlar içselleştirilir ve somut davranışlarla hayata geçirilirse dünya yaşanabilir bir yer olabilir. Bu içselleştirmede tanışmanın, bilişmenin, sevmek ve sevilmenin kişinin öncelikle kendi varlığında gerçekleşmesi gerekir. Bu sağlandığında içerdeki zenginlik ve güzellik dışarı yansıyacaktır. Bu öylesi bir bilinçtir ki, bırakın bir insana zarar vermek için ona taş atmayı, yoldaki taşı bile birine zarar vermesin

diye kaldırmayı gerektirir. Yapılan her şey sevgiyle yapıldığı için insana zahmet vermez. Güzel olan her söz ve davranışı onu mutlu eder.

Yunus’u bugüne getiren ve bu çağın insanını Yunus’a götüren öz işte budur. Çünkü Yunus’un yaşadığı çağın şartları ile yaşadığımız çağın şartları arasında çok da büyük farklar yoktur. Çağdaş Haçlılar ve Moğollar bugün de vardır. Tıpkı onlar gibi bunlar da dünyayı yakıp yıkıyorlar. İnsanları öldürüyorlar, tabiatı tahrip ediyorlar. Pek çok felsefî anlayış bu emperyalist niyetlere alet olarak tıpkı Babailer gibi insan zihninde ve gönlünde onulmaz yaralar açıyor. Üstelik bu eylemlerini çağdaş bilim ve teknolojinin imkânlarını kullanarak yaptıkları için tahribatları daha büyük oluyor.

Bütün bunların farkında olanlar ise hangi dinden, hangi ırktan, hangi coğrafyadan olurlarsa olsunlar Yunus ve onun gibi sözü, fiili olan isimlere koşuyorlar. Çünkü bu söz ve eylemdeki en önemli nitelik evrenselliktir. Tanrı fikrini mesela Yahudilik’te olduğu gibi bir kavme indirgemek yerine “Âlemlerin Rabbi” şeklinde algılayış bu evrenselliğin özündeki en önemli etkendir. Dolayısıyla Yunus ve Yunuslar, böylesi evrensel bir bilinç ve duyarlığın sesi olarak kendi çağlarında olduğu gibi bu çağda da insanlığın önünde ışık oluyorlar.

7. Meseleyi içten tespit etmek

Sûfilikte görünene takılıp kalma yoktur. Her sûfi Hz. Peygamberin “Ya Rabbî, bana eşyanın hakikatini göster” duasını ilke edinerek çiçeğe çiçek, böceğe böcek, insana da sadece et, kemik ve sinirden mürekkep bir varlık olarak bakmaz. Arka planıyla ilgilenir. Çünkü hakikat özdedir. İşte Yaradılmış’tan Yaradan’a gitmek fikrinin özünde bu anlayış vardır. Vahdet-i vücut’un felsefi anlamda kişinin Allah’la olan birlikteliği şeklindeki bu temel ilkesi diğer

varlıklar ve her türlü toplumsal olay ve durum için de ge-çerlidir. Bugün çağdaş sosyolojinin gelişmişliğinin bir göstergesi olan, görünene takılıp kalmadan onun arkasındaki asıl sebep ve etkenleri görmeye yönelme şeklindeki yöntemi sûfizmin daha o zamanlar uyguladığı bir yöntemdir.

Bu açıklamadan gelmek istediğimiz nokta şudur: Yunus Emre, neden somut anlamda savaştan, beylerin kavgalarından, yani görünür meselelerden doğrudan söz etmek yerine bir ahlak adamı olarak ahlakî ilkeleri öğütleyen biri olarak karşımızdadır? Çünkü o çağdaki bütün sorunların sonuçları yani savaş, kargaşa, ayrılık… olup bitenlerin görünen yüzüdür. Birer sonuçtur. Önemli olan bu sonucu doğuran sebepleri bulmaktır. Çünkü bu sebepler bulunmadan o sonuçları değiştirmenin imkânı yoktur.

Tasavvuf ve onun yorumcuları bu yüzden merkeze insan nefsini koyarlar. Çünkü toplum dediğimiz de sonuçta insanların oluşturduğu bir yapıdır. Bu yapı içerisinde her biri bu yapıyı oluşturan birer taş mahiyetindeki fertler, iyilik ve kötülük adına ne varsa hepsinin müsebbibi durumundadırlar. Onların yürekleri ve zihinleri iyi ise onlardan doğacak sonuçlar yani davranış ve hareketler de iyi olacaktır.

Tabiatı tahrip eden insan egosu, kargaşayı doğuran insanın içindeki kargaşadır. Öyleyse önce bunların ıslahı gereklidir. Sûfiler: “Cesedin içinde bir et parçası vardır ki, iyi olur olursa bütün ceset iyi olur. Bozuk olursa bütün ceset bozuk olur. İşte o (et parçası) kalptir.” hadisinin bilincine varmış kişilerdir. Bir sûfinin sevgiyi öncelemesi bundandır. O duygu içerdeki ışığı dışarı yansıtacaktır. Başa dönecek olursak düzgün odun imajı; düzgün insan gerçeğine dönüşecektir.

Yunus’u çağdaş bir öncü haline getiren bu tutumu onu, sevgisizliğin, hoşgörüsüzlüğün cehenneme çevirdiği

dünyamızda bir ışığa dönüştürüyor. Dolayısıyla Yunus Emre; modern dünyanın sorularına cevap verebilecek bir zenginliği içinde taşıyor. Önemli olan onu aslî gerçeğiyle kavramak ve anlamak olmalıdır. Çünkü böylesi kritik zamanlarda yanlış anlama/anlatma, sorunları daha da karmaşık hale getirecektir. Yunus’u anlamada ise aslında zorluk yoktur. O, bu coğrafyanın, Türk-İslâm kültürünün yetiştirdiği bir derviş-şair, bir bilge, bir iman ve aksiyon insanı bir aşk ahlakçısıdır. Batılı yaklaşımlarla onu bir panteist, hümanist yahut devrimci olarak ele almak ondan gelecek ışığa gözlerimizi kapamak olacaktır.

Yunus Emre’yi yeniden keşfetmek

Yaşadıkları çağları etkileyen tarihî şahsiyetler, sadece yaşadıkları zaman için değil sonraki çağlar için de önemli isimlerdir. Bir toplum, bu tür isimleri yaşadığı zamana ve geleceğe taşıyarak onları büyük ve önemli kılan özelliklerinden yararlanma imkânı bulur ve bu imkânla bugününü ve yarınını daha sağlıklı olarak inşa eder. Fakat bunu yaparken son derece hassas olunması gereken bir husus vardır. Bu isimler, doğru anlaşılmalı ve yine aynı şekilde doğru anlatılmalıdır. Bu durum, onların bizi, bugünümüzü ve yarınımızı zenginleştirmeleri için neredeyse tek yoldur.

Meseleye bizim toplumumuz açısından baktığımızdaysa bu tek yolun yolcusu olmadığımız, olamadığımız ortadadır. Zira bir medeniyet kriziyle karşı karşıya kaldığımız Tanzimat’tan bu yana, ortak değerler, ortak dünya görüşü gibi temel meselelerde çok farklı düşünce ve yaklaşımlara sahibiz. Batı’dan ithal pek çok düşünce, fikir hayatımızda büyük bir çalkantı oluşturmuş, ortaya çok farklı ideolojik tavırlar, anlayışlar çıkmıştır. Başka bir ifadeyle: “Türk aydınının müşterek değerleri yoktur.” Durum böyle olunca da bu tür konularda bir “mutabakat” sağlanması, “ortak” anlayışların benimsenmesi epeyce zorlaşmış, ortaya farklı algılamalar çıkmıştır.

Biyografik tartışmalar

Yunus Emre de bu tür farklı algılamalara konu olan isimlerin başında gelmektedir. Son asırda Yunus Emre’ye eğilen ve bu konuda eserler veren kişilere baktığımızda çok farklı Yunuslarla karşılaşmaktayız. Tartışmaların bir boyutu onun nereli olduğu, mezarının nerede bulunduğu gibi biyografik meselelerle ilgilidir. Bu konulardaki tartışmalar, bir dönem çok hararetli bir şekilde devam etmiş, onu sahiplenen her şehir, her bölge Yunus’un kendi topraklarında doğduğu yahut mezarının bulunduğu konusunda iddialar ileri sürmüş, kendilerini haklı çıkaracak belgeler ortaya koymuştur. Bu durumun tek faydası o yöre halkının gündeminde Yunus’un hep var olmasını sağlaması ve aktüalitesini devam ettirmesidir. Fakat bu çabaların Yunus’u anlama konusunda çok da faydalı olduğunu söylenemez. Dahası, etrafında bir kült oluşturularak onun “canlı” tarafının üstü örtülmektedir.

Tartışmaların bir başka boyutu ise kimliğine ilişkindir. Geçmişte tekke çevrelerinde bir sûfi, halk nezdinde derviş olarak bilinen Yunus Emre, Fuat Köprülü’den itibaren ise “akademik”, “mistik” ve “hümanist” değerlendirmelerin konusu oldu. Bu farklılık, şüphesiz ki ideolojik yaklaşımların bir sonucu olarak ortaya çıktı. “Bir şair, bir halk düşünürü, bir dilci, çağını aşan bir hümanist, bir Türk milliyetçisi vb. olarak ele alındı.” Böylece onun asıl kimliği olan sûfilik yönü bilerek yahut bilmeyerek göz ardı edilince bütün bu farklı tanımlamalar onu çok bilinmeyenli bir denkleme dönüştürdü. Bu da onu doğru tanımamızı ve anlamamızı zorlaştıran bir sonuç doğurdu. Şimdi bu değerlendirmelerin kısa tarihine bir göz atalım.

Geçmişteki Yunus Emre algısı

Yunus Emre ile ilgili algılamaların tarihine baktığımızda özetle şunları görmekteyiz. Yunus Emre’yi kimilerinin

söylediği gibi Cumhuriyet devrinde öğrenmedik. Yunus Emre, yaşadığı asırda da sonraki dönemlerde de bilinen bir şahsiyetti. Bilhassa sûfi çevreler ve halk arasında tanınıyor ve seviliyordu. Tekke çevreleri onu çok önemli bir sûfi olarak değerlendirdiler. Şiirleri, tasavvufî eğitimin en önemli vasıtalarından biri kabul edildi, bestelenerek icra edildi. Hakkında Niyazi Mısrî, Bursalı İsmail Hakkı gibi sûfilerce şerhler yazıldı. Yine sûfi şiir, onun açtığı yolda gelişti ve her mutasavvıf şair onu kendine rehber, usta kabul etti.

Yunus, bu anlamda kimi kitaplarda da adı geçen bir isim oldu. Mesela Âşık Paşa, Garipnamesinde ondan çok saygılı bir dille bahseder. Hacı Bektaş Velayetnamesin-de saygıyla anılır ve hakkındaki menkıbelere yer verilir. Mevlevî kaynaklarında da ona ilişkin bahislere sıkça rastlanır. Ahmet Dede, Hacı Bayram Veli, Otman Baba, Üfta-de, Lamii Çelebi, Evliya Çelebi, Katip Çelebi… Yunus’tan bahseden isimler arasındadır. Bütün bu kaynaklarda Yunus Emre bir sûfi olarak ele alınır. Ortak algı bu şekildedir.

Halk arasında da durum aynıdır. Halk, onu kendi diliyle kendine hitap eden bir derviş olarak görmüş, şiirleriyle manevî dünyasını aydınlatmış, ona sevgi ve saygısını göstermek için Anadolu’nun pek çok yerinde makamlar ihdas etmiş, dahası onu tarihin cansız sayfalarına emanet etmek yerine sımsıcak menkıbeler oluşturarak hem yaşamasını hem de geleceğe ulaşmasını sağlamıştır. Üstelik bu menkıbeler, onun hayatının kuru bir biyografisi değil, seyr-ü suluk yolundaki serüvenini anlatan metinlerdir. Dolayısıyla Yunus, halk için de kuru bir biyografik malumatla değil şiirleri ve dervişliği ile önem taşımıştır.

Millî edebiyattan sonra

Bu devir hem hakkında yazılan ilk incelemelerle birden bire ilim ve kültür muhitlerinde bir keşif çabasına konu olduğu tarihtir. Bu tarih aynı zamanda Yunus Emre

ile ilgili algı yanlışlarının da ortaya çıkmaya başladığı tarihtir. Bilindiği üzere bu dönemde iki önemli isim, Yunus’u gündeme getirir. Bunlar, Rıza Tevfik ve Fuat Köprülü’dür. Her iki isim de onun asıl kimliği olan sûfiliğine vurgu yapmakla birlikte, kimi yanlış yorumların da kaynağını oluştururlar. Rıza Tevfik, Yunus’a felsefe ve edebiyat perspektifinden bakar. Durum böyle olunca onu “Panteist”, yahut “nev-Eflatuni mezhebinden bir sûfi”; Melamî, Hurufî, Hint sûfizminden itikatça farklı olmayan bir mistik ve “en iyi Türkçe yazan şuarayı sûfiyemizden biri” olarak görür.

Köprülü’de de durum çok farklı değildir. O da Yunus’a akademik ve millî bir anlayışla yaklaşır ve onun sûfilik anlayışını İslam ve tasavvuf anlayışına bağlı görmekle birlikte “panteist” bir anlayışın temsilcisi olarak görür ve onda “Yunan ahlak sistemlerinin tesirinin bulunduğunu belirtir. Rıza Tevfik gibi o da Yunus’un diline, Türkçesine, halk şiirine yaptığı katkıyı ve Anadolu’da Türkçe şiir çığırını açmasına dikkat çeker, hatta bu yönünü daha da öne çıkarır. Bu durumun Millî edebiyat akımına geçmişten bir kök bulma arzusuyla ilgili olduğu aşikardır. Nitekim Yunus Emre, muhafazakar çevrelerde yıllar boyunca bu iki ismin daha çok da Köprülü’nün bakış tarzıyla yorumlanmıştır. Zaman zaman bu yorumlarla onun ahlakî görüşleri de eklenerek Yunus bir “ahlakçı” isim olarak kabul edilmiştir.

Cumhuriyet’in ilk yıllarındaysa Yunus Emre’nin -bilhassa sanat çevrelerinde- Bergson’un sezgicilik anlayışından etkilenerek fakat “yerli kaynaklarla da beslenme ihtiyacı” duyarak onu bir “mistik” olarak değerlendirildiğini görmekteyiz. Burhan Toprak, Peyami Safa gibi isimler, onu pozitivist anlayışın darmadağın ettiği fikir ve sanat hayatımızda bu yönüyle öne çıkarırlar. Bu bakış tarzı da Batı’dan kazanılmış bir anlayıştır.

Yunus Emre, kendilerini solcu, aydınlanmacı olarak vasıflandıran çevrelerin de ilgi alanına girer. Bu çevrelerin

ortak algısı ise onu “hümanist” bir şair-düşünür olarak görmektir. Üstelik bu anlayış, Tanrısız felsefeden kaynaklanan felsefî bir hümanizm şeklindedir. Israrla onu hakim kültür olması itibariyle zaman zaman din ve tasavvuf düşüncesinden etkilenmiş biri olarak görmekle birlikte hayatı zahitlik-dervişlik gibi suni ayrımlara tabi tutarak din ve tasavvuf dışı bir zemine kaydırmak isterler.

Bütün bu tartışmaların, farklı yaklaşımların ışığı altında çizilen Yunus tablosunda elbette ona ait renkler görmekteyiz. Fakat tablo, bu tanımlamaların hepsinde de eksik olduğu için Yunus’u bir bütün olarak göremediğimizden dolayı onu sahih kimliğiyle tanımakta güçlük çekiyoruz. Sonuç itibariyle böyle bir kimlik tanımlamasına sahip olu-namadığı için de Yunus, hakkında yazılan her kitapta yeni bir tartışmanın öznesi haline getirilmektedir. Gerçi, son yıllarda Yunus’a daha dikkatli bakışlar da söz konusudur. Mesela Sezai Karakoç, onu tarih ve düşünce olarak olması gereken misyonu ve anlayışı itibariyle ele alarak Mevlana, Hacı Bektaş ve Hacı Bayram Veli gibi “Yeni Anadolu’nun o çağdaki önder kurucularından bir sûfi.” olarak görür. Dr. Mustafa Tatçı ise ömrünü Yunus Emre araştırmalarına hasreden bir bilim adamı olarak Yunus’u hem akademik anlamda hem de sûfilik bağlamında olması gereken yere oturtarak inceleyen bir isimdir. Fakat Yunus’un çağdaşımız olması ve ondan nasiplenmemiz açısından bu tür çabaların çoğalması gerekmektedir. Ortada çok ciddi engeller olsa bile aslında bunun için ne yapılacağı bellidir. Sadece konu ile bilgilenmek ve niyetlerimizi sahih tutmak yeterli olacaktır. Çünkü düşülen yanlışlıklarda ya bilgisizlik ya da kasıt söz konusudur.

Yunus’u anlamanın imkânları

“ unus Emre her şeyden önce bir mutasavvıftır.” Bu Y yüzden Yunus’u doğru anlamanın yolu asıl kimliği olan sûfilik vasfıyla ele almak, ondaki bu kimliği oluşturan din ve tasavvuf düşüncesi zemininde değerlendirmek ve yaşadığı çağın şartları içinde yorumlamak ve şiirine özgü hususları iyi bilmek gerekir.

Bunu yapabilmek için elimizdeki imkânlara bakalım:

1- Ortada çok kesin bilgi ve belgelere dayalı detaylı bir Yunus biyografisi yoktur. Olması da zor görünmektedir. Fakat ortadaki biyografilerden en azından onun hangi yüzyılda, nerede yaşadığı, tahsil durumu, tarikatı, gezileri, bağlı olduğu tasavvufî düşünce hakkında sınırlı hatta bir-birleriyle zaman zaman çelişen bilgiler edinmek mümkündür. Bu bilgiler bizim, Yunus’u, çağı içinde ve sûfi gelenek bağlamında ele almamızı sağlayabilir. Fakat bunun tam bir sonuç vermesi mümkün görünmemektedir. Öyleyse biz daha çok onun aydınlık dünyasına girebilmenin başka yollarını bulmalıyız. Bu konuda bana göre önümüzde imkânlar Yunus’un şiirleridir. Şiirlerin bu konuda önemli bir imkân olduğu herkesçe kabul görecek bir husustur. Fakat ortada bazı zorluklar vardır.

a- Yunus’un kendi şiir söyleme seyrinde belli bir düzen olsa bile bu şiirler, sonradan başkaları tarafından belli bir sıra gözetilmeden toplanarak bir divan haline getirilmiştir.

Bu şiirlerin içsel düzeni bilinmeden doğru sonuçlar çıkarmak çok zordur. Zaten bu yüzden eskiden dergahlarda Yunus Emre divanını ancak müntehiler ve eğitimini ikmal edenler okuyabilir, diğerleri onların şerhlerine göre bunlardan istifade ederlerdi. Demek ki şimdi de bu tür bir geleneğin oluşturulması, Yunus uzmanlarının yetiştirilmesi ve yeni şerh çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Bu arada yine Dr. Mustafa Tatçı’nın yapmaya başladığı yeni şerh çalışmalarının bu anlamda yeni bir gelenek başlatabilecek özellikte olduğunu da belirtmiş olalım. Dolayısıyla Yunus’u anlamak sadece bir ilim meselesi değil aynı zamanda bir irfan meselesidir. Bu da ona onu sûfilik bağlamında ele alacak çalışmalarla yapılabilecek bir iştir.

b- Yunus Emre, pek çok mutasavvıfın aksine başından beri şair tabiatlıdır. Böyle bir imkan ve yeteneğe sahip olduğu için seyr-i sülukunun başından itibaren, her safhasında şiirler söylemiştir. Bu açıdan şiirlerinde temkin yerine telvin yani renklilik, çeşitlilik, oturmamışlık, değişkenlik vardır. Bazı şiirleri cem halinde, bazıları cem’ul cem halinde yazılmıştır. O, hal diliyle bulunduğu makamlara göre konuşmuştur. Onda kendi anlayışına göre bir şeyler bulmak adına rast gele okumak yerine onu bir bütün olarak okumak gerekir. Bunu yaparken de tasavvufun temel kavramları ve onun şeriat-tarikat-marifet-hakikat gibi süreçleri dikkate alınmalı ve tasavvufî kavramların anlamları iyi bilinmelidir.

c- Yunus’un şiirlerinin temel nitelikleri dikkate alınmalıdır. Bilindiği gibi şiirinin en belirgin özelliği yoğunluktur. O, bir “sehl-i mümteni” ustasıdır. “O, kolay şeyleri kolayca anlatan biri değildir. Tam tersine eskilerin irfan dedikleri coşkulu bir düşünce düzeyine erişenlerin sezebilecekleri bir anlam zenginliği ve derinliği vardır.” Dahası Yunus Emre, Arif Nihat Asya’nın da dediği gibi bir “mana” şairidir. Lafız her ne kadar manayla münasebetli ise de ne

yaparsak yapalım yine de manayı lafızla sınırlandırmanın imkânı yoktur. Yunus Emre, oluş hikâyesini anlattığı şiirinin birinde: “Ballar balını buldum. Kovanım yağma olsun.” demektedir. Necip Fazıl’ın şiir poetikasını açıkladığı yazısında belirttiği gibi “Arı bal, yapar fakat izah edemez.” İşte bu yüzden kelimeler de Yunus’un o engin ve zengin iç dünyası hakkında bize yeterli bilgiyi vermekten aciz kalacaklardır. Bu anlam derinliği ve zenginliği sadece şiirlerindeki kelimelerin sözlük manalarını bilerek anlaşıla-mayacağı için kavramsal çalışmalara ihtiyaç vardır. Onun şiirlerine halk diliyle yazmıştır diye bir Karacaoğlan, bir Dadaloğlu şiirine yaklaşır gibi yaklaşamayız.

d- Yine onun şiirinde işlediği sevgi, kardeşlik, dervişlik, millet gibi kavramlara bugünün perspektifinden ziyade o çağın koşulları ve anlayışı içinde anlam yüklemek lazımdır. Mesela “yetmiş iki millete bir gözle bakmak” ifadesi, dini ne olursa olsun herkesi aynı gözle görmek olarak mı anlaşılmalıdır yoksa Hz. Peygamber’in (s.a.s.): “Ümmetim yetmiş üç fırkaya ayrılacak, içlerinden yalnız birisi kurtuluşa erecektir, öbürleri cehennemliktir.” hadisiyle ilgili olarak mı anlaşılmalıdır? Zira o dönemde millet, din ve mezhep anlamında kullanılmaktadır. Tabi ki bu durum, Yunus Emre’nin bütün insanları kucaklayan biri olmasına mani değildir. Fakat günümüzün düşünce ve akımlarının kavramlarıyla onu açıklamak yedi asır önce yaşamış Yunus’un gerçek kimliğini anlamada yararlı olamaz.

e- Yunus’un şiirleri 13. asır Anadolu Türkçesi ürünleridir. Bu yüzden o dönem Türkçesinin söyleyiş özelliklerini iyi bilmek doğru anlamlandırma konusunda önemlidir. Nitekim divan nüshalarına bakıldığında bu tür okuma ve anlama yanlışlarına sıkça düşüldüğü görülmekte ve bu durum şiirlerin anlaşılmasında bir engel olarak karşımıza çıkmaktadır.

Fikri dünyası

Her eser, ne kadar üstün bir sanatkârın kaleminden çıkıp tamamen bir söz hünerine dönüşse bile bir dünya görüşünün ürünüdür. Bu, Yunus için de böyledir. O, bir İslam sûfisidir. Nasıl, Tolstoy, Hıristiyanlıktan soyutlanarak anlaşılamazsa Yunus ta İslam’dan ve tasavvuftan soyutlanarak anlaşılamaz. Dolayısıyla tasavvufu bilmeden Yunus’u anlamak mümkün değildir. Bu yüzden tasavvuf iyi bilinmeli, daha da önemlisi onunla ilgili olarak meseleye dıştan bakışı yansıtan müsteşrik bakış açıları terk edilmelidir. Zira bu bakış açısı tasavvufu “Orta Asya ve kısmen Hind ve İran karışımı inançların, Yunan ve Hıristiyan etkilerinin İslami unsurlarla yoğruluşundan vücut bulmuş bir akım” olarak görmektedir. Meseleye böyle bakıldığında Yunus’un İslamiyet’le münasebeti de tartışmalı hale gelir, onu ancak başka düşünce disiplinleri içinde anlamlı olabilecek mistik, hümanist, panteist gibi tanımlamaları yapmak kolaylaşır.

Sûfilik ise temel anlayışı itibariyle Kur’an ve sünnete bağlı, ilk uygulamalarını bizatihi Hz. Peygamberin hayatında görebildiğimiz bir anlayıştır. İslam’a özgü bir irfan yolu olarak bu dinin deruni bir yorumudur. Öte yandan, bazı yönleriyle diğer evrensel görüş ve düşünce mektepleriyle benzerliklere sahiptir. Bu benzeşme evrensel tavırdadır. Bu durumu bir intihal olarak görmemek gerekir. Bu yüzden Yunus Emre’yi “Felsefi manada panteist, mistik yahut hümanist kabul etmek doğru değildir.” Şiirleri incelenirken Yunus’un sûfilik anlayışı bu çerçevede ele alınmalıdır. Dolayısıyla onu felsefi yaklaşımlarla anlayamayız. O bir filozof değil bir sûfidir.

Yunus Emre bir sûfidir ama onu bu yönüyle ele alırken tasavvuf çerçevesi içinde ama özel bir bağlamda ele almak gerekir. O, Anadolulu bir sûfi olarak bu coğrafyaya özgü bir anlayışın temsilcisi olarak kendi tarzında bağımsız bir

sûfi tavrı gösterir. Bu yüzden Yunus Emre’de Tasavvuf, genel manada; “Allah’ın niteliğini ve kâinatın oluşumunu vahdet-i vücut anlayışıyla açıklayan dinî ve felsefî akım, kâinatı bir tek vücudun tecellilerinden ibaret addeden bir disiplin olmakla birlikte sadece bireysel bir yol değildir.” Başlangıçta insandan hareketle gelişmiş olmakla beraber, özellikle Anadolu ve Balkanlar üzerindeki gelişmesi toplumsal ağırlıklı olmuş ve Anadolu’da daha özel bir yoruma kavuşmuştur. Bu tür bir yorumun en önemli ismi ise Yunus Emre’dir.

Bu yüzden Anadolu öncesi tasavvuf anlayışı özünde “Hak ile Hak olma”ya ulaşma maksadını taşır, insan-ı Kâmil’i gaye edinirken Yunus’la en önemli temsilcisine kavuşur. İslam metafiziğinin zirve anlayışı olan vahdet-i vücut anlayışı, sadece ilahî birliği değil sosyal birliği de amaçlamaktadır. Zira bu anlayışın en temel vasfı “bütünün her bir parçasının birbiri ile organik bir irtibat” içinde olmasıdır. Meseleye böyle bakan biri sadece kendini değil, diğer insanları hatta sadece insanları değil, bütün varlıkları birlikte düşünecek, kendi saadetinin ancak onların da saadetiyle olabileceği anlayışına göre hareket edecektir.

Yunus’un şiirindeki pek çok ahlakî öğüt de aynı şekilde değerlendirilmelidir. Bunlar sadece kişisel olgunluk için yapılmamakta, toplumsal olgunluk da gözetilmektedir. Mesela üzerinde sıkça durduğu gıybet, dedikodu, kıskançlık gibi kavramlar sosyal münasebetlerle ilgilidir. Yani karşımızda bir “sosyal düzen” fikrine sahip, aksiyoner bir ahlaka, tutuma sahip bir sûfi vardır.

Bu bağlamda şunu da eklemek gerekir. Tasavvuf’un çeşitli bölgelerde ve bu düşünceye bağlı olduğunu söyleyen kimi kişilerde farklı tezahürleri, uygulamaları görülebilir. Zaten tasavvufla ilgili olumsuz yorumların kaynağı da aslında bu tür örnek olaylar ve kişilerdir. Öte yandan mesela İran bölgesinde tasavvuf, bir lokma bir hırka anlayışına

bağlı pasif bir sistemin adı iken Anadolu’da aktif bir sistemin adıdır. Öyle ki onlar arasında gazi derviş tipler, sadece ellerinde tespih olan değil kılıç olan savaşçılar olarak gerek Anadolu’da gerekse sınır boylarında savaşarak Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda önemli roller oynamışlardır.

Çağını dikkate almak

Hiçbir kimse yaşadığı çağdan bağımsız olamayacağına göre Yunus’u da kendi çağının şartları içinde ele almak gerekir. Köprülü’nün de dediği gibi “her büyük adam bir içtimai muhitin mahsulüdür” ve çağının yansıtıcısıdır. Yaşadığı çağın sosyal, siyasal, ekonomik ve fikrî şartları iyi bilinmelidir. Bu yapılmadığı takdirde anlamak meselesi yine bir probleme dönüşecektir.

Bu yüzden onun şiirleri o çağın bir karmaşa çağı olduğu, insanların barış ve birlik içinde yaşayacakları sosyal bir düzene ihtiyaç duydukları ve tasavvufun bu çağda insanlar için bir sığınak, bir umut kapısı olduğu bilgisi dikkate alınarak okunmalıdır. Şayet böyle bir okuma yaparsak ondaki vahdet-i vücut fikrinin aynı zamanda sosyal bir birlik fikri olduğu da görülecektir.

Menkıbeleri

Yunus Emre konusunda ikinci önemli kaynağımız menkıbelerdir. Doğrusu bunların bilhassa Yunus’un biyografisi ve süluk serüveni hakkında açıklayıcı metinler olduğunu düşünüyorum. Bilimsel yaklaşım menkıbelerin çok da dikkate alınacak metinler olduğunu düşünmüyor olabilir, bunu anlar, kendi bağlamı içinde bu tavrı kabul edebilirim ama maddî kültüre ait bilgileri öğrenmede nasıl çanak, çömlek vs. unsurlar birer veri hükmündeyse, manevî kültür için de hikâyeler, masallar, atasözleri gibi menkıbeler de birer veri dolayısıyla kaynak hükmünde görülmedir. Zira bunlar her ne kadar söze dönüşmüşlerse de hal’in, ruhun, gönlün, aklın mahsulleridir.

Menkıbelerin değişik şekillerinin olması ayrı bir zenginliktir. Çünkü bunlar her devirde yeniden üretilir, menkıbeye konu olan kişi evrensel örneklere göre biçimlendirilir, yeni yorumlarla zenginleştirilir. Böylece o kişi yeniden hayatın içine sokulur. Menkıbeler böylece, ilgili kişiyi unutulmaktan korurlar.

Biz, burada Anadolu halkının ferasetini görüyoruz. “Anadolu insanı, manevî bir dünyaya tarihten daha çok inanır. Bu yüzden Yunus’u da tarihe emanet etmek, onu müze unsuru haline getirip ölüme mahkûm etmek yerine, gönül hanesine, o mukaddes makama almış, gönülden dile aktarmış, tekrar dilden gönle taşımış, destanlaştırarak, masallaştırarak

tarihe karşı korumuş, ölümsüzleştirmiştir.” Bu yüzden akarsular gibi Yunus ırmağının da asırlardır ne rengi ne tadı ne de kokusu kaybolmuştur, Yunus Emre her dem taze ve canlı kalmıştır. Bu durum tıpkı onun: “Her dem yeniden doğarız / Bizden kim usanası” mısralarında belirttiği durum gibidir. Yeniden doğmak, yeniliği hep korumak, eskimemenin ölüp gitmemenin bir çaresi olarak görülmüştür.

Menkıbeler, tarihî bir şahsiyete onun benimsenme şekline göre bir elbise giydirerek onu sürekli yorumlayarak tazeliği, canlılığı sağlamışlar, nesnel bilgiler gibi bayatlamasına, eskimesine engel olmuşlardır. Böylece bu menkıbeler, kuru bilgilere canlılık getirmiş ve karşımıza daha sıcak bir Yunus portresi çıkarmıştır. Bu yol aracılığıyla hiçbir boşluk bırakılmadan Yunus’un hayatı nakış nakış işlenmiş, her safhası bilinir olmuştur. Böylece ortaya halkın efsane yoluyla çizdiği bir Yunus portresi çıkmıştır. Sonuç olarak tarihî bilginin ve metodolojinin hakkını yememek adına Yahya Kemal’in şu cümlesini de burada zikretmek yerinde olacaktır: “Tarihte zahirî hakikat, masalda ledünnî hakikat gizlidir.” Yunus, bir ledün sultanı olduğuna göre onu tarihin derin dehlizlerinde değil, gönlülerin sonsuz denizinde aramak lazımdır. Bu da suya girmekle olacaktır. Denizin zahir güzelliği, onun hakikatini göstermeye yetmez çünkü… Hakikat, suyun içindedir. İşte Yunus Emre hakkında-ki menkıbelere bir de bu gözle bakmak yerinde olacaktır.

Menkıbe yorumları

Tabi, şiirler konusunda olduğu gibi menkıbeler konusunda da bir sıkıntı var. Menkıbeler de Yunus Emre’nin şiirleri gibi sembolik metinlerdir. “Menkıbelerde bir vak’a, çoğu zaman sembol, metafor, remiz ve alogri gibi çeşitli anlatım teknikleriyle, görünüşte maddî hayattan uzak, farklı ve insan üstü öğelerle nakledilir. Bu yüzden onları zahiriyle ele almak, anlatılan olayları somut zaman mekân ve kişi

kavramına bağlayarak anlatmak böylece ondan sosyolojik ve biyografik metinler elde etmek mümkün değildir. Dahası bu bize çok da fazla bir fayda sağlamaz. Halk, Yunus Emre’yi nasıl müşahhas bir şahıs olmaktan çıkardıysa bu durumu menkıbeler için de söyleyebiliriz. Bunlar, somut bir hikayeye dayalı olsalar bile soyut metinlerdir. Çünkü sembolik tarz, gerçeğin geleceğe canlı olarak aktarılmasında hemen hemen tek yoldur. Öyleyse menkıbelerin dilini de çözmek için hakikatten mecaza bir yolculuk gerekiyor. Bunun için o remizleri, sembolleri çözmek gerekiyor.

Bu da şiirlerde olduğu gibi menkıbelerde de ilmî olmanın yanı sıra kalbî yaklaşıma ihtiyaç gerektiriyor. Mesela böyle bir yöntem uygulandığında menkıbedeki buğday motifini dünyevî değerleri ifade eden bir sembol olarak düşünebiliriz ki bu da Yunus’un macerasına uyar. Bu sembolik dili çözen hakikatle karşılaşabilir. Peki, bu noktada yani bu dili çözsek bile ilgili kişinin tam olarak bilinip anlaşılması mümkün müdür?

Burada söylenecek olan ancak şu olabilir. Menkıbede çizilen portre, halkın gönül gözüyle çizdiği portredir ama buna tümüyle gerçek dışı demek de mümkün değildir. Gerçeği olmayanın hayali de olmaz... Evet, menkıbede söylenen hakikatin ta kendisi olmayabilir ve gören gözün, hisseden kalbin hakikatidir. Eğer Yunus Emre, asırlardır halkın gönlünde yaşıyorsa o zaman menkıbeye, onunla çizilen bu portreye itibar etmek durumundayız. Yunus’u anlamada tam olarak bir imkâna dönüşmese bile halkın Yunus’u nasıl anladığı konusunda tam bir imkândır menkıbeler. Öyleyse onlara, bir tür “sivil biyografi” olarak bakmak ve özelliklerine göre bir sonuç çıkarmak gerekecektir.

Bütün bu söylediğimiz hususların ışığında ortaya çıkan sonuç şudur. Yunus Emre’yi dilinin yalınlığı dolayısıyla hemen anlayabileceğimizi sanmak bir yanılgıdır. O bir şairdir ama kendine mahsus bir şiir dünyası ve anlayışı

vardır. Üstelik asıl kimliği sûfiliktir. Bir düşünce ve anlayış sistemine bağlıdır. Öte yandan belli şartları olan bir çağda yaşamıştır. Onu anlamak bütün bu hususları dikkate alarak çok yönlü çalışmaları gerekli kılmaktadır.

Bu çabayı göstermek hem kendi toplumumuz için hem de bütün bir dünya insanlığı için önemlidir. Zira biz nasıl doğu ile batı arasına sıkışmış ve bir türlü istikametini bulamamış bir toplum isek, çağımız da kutsal olanla, manevî olanla bağını koparmış, insanı yüceltelim derken onu ilahî olandan koparıp iyice yalnızlaştırmış, bu yüzden de tamamen seküler bir hayata mahkum etmiştir.

İşte Yunus Emre’yi doğru anlama çabaları, dünya insanlığı için de bir yol haritası olacak, Yunus Emre izinde yürümeyi başarabilen insanlık, 13. asırda olduğu gibi ikilikten, ayrılıktan, kavgadan uzaklaşarak birliğe, beraberliğe, sevgi ve anlayışa ulaşarak kendine emanet edilen bu dünyada mutlu olmanın yollarını bulabilecek demektir.

Bizim Yunus

Yunus Emre’nin takipçisi ve çağdaş bir yorumcusu sayabileceğimiz Necip Fazıl Kısakürek, ona duyduğu ilgi ve muhabbettin birer tezahürü sayabileceğimiz iki şiir yazar. Bunlardan ilki Yunus Emre başlığını taşıyan şiiridir:

Yunus Emre

Kaç mevsim bekleyim daha kapında

Ayağımda zincir, boynumda kement.

Beni de piştiğin bela kabında

Kaynata kaynata buhara benzet!

Bekletme Yunus’um bozuldu bağlar,

Düşüyor yapraklar, geçiyor çağlar,

Veriyor ayrılık dolu semalar

İçime bayıltan acı bir lezzet!

Rüzgâra bir koku ver ki hırkandan, Geleyim izine doğru arkandan.

Bırakmam tutmuşum artık yakandan, Medet ey şairim, Yunus’um medet!

Bu şiirin yazılış tarihi 1926’dır. Yani Necip Fazıl’ın sanat ve düşünce hayatında yeni bir sürece girdiği yıllar… Şairin böyle bir döneminde önüne örnek bir şahsiyet olarak Yunus Emre’yi koyması oldukça manidar bir durumdur.

Gerçi Yunus, o yıllarda dili ve yerli şiir duyarlılığıyla pek çok şairi etkilemiş bir isimdir. Ama bu şiire baktığımızda Necip Fazıl için Yunus’un önemli kılan sadece bu yönü değildir. Zira Necip Fazıl bu şiirinde: “Yunus gibi olmak, ona benzemek, onun geçtiği vadilerden geçmek” hedeflerini koymuştur kendisine ve Yunus’u derviş kimliğiyle, sûfi kimliğiyle örnek almaktadır. Demek ki Yunus Emre bir sûfi yahut başka bir ifadeyle bir derviş şairdir. Peki, kimdir derviş? Nasıl bir insandır? Hangi özellikleriyle insanlar için bir örnek şahsiyettir? Bu sorunun cevabına geçmeden önce Necip Fazıl’ın Yunus’la ilgili ikinci şiirine bakmak gerekir:

Bizim Yunus

Bir zaman dünyaya bir adam gelmiş: Okunu kör nefsin, kılıçla çelmiş...

Bizim Yunus,

Bizim Yunus...