Açıklamalı Türkçe Sözcükler

|

1-     Abakı: “Bostan / tarla korkuluğu” anlamına gelen sözcük köken olarak şeytana veya öcüye benzeyen korkutucu nesne anlamına gelir. “Şeytan” anlamına gelen Abası sözcüğünün bazı Türk lehçelerindeki farklı bir söyleyişi olan Abahı (S/H dönüşümü ile) aradaki bağlantıyı kurmak için yeterlidir.

2-_Abar: “Sandal küreği” anlamındaki sözcüğün ve aynı kökten türeyen su ile bağlantılı kelimelerin Farsça “Ab” (Su) ile ilgili olduğu düşünülebilir. Gerçekten de bu kökle alakalı kelimelerin neredeyse tamamı su kavramı ile ilişkilidir. Fakat bu durum istisnai birkaç kısmi benzeşim dışında tamamen tesadüfidir. Sözcüğün kökeni bütünüyle Türkçe’dir (Ural/Altay bağlantılıdır). Ap/Ab/Av/Ev/Eb/Ep kökü dönmek, döndürmek, çevirmek, çevrilmek, kıvırmak, kıvrılmak anlamlarını barındırır. Dikkkatle incelendiğinde hep aynı sonuca varılacaktır. Ses değişimi ile ortaya çıkan Abarmak (Kürek çekmek) fiili de yine döndürülerek kullanılan bir aracı ifade etmektedir.

3-_Abarmak: “Kürek çekmek” demek olan fiilin “Mübalağalı davranmak/konuşmak” şeklindeki ikinci anlamı aynı manayı taşıyan Obarmak fiilinin ses dönüşümü ile ortaya çıkmıştır. Bu fiilin kökünde büyüyerek genişlemek, yayılmak içeriği vardır. Aynı şekilde “Abartmak” fiili de Obartmak fiilinden dönüşerek oluşmuştur.

4-_Abay: Yaşça büyük kişilere karşı bir hürmet sözü olarak da söylenir. (Büyüklere karşı “Abay” diyerek konuşulur.) Büyüğün adı yüzüne söylenmez, çünkü bu durum saygısızlık olarak algılanır. Abay sözcüğü “Dikkat”, “Hürmet” şeklindeki genel anlamın yanında biraz daha özelleşmiş olarak konuşmadaki dikkati, özeni, hürmeti ifade eder. Abaylamak fiili anlam genişlemesi ile genel olarak dikkatli konuşma, hürmetli konuşma manası taşır hale gelmiştir.

5-_Abaylamak: Dikkat etmek, dikkatli konuşmak ve fark etmek manasından başka şaşırmak, şaşırıp kalmak anlamı da mevcuttur.

6-_Abazan: Sözcüğün kökeni dişilik ifade eden “Aba” ile alakalıdır. Bu bağlamda “Akazan” sözcüğünün karşıtı bir manaya sahiptir. Abhaz/Abaza halkı ile herhangi bir alakası yoktur.

7-_Abra: Türkçe’de pek çok manası bulunan ancak büyük oranda kullanım dışı kalmış bir sözcüktür. “Dara” (tartıda kabın ağırlığı), alışverişte veya takasta denkliği sağlamak için üste verilen para veya nesne, mitolojide yeraltındaki denizde yaşayan “Su ejderhası” anlamları vardır. (Abra ve Yutpa adlı ejderhanın adı birlikte anılır.) Gemicilikte ise “Dümen palası” demektir. Ancak bunlardan başka kelimenin “İbre” demek olduğu da kaynaklarda yer alır. Bu mananın doğrudan “İbre” sözcüğünden bozulma yoluyla ortaya çıktığı söylense de Türkçe “Abra/Ebre” ile başlayan kelimelerde dönmek, çevrilmek içeriği bulunur. İbre de (daha sonrdan ortaya çıkan elektronik olanlar hariç) dönen bir nesne olduğundan Türkçe bir sözcüğün yabancı bir kelime ile örtüşerek anlam kaymasına mı uğradığı yoksa gerçekten de “İbre” kelimesinin mi Türkçe söyleyişle dönüştüğünü kesin olarak söyleyebilmek mümkün görünmemektedir.

8-     Abramak: Kelimenin kökündeki ses benzerliğine bakılarak Farsça “Ab” (Su) ile alakalı olduğu yanılgısına düşülebilecek bir kavramdır. Fakat kelime kökü olan Ap/Ab/Av/Ev/Eb/Ep ile bu kökten türeyen kavramlar Türkçe’de döndürmek, çevirmek, kıvırmak manalarını içerir. Bebek kundaklamak manasının bulunduğu da kayıtlarda yer alır.

9-_Abuçar: “Zabit” (subay) ve anlamındaki kelimenin “Abıçar” söylenişi de bulunmaktadır.

10-_Abulça: Abulca veya Amulca olarak da söylenen kavram hem soy atası anlamına geldiği gibi özel ad olarak Türklerin efsanevi soy atalarından biri için de kullanılır. Türkçe “Bulca” isminin daha sonra İslamiyet’in etkisiyle “Abu/Ebu” (baba) kavramı ile ilişkilendirilmiş olması da ihtimal dahilindedir. Bu nedenle Ebülce olarak adlandırıldığı da görülür. Nuh Peygamberin oğlu olarak soykütüklerinde kayıt altına alınmıştır. Kurt sütü içmiştir. Eski kaynaklarda daha az rastlanmakla birlikte Amulşad/Abulşad söylenişine de rastlanır.

11-_Aburga: “Boynuz” anlamındaki kelimenin “Amurga” biçimindeki söylenişi de mevcuttur. Bu ikinci söylenişin Türkçe’de kullanılmakta olan “Omurga” kelimesi ile bağlantısı çok açıktır. Sertlik, kemikleşme, diklik, sivrilik bildiren tüm bu sözcükler ortak bir kökenden kaynaklanır. Fiil şeklinde çekimli olarak kullanıldıklarına da rastlanmaktadır; Aburgamak (boynuzu çıkmak), Amurganmak (boynuz sallamak), Omurgamak (dik durmak, ayağa kalkmak) gibi...

12-_Abzar: Kırsal kesimde, köylerde ve ilçelerin merkezi olmayan mahallelerinde (hatta şehirlerin kenar bölgelerinde bile) evler genellikle ahırın üzerine ikinci kat olarak inşa edilir. Yani ahırlar evin altında yer alır. Böylece hem ahıra ulaşım kolay olur, hem hırsızlığa karşı bir önlemdir hem de kışın ahırın doğal ısısından yararlanılır. Kimi zamanda evler tek olduğunda ahırlar eve çok yakın bir yerdedir. Her iki durumda da ahırın kapısı avluya açılır. Bu nedenle Abzar sözcüğü hem ahırı hem de avluyu (her ikisini birden) ifade eden ortak bir kavramdır.

13-_Acarmak: “Dikkat etmek” demek olan kavram Ayarmak/Ajarmak/Acarmak dönüşümü ile oluşmuştur. “Aymak” (kendine gelmek, fark etmek) fiili ile doğrudan ilişkilidir.

14-_Acay: Türk kültüründe büyüklerle konuşulurken büyüğün adının yüzüne söylenmesi ayıp sayılır. Bunun yerine kadınlarda “Ana, Aba” gibi akrabalık belirten sözcüklerin kullanılması gerekir. Hatta bazen daha katı uygulamalarda ismin bir tamlamanın içerisinde bile (örneğin “Ayşe Teyze” gibi) kullanılması uygun bulunmaz. Bu nedenle konuşan kişiyle arasında bir akrabalık bağı bulunmuyor olsa da yaşça büyük kadınlara “Acay/Açay” diye hitap edilmesi tercih edilir. Aynı kökten türeyen “Acayma” ise kadın büyüğe karşı adını telaffuz etmeden saygılı hitap etme manasına gelir.

15-_Acaylamak: Kendinden yaşça büyük kadınlarla hürmetli konuşmak (“Acay” diyerek konuşmak) demektir. Türk halk kültüründe büyüğün adı yüzüne söylenmez. Saygısızlık olarak algılanır.

16-_Acık: “Keder” veya “Elem” anlamındaki sözcüğün orijinali dildeki söylenişi “Ajık” biçimindedir.

17-_Acım: “Pişmanlık” anlamındaki sözcüğün orijinali dildeki söylenişi “Ajım” biçimindedir.

18-     Acınmak: “Pişman olmak” dışında “Merhamet etmek” ve “Hüzünlenmek” manaları da vardır.

19-      Açağ: Gelinin yüzünü açmak için damadın verdiği hediyedir. Asya geleneğinde Bet-Açar (Yüz- Açar) olarak da bilinir. Damat geline genellikle altın şeklinde Açağ verir. Türkçe’ye Açav şeklinde aktarılması da mümkün görünmektedir. Açav biçiminin genelleme şeklinde “Hediye” / “Armağan” manasına da rastlanmıştır.

20-_Açal: Sabun özütü (Saponin) bazı bitkilerden çıkarılan köpürücü bir maddedir. Suni köpürtücü olarak temizlik endüstrisinde kullanılır. Aynı zamanda mukolitiktir, balgam söktürücü özelliği bulunur. Halk kültüründe temizlik amaçlı olarak kullanıldığı gibi halk hekimliği uygulamalarında yararlanıldığına rastlanır.

21-_Açala: Sözcüğün “Aleni” anlamı aslında pek çok yan anlamı da bünyesinde barındıran geniş bir açılıma sahiptir. Umumi (kamusal), halka açık (publik), faş (herkesçe bilinen) gibi manaları barındırır. Ayrıca “Anonim” (herkese açık) anlamı da bulunur. Örneğin “Açala Ortaklık” (Anonim Şirket) gibi.

22-_Açalamak: Sözcüğün “İfşa etmek” anlamı pek çok benzer yan anlama sahiptir. Halka arz etmek, umuma ilan etmek, alenileştirmek gibi...

23-_Açalmak: Anadolu halk ağzında “Açılmak” olarak ifade edilen ve çamaşırın (özellikle deterjanla) yıkandıktan sonra temizlenmesini belirten kavramın doğru söyleniş biçimi olan “Açalmak” fiili temizlenmek (kirin açılması) anlamına geldiği gibi boğazın veya burnun açılmasını, nefesin rahatlamasını da ifade eder.

24-_Açar: Kelimenin “Nisan ayı” ve “Turşu” manaları da bulunmaktadır. “Anahtar” anlamı için Haçar söylenişine de rastlanmıştır.

25-_Açara: Sözcüğün birbiri ile bağlantılı ve iki kere anlam kaymasına uğramış farklı üç manası vardır. Asıl anlam açılarak giden nokta yani “Köşe” dir. Anlam kayması ile ortaya çıkmış olan ikinci mana “Kanatlı kapı” (iki kanadı olan kapı) demektir. İslamiyetle birlikte bu anlamın değişmesi ile de üçüncü olarak dinsel bir terim olan Zaviye (küçük tekke) manası oluşmuştur ki, sözcüğün Arapçası da hem köşe hem de tekke içeriğine sahiptir. En son ortaya çıkmış olan bu “Tekke” anlamının sözcük ile olan bağlantısı ise hem mecazen kapılarını sığınanlara açan yer ilgisinden kaynaklanır. Hem de tekkelerin genellikle etrafı duvarlarla çevrili ve kanatlı kapıları olan yerler olması dolayısıyladır.

26-_Açığaz: “Yabani sarımsak” manasındaki sözcüğün Açıvaz/Açuvaz/Açuğaz söylenişleri de mevcuttur.

27-_Açıktamak: “Dikkatle bakmak” anlamı taşıyan kelime “Gözlerini dört açmak” deyimindeki manaya da denk düşmektedir.

28-_Açınmak: “İtiraf etmek” anlamına gelen sözcüğün açlık belirten “Şehvetlenmek” manası da vardır.

29-     Açır: Diyet, perhiz veya oruç manalarındaki kelimenin “Hamam otu” anlamı da mevcuttur.

30-     Açıraşmak: Ayrılmak, uzaklaşmak anlamı aslında aynı noktadan hareketle açı oluşturarak birbirinden uzaklaşmayı ifade eder. Örneğin kanatlı kapının açılması gibi. Ancak daha sonra anlam genişlemesi ile “Ayrı düşmek” ve “Görüş ayrılığına düşmek” hatta “Araları açılmak” (araları bozulmak) içeriklerini de kapsar hale gelmiştir. Sözcüğün Eçireşmek söylenişine de rastlanmıştır.

31-_Açıtma: Sözcük genel bir kavram olarak mayalanmayı (fermentasyon) ifade etmek için kullanılır. Özelde ise sirke veya turşu yapımını (sirke fermantasyonunu) tanımlar. Hatta sözcüğün doğrudan “Sirke” veya “Turşu” manaları da bulunmaktadır. Acıtmak fiili ile olan ilgisi sirkenin acılığı ile de ilgilidir. Bu bağlamda “Eçitmek” (mayalamak, sirke yapmak) fiili ile de doğrudan alakalıdır. Bazı lehçelerde ise hamur mayalamayı veya mayalanmış hamuru da ifade eder. Ayrıca Aşıtmak/Ajıtmak (döllemek) kavramlarıyla da hem ses dönüşümü hem de anlam açısından ilgisi bulunur.

32-_Açıtmak: “Mayalamak” manasındaki kelimenin Eçitmek söylenişi de mevcuttur.

33-_Açkarmak: Tamah etmek, açgözlülük etmek manalarında fiil aslında Aç ve Karamak (bakmak) sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur ve aradaki “A” harfinin biri düşmüştür. Sözcüğün Aşkarmak biçimindeki söyleyişi de mevcuttur ve bu takdirde baştaki “Aş” kısmı yemeği referans gösterir ve gözü doymazlık bildirir. Açkarak kelimesi de yine aç bakışlı (aç gözlü) manası taşır. Bu sözcüğün de Aşkarak biçimi bulunmaktadır ve aynı şekilde iştahlı bir gözü doymazlığı tanımlar.

34-_Açkursak: Sözcük Aç ve Kursak kelimelerinin bileşiminden oluşur.

35-_Açnavur: Sözcüğün kökeni net olmamakla birlikte Türkçe olması yüksek bir olasılıktır. Türkçe okunuşun Açnağur/Açnawur şeklinde olması daha uygundur. Buradan hareketle “Açna: Maya” sonucuna ulaşılabilir. Acıtmak/Açıtmak/Eçitmek sözcükleri Türkçe’de mayalamak anlamı taşır. Ayrıca sucuğun soyularak tüketilmesi de Açmak fiili ile alakalıdır.

36-_Adaklama: Türk halk kültüründe çocuğun en geç bir buçuk yaşında adaklaması (yürümeye başlaması) gerektiğine inanılır. Bundan sonra yürüyemeyen çocuklara ruhsal varlıkların (Aza’lar) musallat olduğu düşünülerek evde tütsüleme veya Alazlama (ateş gezdirme) yapılır. Ayrıca kutlu sayılan bir mekana gidilerek adak adanır. Kavram “D-Y” dönüşümü ile “Ayak” sözcüğü ile doğrudan ilgilidir. Bu bağlamda çocuğun ayaklanması için kutsal güçlerle etkileşime geçmeyi anlatır. Sözcüğün ayrıca “Nişanlamak” (sözlemek, söz kesmek) manası da bulunur.

37-_Adaldaşmak: “Helalleşmek” anlamına gelir. Etimolojik olarak karşılıklı olarak ad alıp vermek demektir. Adın başkasına verilmesi anlayışı pek çok Türkçe sözcükte görülen bir durumdur. Örneğin “Adamak” sözcüğü adını bir amaç için ortaya koymak demektir. Yani adın bir başkasına teslim edilmesi aslında mecazen kişinin kendisini teslim etmesi demektir. Ve yapacağı şeyi bizzat üstlendiğini ifade eder. Adaldaşma sözcüğü de adların verilmesinin karşılıklı veya birlikte yapılıyor olduğunu anlatmaktadır. Bu bağlamda Yeminleşmek (karşılıklı ant içmek) manası da bulunur. “Adal” sözcüğün Arapça “Helal/Halal” ile (baştaki H harfinin düşmesi ve L/D dönüşümü yoluyla) kısmi benzeşimi sözcüğün Türkçe bir kökten kaynaklanıyor olduğu gerçeğini değiştirmez. Çok büyük bir olasılıkla geçmişteki biraz daha farklı bir anlamın İslam kültürüne uyarlanması söz konusudur. Bu önceki anlam ise adlarını birbirlerine vererek söz verme mantığı ile ilgilidir.

38- Adalyol: Arapça kısmi benzeşimle (baştaki H harfinin düşmesi ve L/D dönüşümü yoluyla) Halal- Yol (Helal-Yol) manası da vardır. Bu bağlamda “Hidayet” anlamına da gelir.

39-_Adargamak: Sözcüğün birbirine yakın birkaç anlamı bulunmakla birlikte çoğunun tam karşılığı netleştirilememiş olup, öne çıkarak belirginleşen bir mana da kesin olarak yoktur. Yalnızca Moğolca’da tam olarak aynı söylenişle “Gıpta etmek” (başkasında olan, kendinde olmaya birşeyi arzulamak) anlamı nettir, fakat bu içerik Türkçe’de Azargamak/Azırgamak (az bulmak, az olanla yetinmeyip daha fazlasını istemek) ile örtüşmektedir. Bunun dışında “Rol yapmak” diye verilen karşılık aslında kişinin başkasını adını alması şeklinde yorumlanabilir. Başkasının yerine geçmek şeklindeki diğer karşılık ise çok büyük olasılıkla kendisini başkasının yerine koymak (başkasının adını alarak onun gibi düşünüp, onun gibi algılamak) şeklinde anlaşılmalıdır.

40-_Adarmak: Adını değiştirmek şeklindeki gerçek anlam ayrıca “Rol yapmak”, “Taklit etmek” şeklinde de anlaşılabilmektedir. Kelimenin döndürmek, çevirmek manası da kaydedilmiştir. Ancak bu mana Anadolu Türkçesi açısından Ayarmak biçimi ile daha uyumludur.

41-_Adlama: Türklerin İslamiyet’i kabul ettikleri ilk dönemlerde, halk kültürü kendi anlayışına ve algılayışına uygun olarak İslam terminolojisindeki pek çok kavramı Türkçe sözcüklerle ifade etmiştir. Besmele kavramı da bu dönemlerde belirli bir süre Adlama sözcüğü ile karşılanmıştır. Arapça İsm/İsim kökünden türeyen “Besmele” sözcüğü Allah’ın (c.c.) adını anma demektir. Türkçe “Adlama” kelimesi ad anma, ad söyleme anlamına gelir ve İslam öncesinde kutsal varlıkların adlarının anılması, erken dönem Türk-İslam inancında ve daha sonraki çağlarda kimi kırsal bölgelerde bu tabir ile Allah’ın (c.c) adının anılması yani Besmele kastedilmiştir. Günümüzde ise, İslam terminolojisindeki asıl biçimi olan Besmele ifadesi tercih edilir ve kullanılır. İslam ile birlikte Besmele (“Adlama”) kavramı çok yaygın bir hale gelmiştir. İslami anlayışa göre her işe Allah’ın (c.c) adıyla başlamak gerekir. Üzerine Allah’ın (c.c) adının anılmadan kesilen veya kendiliğinden ölen hayvanların yenilmesi yasaktır. Besmele cümlesinin içeriği Türkçe’ye anlam olarak; “Acıyıcı ve Acıyan Allah’ın adıyla...” ya da kısaltılmış biçimiyle “Bismillah” (“Allah’ın adıyla.”) olarak çevrilebilir.

42-_Adsaymak: Ad (isim) ve Saymak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

43-_Aduğ: Moğolcanın etkisi altındaki kelimenin Türkçe “At” sözcüğü ile bağlantısı çok açıktır. Ehlileştirilmiş, evcil atlar için bazen de genel olarak at manasında kullanılan bir sözcüktür.

44-_Ağalcan: Sözcüğün kökeni dikkate alındığında “ağ ören” veya daha düşük bir olasılıkla “yukarı hareket eden” anlamı taşır. Evlerdeki zehirsiz örümceği ifade eder. Modern popüler kültürün etkisiyle Türk Dünyasının bazı yörelerinde halk dilinde kurgusal bir karakter olan “Örümcek Adam”ı ifade edecek biçimde anlam kaymasına uğramıştır.

45-_Ağalçı: Sözcüğün “Misafir” ve “Hastalık” anlamları da bulunur. Bu bağlamda medyumun iletişime geçtiği ruhu da ifade ediyor olması da muhtemeldir.

46- Ağan: Sözcüğün asıl anlamı olan Ced (ata) ve Totem (hayvan ruhu) dışında kapı, kayanyıldız gibi diğer anlamları da bulunmakla birlikte kuvvetli başka bir anlam da yaklaşık olarak “Hazreti” manasını karşılayan dinsel bir saygı sözüdür. (Bu manası “Ağal” ile benzeşir.)

47-_Ağarçak: “Güherçile” duvarlarda ve toprakta oluşan bir tür beyaz renkli küftür. Ağarçamak fiili de duvarda veya toprakta beyaz leke oluşmak, elbisenin rengi için solmak anlamlarına gelir.

48-_Ağarı: Temiz, saf anlamına gelen sözcük “Ğ” düşmesi (veya uzun ünlünün kısalması) ile “Arı” (rafine, saf) biçimine dönüşmüştür.

49-_Ağartmak: “Beyazlatmak” anlamına sahip olan keliminin “Şaka yapmak” manasına da rastlanmıştır.

50-_Ağas: Değişik Türk şive ve lehçelerinde Ağaz/Ağas/As sözcükleri Sansar, Ağaç Sansarı, Gelincik, Kakım gibi küçük ve yırtıcı hayvanlar için kullanılır. Türkçe sözlüklerde “Kakım” olarak açıklanan As sözcüğünün doğru biçimi Ağas’dır. “Arslan” sözcüğünün diğer bir varyantı olan “Aslan” kelimesi de yine As kavramından türemiştir. Burada son derece doğru anlaşılması gereken diğer bir husus da hayvan adı türeten “-lan” ekinin başka bir hayvanın adının kullanılmasına imkan verdiğidir. Örneğin Bars/Pars hayvan adından Barslan veya Ars (gelincik) kavramından Arslan sözcüğünün türemiş olması.

51-_Ağazak: “Fidan” anlamındaki kelime tam olarak Ağaççık (küçük ağaç) demektir. Uzak Asya kültürünün etkisi ile “Bonzai” (cüce ağaç) manasında da kullanılmıştır. Ağaç kelimesi ile aynı kökten türediği açıkça görülmektedir.

52-_Ağcakutan: Ağca (beyaz) ve Kutan (balıkçıl) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

53-_Ağcar: “Gelin ağıdı” (gelinin arkasından okunan türkü) manasındaki kelimenin Ağçar/Avçar/Avcar söylenişleri de mevcuttur. Kelime Ağıt (mersiye) ve Avut (feryat) sözcükleri ile bağlantılıdır.

54-_Ağgarın: Gerçekte “Ak” ve “Karın” sözcüklerinin bileşik halidir (Akkarın). Penguenlerin karınlarındaki beyazlık dikkate alınarak halk ağzınca üretilmiş bir kelimedir. Ancak aktarmada orijinal biçim olan “Ağgarın” tercih edilmiştir.

55-_Ağı: Sözcüğün “Gözyaşı” anlamı Ağ/Ak kökü üzerinden Akmak fiili ile bağlantılıdır. Ağlamak fiili de Ağılamak (gözyaşı dökmek) kelimesindeki “I” sesinin düşmesi ile oluşmuştur. Ayrıca Ağı kavramının “Şeref” ve “Servet” manaları da vardır ki, bunlar da Türkçe Ağa kelimesi ile doğrudan ilgilidir.

56-_Ağındırmak: “Yukarı kaldırmak” manasında kullanılır. Örneğin rüzgarın kuru yaprakları havaya kaldırması bu fiille anlatılır. Yerini değiştirmek anlamı da bulunur. Asansörün yukarı çıkması anlamında da kullanıldığı görülür.

57- Ağınmak: Akmak, cereyan etmek anlamları farklılaşarak elektriğe çarpılmak, cereyanda kalmak gibi manaları da ifade etmekte kullanılmıştır. Ayrıca “Niyetlenmek”, “Niyet etmek” ve “Özgürleşmek”, “Özgür kalmak” (at için “Bağından kurtulmak”) anlamları da vardır. Ağmak fiili bağlantısıyla havalanamak, yukarıya yükselmek manalarını da içerir. Yaprağın, kağıdın, otların rüzgarla birlikte yukarı çıkması da bu sözcükle tanımlanır.

58-_Ağırsak: Doğumu yaklaştığı için memesi şişmiş kadınlara ve dişi hayvanlara da bu tanımlama yapılır. Genelleme ile “Hamile” manasında da kullanılır.

59-_Ağırsamak: Bir şeyi veya bir durumu ağır bulmak demek olan kelime “Yavaşlamak” veya “Hız kesmek” anlamına da gelmektedir.

60-_Ağırşak: Sporcu diski, tekerlek diski gibi anlamları bulunur. Ancak gerçekte iplik eğirmeye yarayan kirmeni ağırlaştırmak için alt ucuna takılan, tahta, kemik ya da metalden yapılmış, ortası delik yarımküre biçimindeki nesne demektir. Kelime anlamı ise ağırlaştırıcı şey demektir.

61-_Ağırtmak: Avda gürültü çıkararak hayvanları yönlendirmek, istediği yere çekmek anlamlarında kullanılır.

62-_Ağış: Sözcüğün asıl anlamı “Yükseliş” biçimindedir. Ancak bazı Hristiyan Türk topluluklarında Hz. İsa’nın göğe çıkışını ifade etmek için kullanılır. Ağışmak ise göğe çıkmak demek olduğu gibi kuşların göğe yükselmesini veya buharın yukarıya doğru çıkmasını da ifade eder.

63-_Ağıtmak: “Göğe / yukarıya atmak” manası bulunur. Okun göğe fırlatılmasını ifade ettiği gibi kuşların göğe salınmasını da anlatır. “Serbest bırakmak” (hayvanlar için “Bağını çözmek”) manası da vardır.

64-_Ağızlaşmak: “Ağız birliği yapmak” deyimini karşılar.

65-_Ağnamak: “Yerde yuvarlanmak” manasındaki kelime eşek, katır, köpek gibi hayvanların yere yatarak güneş ışığı altında debelenmelerini tanımlar. Ayrıca “Ağmak” fiilin aşağı inmek içeriği de dikkate alındığında sözcüğün aslında Devrilmek anlamı taşıdığı sonucuna ulaşılır ki, bazı lehçelerde “Avnamak” (devrilmek) ve “Avnatmak” (devirmek) fiili bu durumu doğrular niteliktedir. Ağ kökü ise güneş ışığı ile olan bağlantıyı ortaya koyar.

66-_Ağrak: “Vakur” olarak verilen anlam “Ağırbaşlı” kavramana da denk düşer. Türkçe Ağır sözcüğü ile aynı kökten türediği görülmektedir.

67-_Ağraz: “Mütevazı” (alçakgönüllü) demek olan kelime Türkçe Ağır sözcüğü ile ilişkilidir.

68-_Ağuldamak: Özellikle bebekler için anlamsız sesler çıkarmak, agulamak manasında kullanılan kelimenin Avuldamak söylenişi de bulunur. Avuldanmak/Ağuldanmak biçimi de mevcuttur.

69- Ağurça: “Hıyar” (bitki), salatalık manasındaki kelimenin Ağurça/Ağurçan/Ağurçun ve “A/O” dönüşümü ile Oğurça/Oğurçan/Oğurçun söylenişlerine rastlanır.

70-_Ağzaçmak: “Ağız” ve “Açmak” sözcüklerinin bileşiminden oluşur. İftar, nadiren de kahvaltı manasında kullanılır. İngilizce “Breakfast” (kahvaltı) kavramı etimolojik olarak ele alındığında gece orucunun bozulmasını ifade eder. “Ağzaçar” (iftar) sözcüğü de tıpkı İngilizce kavramının anlamsal karşılığındaki gibi açlık süresinin ardından bir şeyler yenilmesini tanımlar. Ancak Türkçe sözcükte kelime kökeni olarak oruçla değil, “Ağız” ile bağlantı kurulur.

71-_Ağzalak: “Ağız” sözcüğünden türeyen kavram “Ağız dalaşı” kavramına denk düşer.

72-_Ağzamak: “Vaat etmek” (söz vermek) manasındaki sözcüğün elini ağzına götürmek, veya eliyle ağzını kapatmak manası da vardır.

73-_Ağzar: “Boşboğaz” (gereksiz ve çok konuşan) anlamı dışında çok söz veren ama tutmayan, gereksiz yere vaatlerde bulunan manası da vardır. Bundan başka “Yular” anlamı da taşır. Ancak bu ikinci mana Avzar söylenişinde verilmiştir.

74-_Ağzaşmak: Karşılıklı olarak ağızlarını açmak (birbirlerine birşeyler söylemek) içeriğini barındırır. Rastlanan ilk mana vaatleşmek, sözleşmek biçimindedir. Ancak bazen olumsuz anlamlarla da kullanıldığı görülür. Örneğin; ağız dalaşı yapmak, polemiğe girmek, tartışmak gibi.

75-_Ağzınmak: “Özür dilemek” (pişmanlığını bildirmek) manasının yanında çok yakın olan “Ağız eğmek” (istemediği bir şeyi söylemek veya utanarak istemek) manasını da ihtiva eder.

76-_Ağzıntı: “Özür” (tarziye) manasındaki kelimenin Ağzındı söylenişi de bulunur.

77-_Ajılmak: Aş/Aj kökünden türeyen ve hamile kalmak, cinsel birleşmek (kadın), döllenmek anlamlarındaki sözcüğün orijinal dildeki yazılışı “J” harfi iledir. Anadolu Türkçesi’ne “Ş” harfi ile Aşılmak biçiminde aktarmak mümkün ve daha doğru olmakla birlikte anlam türemiş olduğu Aşmak fiil köküne göre farklılaşarak yeterince özelleşmiş olduğundan (cinsel birleşme manası daha belirgin olduğundan) ve söyleyişte de zorluk bulunmadığından bu biçim tercih edilmiştir. Aynı durum Ajıtmak (hamile bırakmak, döllemek, cinse birleşmek) fiili için de geçerlidir.

78-_Akalaj: “Avantaj” anlamına gelen kelimenin Akalaş biçiminde aktarılması da mümkündür.

79-_Akalamak: Müsabakalar için “Galip gelmek”, “Öne geçmek”, “Rakibi geçmek”, “Gol atmak”, “Sayı kazanmak” manalarında kullanılır. Akalanmak fiili ise bu durumların tersini tanımlar.

80-_Akalay: “Alüminyum” anlamına gelen kelime “Ak” ve “Kalay” sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır (Ak-kalay). Ancak aradaki “K” sesinin birisi düşmüştür.

81-_Akaş: Ak ve Aş sözcüklerinin bileşiminden oluşan kelime “Helal yemek” demektir.

82- Akayaz: “Kainat” (Kozmoz) anlamına gelen sözcüğün kökeni mitolojiktir. “Ak” ve “Ayaz” sözcüklerinin bileşimidir. Eski Türk halk kültüründe Ayas Han adlı kişilik bir kış tanrısıdır. Ak sözcüğünün kullanımı gece gökyüzünde görünen yıldızların oluşturduğu beyazlığın karlara benzetilmesi nedeniyledir.

83-_Akaytmak: Gözlerini açmak / belertmek, şaşkınlıktan gözleri açılmak manalarını içerir. Kelime kökünde gözün beyazını ortaya çıkarmak anlamı bulunur.

84-_Akazan: Sözcüğün kökeni erillik bildiren “Aka” kavramı ile alakalıdır. Erkek isteyen kadın manası taşır. Bu bağlamda “Abazan” sözcüğünün karşıtı bir manaya sahiptir.

85-_Akbur: Ak ve Bur (tebeşir taşı) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

86-_Akça: Pek çok Türk dilinde genel olarak para anlamına geldiği gibi nakit kavramını da karşılar. Ayrıca para birimi olarak kullanıldığı da görülmektedir. Çoğu lehçede “Akşa” şeklinde söylenir ve ilgili terimlerde aynı şekilde “Ş” ile yazılan bu kökü taşır. Örneğin Akşalaşmak (pazarlık etmek gibi). Bunların tamamı Türkçe’ye “Ç” ile yazılarak aktarılmıştır. Örneğin Akçalaşmak gibi...

87-_Akçura: Ak ve Çura sözcüklerinin bileşik halidir. Ak kelimesi temizlik (zararsızlık) bildirir. Çura ise “Çor” sözcüğü ile alakalı olup hayalet, cin, ruh gibi soyut varlık bildiren anlamlar taşır.

88-_Akılcan: “Ahmak” veya “Sersem” anlamına gelen sözcüğün kökeni Arapça “Akıl” kavramı değildir. Türkçe Akmak fiilinden türemiş olup aklı akıp gitmiş kişi demektir.

89-_Akınmak: “Cereyan etmek” manasındaki kavramın “Kaymak” (kayarak gitmek) ve “Aşık olmak” içerikleri de bulunmaktadır.

90-_Akırmak: Kıvamlanmak, koyulaşmak demek olan fiilin yan yan yürümek (yanlamasına gitmek) anlamı da bulunmaktadır. Ancak bu mana büyük olasılıkla “Y” sesi düşmesi nedeniyle Aykırmak fiili ile alakalıdır.

91-_Akırtmak: Kıvamlandırmak, koyultmak anlamındaki sözcük sıvı bir yiyeceğin veya içeceğin içine yavaş yavaş akışkan bir madde katarak koyulaştırmak anlamına gelir.

92-_Aklanış: “Berat” anlamına gelen kelimenin orijinali Aktanış biçimindedir.

93-_Akpan: “Ocak” ayı demek olan sözcük bazı lehçelerde Akman olarak da geçer.

94-_Akrar: Eski Türk halk kültüründe bir tür bereket töreni olup, Alevi kültüründeki “İkrar” ile sonradan benzeşmiştir. Ancak anlayışın köklerinin İslamiyet öncesi dönemlere kadar uzandığı anlaşılmaktadır. Arapça “İkrar” sözcüğü karar verme, kabul etme manası taşır. “İkrar Cemi” adı verilen bu törende kişi kendi rızası ile nefsani tutkulardan, aşırı isteklerden, geçici arzulardan vazgeçmeyi ve özünü gerçeğe adayıp doğru yola girmeyi onaylar. Kişi böylece bir anlamda ruhsal olarak arınmaktadır. Hatta mecazen yeniden doğuş olarak algılanır. Aynı zamanda topluluğa giriş için bir kabul törenidir. Eski Türk halk inançlarındaki “Ak” anlayışının bir sonucu olarak arınma ve temizlenme ile ilişkili olduğu görülür.

95- Aksan: Değirmen mili (değirmen taşını döndüren demir çubuk) manasındaki kelimenin Eksen sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır.

96-_Aksar: “Ak” (beyaz) ve “Sarı” sözcüklerinin bileşiminden oluşmuş ve sondaki “I” sesi düşmüş gibi görünmektedir. Açık sarı anlamı taşımaktadır.

97-_Aksuyak: Ak (beyaz) ve Suyak/Süyek (kemik) sözcüklerinin bileşik halidir. Takımlar halinde oynanan bir oyundur. Bir “Odaman” (reis, oyun yöneticisi) belirlenir. Bir hayvana ait beyaz bir çene kemiği fırlatılır. Takımların bu kemiğe diğerlerinden önce ulaşarak Odaman’a getirmesi puan kazandırır.

98-_Akşamak: Türkçe Ak kökünden türeyen ve ışığı yansıtmak, parıldamak, beyazlığı belirginleşmek anlamlarındaki sözcük kar’ın parlaması (ve gözü alması), gözün belermesi (beyazının belirginleşmesi) için de kullanılmaktadır. Akşaymak söylenişi de mevcuttur. Bu bağlamda bu fiilden türemiş olma ihtimali ortaya çıkan “Akşam” sözcüğünün “Ak” ve “Şam” (Farsça kökenlidir) sözcüklerinin bileşiminden oluştuğu varsayımının tekrar gözden geçirilmesi gerekmektedir.

99-_Akşatmak: “Dişlerini göstermek” olarak izah edilen kelime tam olarak “Beyazlaştırmak” demektir ve mecazen dişlerini açarak bembeyaz göstermek kastedilmektedir.

100-_Akta: “Hadım” (iğdiş) anlamına gelen sözcüğün günümüz Türkçe’sinde kullanılan Ağda kavramı ile bağlantısı bulunur. Temizlemek, kesmek, traş etmek manaları her iki kavramında kökünde yer alır.

101-_Aktan: Ak ve Tan sözcüklerinin bileşiminden oluşan kavram “Seher” demektir.

102-_Aktomur: Ak (beyaz) ve Tomur (yuvarlak, şişkinlik, düğüm) sözcüklerinin bileşiminden oluşan sözcük halk kültüründen kaynaklanan bir anlayışla lenf düğümüne benzetilmiştir.

103-_Akuna: Sözcüğün kökeni mitolojiktir. Ak ve Ona (Ana) sözcüklerinin bileşiminden oluşur. Ak Ana eski Türk inançlarında yer alan ve Yaratılış efsanelerinde bahsi geçen Yaratıcı Su Tanrıçasıdır. Henüz hiçbir şey yaratılmamışken sonsuz suların içinden çıkarak Tanrı Kayra’ya yaratma ilhamını vermiştir. Başka bir efsanede Tanrı Ülgen’e yaratma emrini vererek sulara tekrar daldığı anlatılır. Aguna biçimi de bulunmaktadır.

104-_Ak-Uy: Beyaz Saray (doğrusu Beyaz Ev, İngilizce: “White House”). ABD yönetim binasıdır.

105-_Alabuğa: “Ala” sözcüğü karışık renkli olmayı ve bu renklerin ışıldayarak belirmesini ifade eder. Buğa/Buga ise ejderha manası taşır. Örneğin “Subuğa” kavramı su ejderi anlamına gelir. Alabuğa ise balinayı tanımlamakta olup büyüklüğünden ve renklerinden dolayı ejderha çağrışımı yapılmaktadır. Ancak pek çok şivede bu sözcük büyük ırmak balıklarının farklı türleri için kullanılmakta olup hatta kimi zaman tatlısu levreği gibi küçük türlere dahi isim olarak verilmiştir. Bu bağlamda Alabalık sözcüğü ile de ilişkilidir.

106- Alaçık: 16 çubukla yapılan konik biçimli basit kulübe. Kamıştan vey tahta sırıklardan yapılan etrafı açık basit bir yapı olarak da inşa edilir. Üstü çulla örtülerek çadır yerine de kullanılabilir.

107-_Alağız: “Al” veya “Ala” ile “Ağız” sözcüklerinin bileşiminden oluşur. “Al” kavramı hile, aldatma, öfke ve (dudakla ilgili olarak) kızıl renk, “Ala” ise karışık renk ve dolayısıyla karıştırma anlamları verir. Orijinal dilde Alavuz olarak yer alır.

108-_Alakay: Aptal, ahmak, sersem anlamlarındaki kelime Türkçe “Alık” sözcüğü ile da bağlantılıdır.

109-_Alakurşak: Ala (karışık renkli) ve Kurşak (kuşak, kemer) sözcüklerinin bileşiminden oluşur. Gökkuşağı demektir.

110-_Alama: Alevi kültüründe Hz. Muhammed’in Ali, Fatma, Hasan ve Hüseyin’i al bir aba ile örttüğüne inanılır. Bu sözcük daha sonra “Al Aba” anlayışı ile ifade edilmeye başlanmıştır. Ancak Alama kavramı köklerini eski Türk kültüründen almaktadır ve kızarma, kızıl giysi giyinme anlamları barındırır.

111-_Alanmak: Huylanmak, işkillenmek manasındaki kelimenin kökenindeki içerik Ala (karışık) renkli hale gelmek demektir.

112-_Alaş: Kazak ve Kırgızlar için pek çok anlam ifade eden bir kelimedir. Kazakların Alaş Han adlı bir ataları bulunur. Alaş boyunun kurucusu sayılır ve türbesi (Alaş Han Kümbeti) kutlu bir yer olarak kabul edilir. İslamiyet öncesi Türklerin savaşırken “Alaş! Alaş!” diye bağırdıkları bilinmektedir (“Alaştamak” fiili). Millet (ulus) manası da vardır. Çoğul olarak “Alaşlar” tabiri ise Kazak, Kırgız ve Tatarların ortak adı olarak kullanılır.

113-_Alaşa: Türkçe Alaca sözcüğünün farklı bir söylenişi olup özelleşmiş bir anlam ile karışık renkli (tek renk olmayan) kilim demektir. Sözcüğün ayrıca sevimli, çapkın, haylaz, dedikoducu, çilli, benekli gibi manaları da bulunmaktadır.

114-_Alaşar: Ala ve Alaşmak sözcükleri ile ilgili olan kavram “Hadım” (iğdiş) manası taşır ve tam olarak cinsiyeti karışık (ne kadın, ne erkek) olan demektir.

115-_Alaşur: Kasvetli hava demek olan sözcüğün oluşumunda iki olasılık vardır. İlk olarak Alaşmak (karışmak) fiilinden türemiş olması mümkündür ki, bu kuvvetli bir olasılıktır. İkincisi ise Ala (karışık renk) ve Şur (Çur/Çor yani cin, ruhsal varlık) kelimelerinin bileşik hali olabileceğidir. Bu durumda eski halk inançlarına dayalı bir anlayış söz konusudur. “Alaçor” adlı bir varlığın gökyüzündeki havayı karıştırması, rengini değiştirmesi düşüncesinin bir ürünüdür.

116-_Alavgan: Sözcük mitolojik kökenlidir. Kafkas Nart destanlarında bahsi geçen bir kahramanın adıdır. Kadın avcısı çapkın kişileri tanımlamakta kullanılır.

117- Alayak: Al (veya Ala) ve Ayak sözcüklerinin bileşiminden oluşur. “Al” kavramı aldatma bildirir. Yankesici, dolandırıcı, sahtekar manalarında kullanılan bir sözcüktür.

118-_Alaza: Kendigelen (insan tarafından dikilmeden veya bir önceki senenin ürünlerinden dökülen tohumlardan kendiliğinden çıkan) bitki demektir. Halaza söylenişi de mevcuttur. Halazmak fiili de bitkinin kendiliğinden yetişmesini tanımlar.

119-_Alazlama: Kimi lehçelerde “Alazdama” olarak da söylenen kelimeyi ve birbiri ile benzer anlamları dolayısıyla Alazlamak/Yalazlamak ve Alazdamak/Yalazdamak fiillerini birlikte değerlendirmek daha uygun görünmektedir. Kavram ateşten geçirme ve tütsü yaparak veya ateş dolaştırarak hastalıkları tedavi etmek demektir. Bir şeyin üzerinden alev geçirmeyi anlatır. Al/Hal/Gal bağlantısı da dikkate alınarak Ateş tanrısı Alaz Han ile bağlantılı olduğu sonucuna ulaşılabilir. Belki de Alaz Han’ın yardımı istenmektedir. Tören başlarken ve tören esnasında “Alas!” veya “Alaz!” diye bağırılması bunun açık bir göstergesidir. “Alaz” kelimesinin eski Türklerde, İslamiyet öncesinde “Amin!” manasında kullanıldığı da öne sürülen başka bir görüştür. Bu bağlamda Alaslamak/Alasdamak (“Alas” diye bağırarak cin kovmak) fiilinin aslında Alazlamak kavramının başka bir söyleyiş biçimi olduğu da rahatlıkla söylenebilir. Ateşin temizleyici ve sağaltıcı bir unsur olduğu inancının bir sonucu olarak kırmızı bir bez parçası yakılıp hastanın etrafında dolaştırılır. Tören akşam karanlığında yanan ilk ışıkla birlikte başlatılır. Cansız nesneler aleve tutulur. Canlı varlıkların ise simgesel olarak, değmeyecek bir mesafeden üzerinden geçirilerek dolaştırılır. Ateşin, kötü ruhları korkuttuğu ve onları kaçırdığına inanılır. Şaman, ardıç veya başka türden kutsal sayılan bir ağacın parçasını dumanlı ateşin içerisine atarak yakar. Azerice’de hastalanmak anlamında kullanılan “Alızdamak” sözü de bu anlayışla bağlantılıdır. Anadolu Türkçesi’nde ise “Alazlama” sözcüğü kızgın demirle dağlamak/yakmak anlamında da kullanılmaktadır.

120-_Albız: Örümcek manasındaki kelimenin aslında bu canlının insanüstü bir varlığa benzetilmesi ile alakalı olduğu görülmektedir. Albıs (cadı) ve Elbiz (şeytan) sözcükleri ile bağlantısı bu bağlamda yol gösterici olacaktır. İlbiz (sümüklü böcek, salyangoz) kavramında da yaklaşık olarak aynı benzetme yapılmaktadır.

121-_Alcaşmak: “Şaşırmak” (aklı başından gitmek) anlamından başka “Takas etmek” manası da bulunur.

122-_Alcımak: Unutmak, hatırlamakta güçlük çekmek, hatırlayamamak manalarındaki kelimenin Alcamak/Alçamak (hayret etmek, şaşırmak) fiili ile de bağlantısı vardır. İki kavram birlikte değerlendirildiğinde şaşkınlıktan ne yapacağını unutmak şeklindeki her iki fiil için de ortak olan bir izahata ulaşılır.

123-_Alcırmak: Aklını yitirmek, unutkanlık hastalığına yakalanmak, Alzheimer olmak, bunamak manalarındaki kelimenin Elcirmek söylenişine de rastlanır. Ancak diğer üçüncü bir lehçede ise Elcirmek sözcüğünün gurbette sıla hasreti çekmek, memleketini özlemek manası bulunmaktadır. Dolayısıyla buradan hareketle bu ikinci biçimin gurbette memleketini unutmak içeriğini taşıdığı da söylenebilir. Alcıtmak (baştan çıkarmak, iğfal etmek) ise tam olarak aklını başından almak, birine kendini şaşırtmak demektir.

124- Alçayak: Fincan manasındaki kavramın “Alçı” ve “Ayak” sözcüklerinin bileşiminden oluşması ihtimal dahilindedir. Ancak kesinleştirilmiş bir görüş değildir.

125-_Alçazmak: Hafiften kızarmak, pembeleşmek, kızarır gibi olmak demektir. Bundan başka çiçeklenmek, çiçek açmak ve (meyveler için) kızarmak, olgunlaşmak anlamı taşır

126-_Alçura: Al ve Çura sözcüklerinin bileşik halidir. Al kelimesi hile (aldatma) bildirir. Çura ise “Çor” sözcüğü ile alakalı olup hayalet, cin, ruh gibi soyut varlık bildiren anlamlar taşır.

127-_Alda: “Hile” veya “Desise” manasında kullanılan kelime Türkçe Alt sözcüğünden türemiştir. Hile demek olan “Al” kelimesinin Türkçe mi yoksa Farsça mı olduğu tartışmalıdır. Fakat kesin olan şey Alda kavramı ile Aldatmak fiili ve ayrıcı bunlardan türeyen, hile yapmak içeriği ile ilgili olmak kaydıyla Ald- ile başlayan diğer kavramların Türkçe’de aslında “Alt” kavramından türedikleridir. Örneğin; Aldamak fiilinin aslı Altamak olup karşıdaki kişiyi alta almak demektir. Dikkatle incelendiğinde aynı sonuca hep ulaşılacaktır. Mesela Aldar/Altar (entrikacı) aslında karşısındakini alt eden, Aldaşmak/Altaşmak (karşılıklı hile yapmak) ise aslında birbirlerini güreşte veya genel olarak oyunda karşılıklı olarak alta almak içeriğine sahiptir. Bu konuda Farsça olduğu bile (kırmızı renk anlamı kesin olarak Türkçe’dir, yalnızca hile/desise manası için) tartışmalı olan “Al” sözcüğüne dayanarak onlarca kavramı Türkçe’nin dışına itmeye çalışmak son derece yersizdir. Üstelik “Al” sözcüğü günümüzde Türkçe’de bu ikinci manası (hile, desise anlamında) kullanılmayıp kavramın kendisinin değilde ondan türeyen sözcüklerin dile yerleştiği iddiası zaten pek de makul değildir.

128-_Aldalanmak: “Günah işlemek” manasında kullanılan kavramın kökeninde aslında kişinin kendisini kandırması anlamı bulunur.

129-_Aldamak: “Hile yapmak” anlamındaki kelimenin “Kaybetmek” (gözden yitirmek) manası da vardır ki, “Göz boyamak” veya “İlüzyon yapmak” içeriği ile de örtüşür. Dolandırıcıların çaldıkları şeyi farkettirmeden gözden yitirmeleri ve sokaklarda illüzyon benzeri gösteriler yaparak toplanan kalabalıktaki insanların eşyalarının çalınması da bu fiille ilişkilidir.

130-_Aldaşman: İkili oynayan, iki yüzlü manasındaki kelimenin “İki ağızlı kama” anlamı da vardır.

131-_Alışpaz: Kişilerin evlenemeyeceği insanları ifade eder. Kabile içi nikah yasağını da tanımlar. İslam kültürüyle birlikte “Nikah düşmek” veya tersi manada “Nikah düşmemek” deyimleri ile de anlatılır olmuştur. Sözcük “Alışmaz” olarak da Türkiye Türkçesi’ne aktarılabilir. Ancak orijinal söyleyiş tercih edilmiştir. Alışbaz/Alışbas söylenişleri de bulunmaktadır.

132-_Alızlamak:

Alazlamak/Alaslamak fiilinden kaynaklanmaktadır.

133- Alka: Sözcüğün yabani güvercin, gerdan (boyun) ve ve kızıl renk gibi anlamları bulunmaktadır. Nuh tufanından sonra güvercinin dışarıya salınıp, suların dindiği haberini getirmesi üzerine Hz. Nuh Peygamber tarafından “alkınması” yani kutsanması ile alakalıdır. Bu öykü yabani güvercinin evcilleşmesi ile de bağlantılıdır. Sözcük “Karga” ile tezat oluşturur, ki öyküde karga kendisine verilen görevi yerine getirmemiş ve dışarıya salınınca geri dönmemiştir. Bunun üzerine Hz. Nuh Peygamber bu kuşa “kargımıştır” yani beddua etmiştir.

134-_Alkamak: “Şükretmek” anlamına gelen sözcük, aynı zamanda hamd etmek, hayırdua etmek, teşekkür etmek manalarını da içerir. Değişik lehçelerde Algamak, Halkamak, Alkımak biçimindeki söyleyişleri de mevcuttur.

135-_Alkaş: “Şükür” manasındaki kelimenin Halkaş, Algaş, Algış söyleyişleri de bulunur. Benzer biçimde Alkaşmak (teşekkür etmek) fiilinin Halkaşmak, Algaşmak, Algışmak biçimlerine de rastlanır.

136-_Alkımak: “Takdir etmek” (övmek) anlamındaki sözcüğün “Gökkuşağı oluşmak” manası da bulunur.

137-_Alkınç: Sözcüğün “Ecel” (ölüm vakti) manası Türkiye Türkçesi’ne daha uygun olacağı kanaatiyle Algınç söyleyişi ile alınmıştır. Alkınç biçiminin “Hayırdua” anlamının da zaten kimi zaman cenaze töreni konuşması, cenaze duası, ölünün ardından okunan dua, ölüyü hayırla yad etme içeriklerinde kullanıldığı görülmektedir ve cenaze töreni (kişinin bu dünyadan ayrılış vakti) ile bağlantısı bulunmaktadır .

138-_Alkmak: Alk (nihayet, son) kavramından türeyen sözcüğün “Kaybolmak” olarak verilen içeriği niheyete ermek, sonlanmak şeklinde de izah edilebilir. Ayrıca mana çoğu zaman “Görünüp kaybolmak” (veya bir görünüp bir kaybolmak) olarak anlaşılmaktadır. Örneğin su kuşlarının suya dalarak gözden yitmesi bu fiille anlatılır. Gökkuşağı manasındaki Alkım sözcüğünün de bu kökten türemiş olması gökkuşağının çabucak gözden yiten bir doğal oluşum olması nedeniyledir. Alkımak (gökkuşağı oluşmak) fiili ise aynı zamanda takdir etmek (övmek, beğenmek, hoşlanmak) içeriğine sahiptir ki, bu da gökkuşağının göze hoş görünen bir görüntü olmasına işaret eder.

139-_Alkun: Genellikle mitolojik hikayelerde efsane kahramanlarının veya dinsel menkıbelerde kutlu kişilerin doğdukları günü tanımlamak için kullanılır. Böylesi günlerde sıradışı olayların veya mucizelerin gerçekleştiği inancı çok yaygındır.

140-_Almana: Savaş Tanrıçası’nın adıdır. Gerçekte “Alma” ve “Ana” sözcüklerinin bileşiminden oluşur.

141-_Almata: Savaş Tanrısı’nın adıdır. Gerçekte “Alma” ve “Ata” sözcüklerinin bileşiminden oluşur.

142-_Alnamak: Kaynaklarda ufka bakmak, gözetlemek şeklinde açıklanan bu kavram gerçekte eli alna götürerek ufka doğru bakmaktır. Kelimenin kökünde alın sözcüğü bulunur. Sözcüğün ikinci anlamı ise dikkatsizlik etmektir.

143- Al-ocağı: Al karısının verdiğine inanılan ruhsal zararların tedavi edildiğine inanılan mekanlardır. Albastı’ya tutulan kişiye Albıstar denir ve kurtulması için “Al Ocağı”na götürülür. Bu yer genelde kutlu bir mekandır veya bir evliya mezarıdır. Albıs’ı kovma yeteneği olan, Albastıyı tedavi edebilen kişilere “Alcı” denilir. Türkler Anadolu'ya göç edince Alcı’lar da Anadolu'nun çeşitli yörelerine yerleşerek çok sayıda Al Ocağı kurmuşlardır. Bunlar daha sonraları evliya mezarları ile özdeşleşmiştir.

144-_Alşamak: “Şımarmak” manasındaki kelime Alşaymak söylenişinden aktarılmıştır.

145-_Alşatmak: “Şımartmak” manasındaki kelime Alşaytmak söylenişinden aktarılmıştır.

146-_Altalamak: Alt sıraya koymak, alta almak (özellikle sporda), alta geçirmek anlamlarından başka hastalığın ilerlemesi ve “Komaya girmek” manası da bulunmaktadır.

147-_Altan: Sözcüğün “Şafak” anlamı Al (kızıl renk) ve Tan sözcüklerinin bileşiminden oluşur.

148-_Altanhadas: Altan (altın) ve Hadas (kazık) sözcüklerinin bileşiminden oluşur. “Kutup Yıldızı” demektir.

149-_Altış: “Al” ve “Diş/Tiş/Tış” sözcüklerinin bileşiminden oluşur. Narın kırmızı tanelerinin dişe benzetilmesi ile alakaladır.

150-_Alton: “Altı” ve “On” sayılarının bileşiminden oluşmaktadır. Altmış demektir.

151-_Alvar: Sözcük aslında bileşik bir kelimedir. Almak fiilin emir kipi “Al” ile Vermek fiilinin emir kipi “Ver” (Ber/Ver/Var/Bar dönüşümü ile) sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur (Albar/Alvar). Diğer bir olasılık ise sözcüğün ikinci kısmının Barmak/Varmak (ulaşmak, erişmek) fiilinden türemiş olmasıdır.

152-_Alvasmak: “Cadıya çarpılmak” veya “Cin çarpmak” anlamlarındaki kelime Türkçe Albasmak sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Albasmak fiilinin “Humma olmak” manası korunarak, buradaki karşılık için orijinal dildeki söyleniş tercih edilmiştir.

153-_Aman: Fena, şerir, zorlu gibi anlamları bulunan sözcüğün Arapça “Aman” ile ilgisi yoktur. Biçim benzerliği ve dolaylı yan anlam benzeşmesi tamamen tesadüfidir. Türkçe Yaman sözcüğündeki “Y” harfinin kaybolması ile ortaya çıkmıştır.

154-_Amanlamak: Fenalık etmek, kötülük etmek, karalamak manalarını içermektedir.

155-_Ana: “Valide” anlamına gelen sözcüğün Türkçe kökenli olmadığı iddiası yanlıştır. İlk kez Hititçe’de kaydedilmiş olması Hititçe (Hint-Avrupa kökenli) olduğunu göstermek yeterli değildir. Hint- Avrupa kökenli dillerde “An” kökünden türeyen Valide (insanı doğuran kadın) manasında sözcüklere rastlanmaz. Tam aksine Türkçe kökenli dilerde ve hatta komşu kavimlerin dillerinde benzer söyleyişlerle yer alır. Hititçe’ye çevre kültürlerden geçmiş olma ihtimali dikkate alınmalıdır. Gerçekte Hatti (Eti)’ler, Hititler Anadolu’ya gelmeden önce de var olan sonra Hititler ile kaynaşan bir toplumdur. Ve bu topluma dair edinilmiş bilgiler yeterli değildir. Dillerinin kökeni hakkında yeterli kaynak yoktur. Üstelik bu durumların hiçbirisi olmasa dahi sözcük en iyi köken uyumunu Türkçe ile göstermektedir. Anlayış gücü ve zihinsel yeteneklerle de ilgili bir kökten gelir. Eski Türkçe’de Ög/Ök sözcüğü anne demektir ve aynı zamanda bir kök olan bu kelime eğitmek ve zihinsel faaliyetlerle ilgili kavramlar türetir. Örneğin; Öğretmek fiili gibi. Benzer bir durum “An” kökü içinde geçerlidir. “Ana” kelimesinin türediği bu kök zihin ve idrak ile ilgili kelimelere de kaynaklık teşkil eder. Mesela Anlatmak fiili bu kökten türemiştir. Bu bağlamda ana insana ilk kez birşeyler anlatan kişidir. Ayrıca Anmak fiili ile bağlantısı dikkate alındığında “Ana” kök anlamı olarak adı anılan kişi demektir. İstisnalar hariç insan belleğindeki “Anı”larda yer alan ilk canlıdır. Tıpkı Anadolu Türkçesi’nde olduğu gibi Çuvaşça’da da “Anne” biçimine dönüşmüştür. “Anya” biçimiyle Macarca’da yer alır. Benzeri bir açıklama için Bkz. Ata.

156- Ançamak: Son derece basit bir sözcük gibi görünmekle birlikte pek çok anlamı bulunmaktadır. Aklına gelmek, aklından geçirmek, aklına takılmak, bir şeyi zihninde tekrarlamak, aklında tekrar yapmak, düşüncenin üzerinde durmak, bir fikre vakıf olmak bunların en belirgin olanlarıdır.

157-_Andalamak: Gerçekte kan bağı olmadan yemin ederek, söz vererek hısımlık (evlilik) bağı yoluyla akrabalık kurmayı ifade eder. Dünür olmak, söz kesmek manaları bu içeriğe dahildir.

158-_Andamak: “Yemin etmek” manası taşıyan sözcüğün ikinci anlamı “Dikkat etmek”tir. Dolayısıyla yeminin dikkatle korunması gereken bir kavram olduğu bağalantısı da dolaylı olarak kurulabilir.

159-_Andaz: Genel olarak hayvanların (at, eşek, öküz) çektiği araçlara bu ad verilir. Örneğin; kağnı, soku (büyük havan taşı), saban, değirmen taşı gibi. Sözcük hayvan manası barındıran An/Ang kökünden türemiştir.

160-_Andış: “Kötü şaka” olarak açıklanan kelime aslında tam olarak “Vahşi hayvanlarla ilgi davranış” anlamına gelir ki, bu da yaklaşık olarak Türkçe’deki “Eşek şakası” manasını karşılar.

161-_Andışmak: “Kahkaha atmak” manasındaki kelime “Vahşi hayvanlar gibi bağırmak” anlamı taşır.

162-_Angama: “Hayvan yakalama” manasındaki kelime “Hayvan” veya özellikle de “Yabani hayvan” manası barındıran An/Ang sözcüğünden türemiştir. Benzer bir biçimde “Angarma” kelimesi de başka bir canlı hayvanı yem olarak kullanıp yabani hayvanı tuzağa düşürmeyi ifade eder. Bu kökün dilimizdeki kullanımının doğru olarak anlaşılabilmesi için başka bir örnek daha vermek gerekirse; eşek için bağırmak manasındaki Anırmak fiili de Angırmak/Anırmak dönüşümü ile yine Ang/An kavramına bağlanır ki, yabani hayvan gibi ses çıkarmak demektir.

163-_Angılamak: “Zikretmek” olarak açıklanan kavramın “Sınıflandırmak” veya “Kategorize etmek” manası da mevcuttur.

164-_Angın: “Mezkur” (bahsi geçen) manasındaki kelime tam olarak “Anılan” demektir. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki Ağız sözcüğü de çok büyük olasılıkla Angız/Agız/Ağız dönüşümü ile anmaya yarayan organ manasında ortaya çıkmıştır. İlk biçimdeki NG sesi genizden gelen bir N harfine benzer.

165-       Anıklamak: “Hazırlamak” manasından başka “Tespit etmek” anlamı da vardır.

166-       Anışmak: Zikretmek, hatta dinsel terminoloji içerisinde zikir çekmek manalarında kullanılan fiil aslında karşılıklı olarak birbirini anmak veya tesadüfen birbirini hatırlamak demektir.

167-_Anrama: Anrayma biçiminde de söylenen sözcük tam olarak aklı durmak, zihinsel yetileri kesintiye uğramak anlamına gelir. An/Ang kökü üzerinden yabani (vahşi hayvan gibi) davranışlar sergilemek içeriği de bulunur. Anra/Anray kelimesi histerik kişi anlamı taşır.

168-_Anramak: “Aklı tutulmak”, “Zihni bulanmak”, “Histerik davranmak” manalarındaki fiilin Anraymak söylenişi de vardır.

169-       Ansama: An/An/Ang (yabani hayvan) kökü üzerinden hayvansı davranışlar sergileme, insanlık dışı davranma, hayvani içgüdülerle hareket etme, saldırgan tutum sergileme manalarına gelir.

170-_Antarmak: “İhtilal yapmak” manasındaki kelime Türkçe Entermek/Endermek dönüşümü ile İndirmek fiili ile uzaktan da olsa bağlantılıdır. “Devirmek” şeklindeki anlam içeriği ile de uyumludur. Antarış sözcüğü de “İhtilal” (Devrim) demektir.

171-_Anzınmak: Tam olarak “Yabani hayvanlar gibi bir şeyi önceden hissetmek” demektir.

172-_Ap: Mor, eflatun anlamındaki sözcük Türkçe’nin unutulmuş renk adlarından biridir. Örneğin Apışmak (şaşırmak, bozulmak) fiili bu renk ile alakalıdır ve orijinali Apaşmak olup bugün Türkçe’de jargon içerisinde kullanılan “Morarmak” (bozuntuya uğramak, rezil olmak) fiili ile birebir aynı içeriği barındırır.

173-_Apçak: “Titrek” manasıdaki sözcüğün değişik lehçelerde Apzak, Apsak söyleyişleri de mevcuttur.

174-_Apçamak: Titremek, salınmak, sallanmak, sarsılmak manalarındaki fiilin değişik lehçelerde Apzamak, Apsamak biçimindeki söyleyişleri de mevcuttur.

175-_Ar: “Kahverengi” manasındaki sözcük Türkçe’nin unutulmuş renk adlarından biridir. Örneğin Arsak (esmer), Aray (kuşluk vakti) gibi kelimeler bu kavramdan türemiştir. Al, Ak, Ap, Ar (kırmızı, beyaz, mor, kahverengi) dörtlü bir renk silsilesi oluştururken Sara (sarı) ve Kara (siyah) ise bir ikili oluşturmaktadır.

176-_Araça: Sözcüğün “Mütevazı” (alçakgönüllü) anlamı da vardır.

177-_Araçalamak: Kavga ayırmak, kavgada araya girmek olaraka verilen anlamların tam olarak açıklaması aslında; kavgada araya girip iki kolunu açarak kavga edenleri iki tarafa itmek şeklindedir.

178-_Arağatan: “Canavar” anlamındaki kavramın Arağat/Arat biçimindeki söylenişleri de vardır.

179-      Arağun: Doğru söyleniş “Aragün” olmalıdır. Aragun/Arakun biçimleri de mevcuttur. Aradaki gün yani Çarşamba günü anlamına gelir. Türklerde haftanın tam ortasıdır (kimi takvimlerde çalışma günlerinin sonuncusudur) ve bu nedenle diğer günlerden farklı olarak görülmektedir. Genel olarak Çarşamba günlerinde gece vakti dikkatli olunması ve doğaya (doğa ruhlarına) saygısızlık yapılmaması gerektiğine inanılır.

180-_Arak: Rakı, damıtılmış içki, pirinç rakısı gibi anlamları bulunur. Sözcüğün kökeninin Arapça ile zorlama ilişkilendirilmesi tamamen yersiz olup Türkçe Ayramak (alkolü ayrıştırmak) fiilinden türeyen Ayrak sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimidir. Türkçe Ayran, Araz (süt likörü) gibi kelimeler hep aynı kökten gelmektedir. Buradan hareketle “Rakı” kelimesinin de baştaki “A” harfinin düşmesiyle “Arakı” söylenişinden türediğini tespit etmek mümkündür.

181-_Aralaş: “Arada bulunan” manasındaki kelimenin “Kısa toplantı” (acil ve çabuk yapılan toplantı) anlamına da rastlanmıştır.

182-_Aralaşmak: “Arası açılmak” (hem gerçek hem de mecaz anlamıyla) demek olan kavramın tam tersi bir içerikle “Biraraya gelmek” manası da bulunmaktadır. Aynı şekilde Aralaştırmak fiili de hem arasını açmak demek iken hem de başka bir lehçe de aralarını bulmak, arasını yapmak, bir araya getirmek anlamı bulunur.

183-_Aralmak: Araya alınmak, arada bulunmak manasındaki kelimenin mahmur bakmak (gözleri hafif açarak bakmak) içeriği de mevcuttur.

184-_Araş: “Cemaat” manasındaki Araş sözcüğü ile bağlantılı olarak, Moğolca’ya da geçmiş olan Aran (insan) ve Arat (nüfus) kavramlarının etimolojisi Türkçe Er/Ar köküne dayanmaktadır.

185-_Aravurmak: Ara sözcüğü ve Vurmak fiilinin bileşiminden oluşan kelime fitne çıkarmak, Provakasyon yapmak demektir.

186-_Aravut: Yeraltındaki büyük denizde yaşadığına inanılan efsanevi devasa balıktır. Ağzı gırtlağının altında, gözü ise ensesindedir. Belkemiği ters çevrilmiştir. Zincirlerle bağlı tutulur. Başını ve vücudunu oynatınca depremler olur, tufanlar kopar. O her kıpırdadığında yer titrer. Alt çenesi yere, üst çenesi göğe değer. Çenelerinden biri yazı ve sıcağı, diğer çenesi ise kışı ve soğuğu getirir.

187-_Aray: Sözcüğün “Telaş” ve “Loşluk” şeklinde iki belirgin anlamı bulunur. İkinci anlamla bağlantılı olarak “Kuşluk vakti” manası da taşımaktadır. “Su basan çayırlık” manasına da rastlanmıştır.

188-_Arayçılar: “Dübbi Asgarin” veya “Ferkadan” da denilen iki yıldız. Bunlara Türk kültüründe ise Akboz-at ve Gökboz-at da denilmektedir.

189-_Araz: Süt konyağı veya süt likörü manasına gelen sözcük “Arak” (rakı), “Ayrak” (alkol) ve “Ayran” (yoğurt suyu) kavramları ile doğrudan bağlantılıdır.

190- Arba: “Teker” anlamına gelen kelimenin Araba sözcüğü ile bağlantısı çok açıktır. Araba kavramın Arapça kökenli olduğu iddiasını tekrar gözden geçirmek için bu durum bile tek başına yeterlidir. Elbetteki “Araba” sözcüğünün “Arba”ya dönüştüğü iddia edilebilir. Bu durumda şu soru sorulmalıdır: Neden araba gibi daha spesifik bir aracı ifade eden bir kavram daha basit ve daha ilkel (ilksel) bir aracı tanımlamak için dönüşmüş olsun? Çünkü doğal olan bu tersi yöndeki dönüşüm sürecidir.

191-_Arbamak: Efsun yapmak, büyü yapmak manalarındaki fiilin kökeni ve kökendeki anlamı tam olarak netleştirilmiş değildir. “Arba” (teker) kavramı hareket noktası olarak dikkate alınırsa, döndürmek, dönüştürmek anlamları belirginleşir. Ar kökü tek başına göz önünde bulundurulduğunda aramak, araya girmek, aracılık etmek gibi anlamlar uzak da olsa belirleyici olabilir. Kavramın Arvamak, Arpamak gibi söylenişleri de bulunmaktadır.

192-_Arbav: Efsun, sihir anlamındaki kelimenin Arbağ, Arpağ gibi söylenişleri de bulunur. Arbağ söylenişinde yalan, aldatma, hile manalarına da rastlanmıştır. Arbak kelimesinin ise efsane, masal anlamı görülmüştür.

193-_Arcan: Sanskritçe’den Türkçe’ye geçen bu sözcüğün farklı Türk lehçelerinde su ile ilgili farklılaşmış anlamları vardır. Maden suyu, termal su, kaplıca, ılıca, su kaynağı bunların en başta gelenleridir. Hatta Altay kültüründe “Arcan İyesi” (su kaynağının koruyucu ruhu) anlayışına dahi rastlanır. Sözcük Arjan/Arajan/Aryan biçimlerinde de yazılır.

194-_Arçanmak: Sataşmak (laf atmak) fiilinin, ağır konuşmak (kötü söz söylemek) manasındaki Irçanmak kavramı ile de bağlantısı bulunmaktadır.

195-_Arçılamak: Tütsülemek, tütsü ile temizlemek, kötü kokuları gidermek, tütsü yaparak kötü ruhları kovmak anlamları bulunur. Genellikle ardıç ağacından tütsü yapıldığı bilinmektedir. Ayrıca kavgayı yatıştırmak, dikkat etmek, göz kulak olmak gibi manaları da vardır.

196-_Arçıtmak: Manevi temizlik için tütsü yapılıp, ateş yakılarak kötü ruhların kovulmasıdır. Genellikle kokulu veya yıldırım çarpmış ağaçların parçaları kullanılır. Bu kokunun ağacın içindeki iyi ruhun bir sonucu olduğu düşünülür.

197-_Arçmak: Torbalamak, torbaya koymak, çuvala doldurmak, heybenin içine koymak gibi manalar taşıyan sözcüğün “I” harfi düşmesi ile “Arçımak” (tütsülemek, tütsü yapmak, tütsü ile temizlemek) fiilinin anlamlarını da içerir hale geldiği anlaşılmaktadır. Ayrıca sözcüğün “Soymak” veya “Kabuk soymak” veya “Deri soymak” manaları da bulunmaktadır. Aynı şekilde Arçılmak fiilinin de “Soyulmak” (kabuğu soyulmak, derisi yüzülmek) içeriğine de rastlanır.

198-_Arçura: Ar ve Çura sözcüklerinin bileşik halidir. Ar/Yar kelimesi yarımlık (eksiklik) bildirir. Çura ise “Çor” sözcüğü ile alakalı olup hayalet, cin, ruh gibi soyut varlık bildiren anlamlar taşır.

199-_Arda: “Rütbe” ve madencilikte kullanılan “Çelik kalem” manasındaki kelimelerin birbiri ile hiçbir alakası yok gibidir. Ancak günümüzde de Astsubayların kollarındaki rütbe işaretleri için halk arasında

Kazık tabirinin kullanıldığına sıklıkla rastlanır. Burada da rütbe işaretlerinin çelik kaleme veya çiviye benzetilmesi söz konusudur. Sözcüğün “Şeref” manası da yine “Rütbe” içeriği ile bağlantılı görünmektedir.

200-     Argamak: “Arkadan iş çevirmek” deyimini karşılamaktadır.

201-     Argavul: Arka ve Avul (köy) sözcüklerinin bileşiminden oluşup arka-köy (komşu köy) manası taşır.

202-_Argımak: Bitap düşmek, takatten düşmek manasının yanında ihtiyarlamak, yaşlanmak anlamına da rastlanır.

203-_Arı: Sözcüğün bal yapan böcek (Arapça En-Nahl, İngilizce Bee) anlamı kesinlikle Türkçe olup Aramak fiili ile ilişkilidir. Saflık, temizlik, rafinelik bildiren ikinci anlam ise Hint-Avrupa dillerindeki “Ari” kelimesi ile ilişkilendirilir ve gerçekten de en kuvvetli hatta şimdiye dek yapılmı tek tutarlı izahat da budur. Bu kökün Hint-Avrupa kökenli olduğunde neredeyse hiç şüphe yoktur. Örneğin Batı dillerindeki “Aryan” Farsça’daki “İran” kavramları bu kelime ile ilişkilendirilir. Bu sözcük Türkçe’ye Sanskritçe (Eski Hintçe) üzerinden geçmiş olsa dahi büyük bir uyum sağlamış ve kökleşmiştir. Çünkü Türkçe’de bazen görüldüğü üzere “Ğ” ve peşindeki sesli harfin düşmesi (ya da başka bir yaklaşımla “Ğ” kullanılmayan lehçelerde uzun ünlü harfin kısalması) ile temizlik bildiren “Ağ” kökünden gelen Ağar > Ar ve fiil biçimindeki Ağarmak > Armak sözcükleri ile de örtüşür. Buradaki ses düşmesi Türkçe’de kesinlikle rastlanan ve bilimsel olarak sınıflandırılmış bir ses olayıdır. Tek bir örnek vermek gerekirkse mitolojideki Orta Asya kültüründe “Ağar Toyun” olarak anılan tanrının adı Kuzey Türklerinde “Ar Toyon” olarak bilinir. Dolayısıyla “Ağarı” kelimesi de Türkçe’de “Arı” kavramına denk düşer. Buradan ulaşılacak sonuç, temizlik, saflık bildiren “Ağar/Ağarı” kelimelerinin Türkçe olduğu ve Hint-Avrupa kökenli “Ari” sözcüğüne sonradan etkileşimle benzediği veya ses düşmesi ile benzeşimin tamamen tesadüfi olduğudur. Türk dillerindeki “Ağar” ile başlayan sözcükler bu durumu destekler niteliktedir.

204-_Arıkmak: Zayıflamak, bitap olmak demek olan kavramın Irıkmak biçimi de vardır.

205-_Arılmak: “Temizleşmek” anlamındaki kelimenin “Zayıflamak” veya “Bitap olmak” içeriğine de rastlanır ve bu ikinci anlamda Irılmak söylenişi de görülmüştür.

206-_Arınçamak: “Gusletmek” (gusül abdesti almak) daha genel olarak abdest almak ayrıca tövbe etmek, aynı zamanda su dökünerek tövbe etmek gibi manalar taşır.

207-_Arınkay: “Steril” (tertemiz) anlamında kullanılan kavramın dermansız, takatsiz içeriği Ağrınkay biçiminden dönüşmüş olmalıdır.

208-_Arışlanmak: Huzursuzlanmak, tedirginlik duymak demek olan fiilin orijinali Arıştanmak biçimindedir.

209-     Arışmak: “Tedirgin olmak” şeklinde çevrilen fiilin anlamı tam olarak ip gibi titremek veya çavdar gibi salınmak demektir.

210-_Arkak: Sebebi bilinmeyen şeklinde çevrilen kelime aslında arkası görülmeyen, arkasında ne olduğu anlaşılmayan demektir. Sözcüğün aynı zamanda arkası sağlamlaşmış nitelemesiyle “Kronik” manası da bulunur ki her iki durumda bazı hastalıkları tanımlamakta kullanılır.

211-_Arkalaç: Yükçü semeri demek olan kelimenin Arkalıç söylenişi de mevcuttur. Yük veya su taşırken omza ya da sırta atılan kilim veya çul manasında da kullanılmaktadır.

212-_Arkalamak: Birini kollamak (arka çıkmak) manasındaki sözcüğün Argalamak söyleyişi ile sırtına yüklemek manasına da rastlanmıştır. Ancak aynı kavramın farklı bir söyleyiş biçimi ile anlam farklılaşmasına uğradığı kanaatiyle birbirlerinden ayrıştırılmamıştır.

213-_Arkalanmak: Birisi tarafından kollanmak, korunmak, himaye edilmek manasındaki kavramın Argalanmak biçimi ile sırtına yüklenmek, sırtınma binmek, birine yük olmak anlamlmarına da rastlanmıştır. Ancak aynı kavramın söyleyiş farklılığı ile anlam farklılaşmasına uğradığı kanaatiyle birbirlerinden ayrıştırılmamıştır.

214-_Arkamak: Desteklemek, destek olmak, destek çıkmak (arka çıkmak şeklinde özetlenen) manaları dışında “Nazlandırmak” manası da vardır ki burada açıklama da tam olarak birisinin arkasına (sırtına) elini sürerek, sırtını okşayarak şımartmak şeklindedir. Bu anlam için sözcüğün Erkemek, İrkemek söylenişleri de bulunur ve “Arka çıkmak” deyimine de denk düşer. (Aynı açıklama fiilin edilgin biçimi olan Arkanmak (desteklenmek, nazlanmak) için de geçerlidir. Bundan başka “Neden aramak” veya “Sebebini araştırmak” anlamları da bir şeyin arkasına bakmak içeriği ile ilişkilidir. Erkenmek, İrkenmek söyleyiş biçimleri de yine bu manalar içindir.) Kelimenin “hızlı koşan at” anlamına da rastlanmakla birlikte bu içerik “Argumak” (safkan at) kavramı ile ilişkilidir. Sözcüğün “Acele etmek” anlamında kullanıldığına da kayıtlarda rastlanmıştır.

215-_Arkan: “Kement” veya “Halat” manasındaki kelimenin Türk dillerinde pek çok varyantı vardır, küçük anlam farkları ile Türk coğrafyasına yayılmıştır: Argan/Arkan (kement), Urgan/Urkan (halat), Irgan/Irkan (çamaşır ipi), Örgen/Örken (dokuma ipi). Hatta Organ (göbek bağı) kelimesi dahi bu kavramsal dizi ile bağlantılıdır.

216-_Arkanlamak: Kement atmak, kementle yakalamak demek olan kelimenin kökündeki Arkan (kement) sözcüğünün Urgan/Urkan (halat) kavramı ile alakalı olduğu görülmektedir.

217-_Arkar: “Dağ koyunu” anlamındaki sözcük “Küçükayı takımyıldızı” için de kullanılır ve bu takımyıldızın gökyüzündeki görüntüsünün bir koyuna benzetilmesi nedeniyledir. Her iki anlam içeriği ile Argal/Arkal söylenişlerine de rastlanır.

218-_Arkarmak: Sırtını birine veya bir yere yaslamak manası ayrıca mecazen birisinden destek bularak şımarmayı da ifade eder ki, bu bağlamda kimi sözlüklerde “Nazlanmak” veya “Naz yapmak” olarak çevrilir. Argarmak söylenişine de rastlanmıştır.

219-     Arkaşmak: “Dayanışmak” anlamına gelen fiilin cilve yapmak, cilveleşmek şeklinde ikincil anlamları da vardır ki, kadının arkasını (kalçalarını) salındırmasını ifade eder. Erkeşmek şeklindeki söyleyiş bu davranışın erkeğe yöneldiğini, İrkeşmek biçimi ise sallanma, salınma içeriğini vurgular. Sözcüğün arka arkaya ilerlemek anlamı da vardır ve bu manaya Argaşmak/Ergeşmek söylenişi ile de rastlanmaktadır.

220-_Arkatmak: “Nazlandırmak” demek olan kelimenin aldatmak, kandırmak anlamı da bulunur. Sözcüğün nazlandırmak içeriği kişinin elinin birinin sırtına sürerek sevecenlik göstermesi ve böylece onu şımartması ile alakalıdır. Hile yapmak manası ise “Arkadan iş çevirmek” deyimine denk düşer.

221-_Arkay: Türk dillerinin büyük bir kısmında Arkay/Erkey/İrkey sözcükleri “Naz” anlamına gelir. Aynı şekilde Arkayın/Erkeyin/İrkeyin kelimeleri de nazlı demektir. Sözcüğün kökeninde arka bulmak, birisinden destek bularak şımarmak manası vardır.

222-_Arkaz: “Tembel” olarak çevrilen sözcüğün anlamı tam olarak arkası üstü (sırtüstü) yatan demektir.

223-_Arkın: Aheste içeriği “Salınarak” şeklinde anlaşılmalıdır. Bundan başka “Gerisin geriye” manası da vardır ki, sözcüğün Ark kökündeki “Diklemesine” içeriği ile alakalıdır.

224-_Arkınçak: “Sallanan sandalye” manasındaki kavramın “Salıncak” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Arkaya yaslanmak anlamı ile de bağlantılı olan kelime “Arkmak” (sarkmak) ve “Arkınmak” (salınmak) fiillerinden türemiştir. Argınçak söylenişi de yaygındır.

225-_Arkırmak: Diğer tarafa geçmek veya karşıya geçmek olarak verilen ilk anlamın yanında “Çaprazlamak” veya “Diklemesine gitmek” manaları da bulunur. Irmağı salla geçerken dümdüz değil de akıntını etkisiyle kayarak çaprazlama gitmek de bu fiille ifade edilir.

226-_Arkudak: Arkıdak olarak söylenen ve İkizler (Gemini) burcu manasındaki sözcüğün Arkıda/Arkuda (istavroz, haç) kavramı ile bağlantılı olduğu görülmektedir. Her iki kavramın da aslında Arkırı (çapraz, diklemesine) sözcüğü ile aynı kökten geldiği görülmektedir. Dolayısıyla bu burcun gökteki görünümünün “Artı işareti”ne benzetilmesi söz konusudur.

227-_Arlak: “İffet” anlamındaki kelimenin Farsça “Ar” kavramı ile hiçbir ilgisi yoktur. Türkçe “Ağır” ve “Ağ” (beyaz, temiz) sözcüklerinden kaynaklanır. Bu bağlamda doğru söyleniş gerçekte Ağarlak şeklindedir. “Ğ” düşmesi ve uzun “A” kısalması ile Arlak şekline dönüşmüştür.

228-_Arlamak: “Temizlemek” manasında kullanılan sözcüğün doğru söylenişi “Ağarlamak” biçimindedir. Ses düşmesi ile aradaki “Ğ” (veya uzun “”) kaybolmuştur. Farsça “Ar” (edep) ile bir ilgisi yoktur. Bu fiilden türeyen Arlanmak ve Arlatmak fiilleri için de aynı ses olayı geçerlidir ve orijinalleri Ağarlanmak ve Ağarlatmak olup tamamen Türkçe’dirler.

229- Armakçı: İp bükerek halat ören kişi demektir. Altayca’da ise bu sözcüğe doğrudan “Halat” manası ile rastlanmıştır. Bu durumun nedenini anlamak için bu dildeki ve diğer bazı uzak lehçelerdeki -çı/-çi/-cı/-ci ekinin işlevinin doğru anlaşılması gerekmektedir. En basit biçimiyle yapılabilecek olan açıklama; bu ekin bir işi yapan nesneyi tıpkı bir insanmışçasına tanımlıyor olduğudur, yani cansız bir nesne tıpkı iradesi olan canlı bir varlık gibi algılanarak (eski Şamanist anlayışa göre bir ruhu olduğu kabul edilerek) bir işi yaptığı düşüncesiyle isimendirilir. Bilinen en iyi örnek Kam (şaman) sözcüğünden türeyen Kamçı (kırbaç) kavramıdır. Kam’ın (şamanın) kullandığı nesne anlamına geldiği gibi aynı zamanda Kam’ı (şamanı) yönlendiren varlık olarak izah edilmesi de mümkündür. Arçı (tütsü), Imçı/Umçu (biberon), Kerçi (mermi), Kınçı (zincir), Kıpçı (makas), Mançı (kürk), Moyçu (tasma), Namçı (falaka), Nemçi (kepçe), Tamçı (damlalık), Tapçı (mahmuz), Topçı/Topçu (düğme), Tuğçu (masal) sözcükleri de örnek olarak verilebilir.

230-_Arman: Arzu, istek, dilek manalarındaki kelimenin Farsça kökenli olduğu önyargısı gözden geçirilimelidir. Türkçe Armak/Ermek fiili ile olan bağlantısı çok güçlü olup erişilmek istenen şey manası taşıyor olması çok büyük bir olasılıktır. Kelimenin İstihza (alay etme) anlamına da rastlanır fakat ilk anlam grubu ile alakası bulunmadığı görülmektedir.

231-_Ars: “Gelincik” (sansar benzeri yırtıcı bir tür hayvan) manasına sahip olan kelime Arslan kelimesi ile de etimolojik olarak bağlantılıdır.

232-_Arsamak: Diş göstermek veya sırıtmak anlamındaki fiil bugüne kadar kökeni bir türlü izah edilemeyen ve başka dillere atıf yapılmaya çalışılan “Arslan” sözcüğünün de kökenini oluşturur. Oysaki “-lan” eki Türkçe’de peç çok hayvanın adının oluşumunda işleve sahiptir (Kaplan, Sırtlan, Yılan, Baklan, Aplan, Barslan, Caylan, Yamlan, Tulan, Tazlan, Şulan, Kulan, Bavurtlan, Pulan, Çaplan, Tarlan, Tonuzlan, Bolan). Üstelik “Ars” kelimesi Türkçe’de gelincik (hayvan) manasına gelir ve yine keskin dişleri bulunan bir canlıdır. Kelimenin farklı şive ve lehçelerde küçük anlam farkları ile Arzaymak/Arzamak/Arsamak/Arçamak ve Irçaymak/Irçamak/Irsamak/Irzamak/Irzaymak söylenişleri bulunmaktadır. Türev kelimeler için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir. Yakın konumdaki sessiz harflerin yer değiştirmesi sonucu Irzamak/Irsamak/Irçamak biçimleri de mevcuttur.

233-_Arsan: “Sırıtkan” (dişlerini gösteren) manası taşıyan sözcüğün farklı şive ve lehçelerde Arzan/Arsan/Arçan ve Irçan/Irsan/Irzan söylenişlerine rastlanır.

234-_Arsanmak: “Sırıtmak” ve bağlantılı olarak “Esnemek” (ağız) manaları dışında “Nazar değmek” şeklinde diğer bir anlam daha bulunmaktadır. Türk mitolojinde “Arsan Dolay” adlı açgözlü kötü bir ruh bulunur. Sınırsız servete sahiptir. Kötü ruhların bir kısmının önderi konumundadır. Boynuzlu ve sakallıdır, gölgesi yoktur. Kocaman (veya devasa) bir köpeği vardır. Bu mitolojik bağlantı üzerinden Arsanmak fiilindeki nazar değmek anlamının aynı zamanda bir açgözlülüğü ve biriktirme hırsını ifade ettiği, haset etmeyi anlattığı sonucuna da ulaşılabilir. Kelimenin farklı şive ve lehçelerde küçük anlam farklılıkları ile Arzanmak/Arsanmak/Arçanmak ve Irçanmak/Irsanmak/Irzanmak söylenişleri bulunmaktadır.

235-_Arsmak: Vahşileşmek, vahşilik etmek, diş göstermek içeriğinden başka “Müdahale etmek” manası da kayıtlarda görülmüştür.

236- Artanmak: Haddi aşmak, sınırları aşmak (hem gerçek hem mecaz olarak) anlamlarına gelmektedir.

237-_Artarlanmak: “Haklı çıkmak” veya “Berat etmek” anlamındaki kelime Arı (temiz) sözcüğü ile alakalıdır.

238-_Artuk: Aslında “Artık” sözcüğünün eski ve farklı bir söylenişinden ibaret olan kavramda anlam içeriği olumlu yönde belirginleşir. Örneğin Artuklu sözcüğü kıymetli, değerli, seçkin, üstün demektir. Türkiye Türkçe’sindeki Artık kelimesi ise fazlalık, çokluk manalarını bünyesinde barındırsa da anlamdaki vurgu genellikle olumsuz yöndedir (örneğin tüketilen malzemelerden geriye kalan şey, yiyeceklerden arta kalan kısım). Bu nedenle Artuk sözcüğünü ve türevlerini farklı değerlendirmek yerinde olacaktır.

239-_Asamak: Faydalanmak, fayda sağlamak ve sarmaşık türü bitkiler için sarılmak, sarılarak tırmanmak şeklinde iki anlam grubu vardır.

240-_Asar: “Çadır” anlamına gelen bir sözcüktür. “Asmak” fiili ile alakalı görünür. Ayrıca mitolojide mecazen tanrıların yaşadığı “Gökyüzü” demektir. Türklerde ve Moğollarda göğün büyük bir çadır olarak algılanması fikrinin bir başka örneğidir. Çok-tanrılı dinlerin neredeyse tamamında tanrılar topluluğunun insanlardan uzak bir yerde (genelde göklerdeki bir dağda) yaşadığı inancı yaygındır. İskandinav mitolojilerinde dahi benzer bir sözcükle “Aesir” şeklinde tanrılar topluluğunu ifade eden kavramla olan ilişkisi ise net olmamakla birlikte, etimolojik bağlantı uzak görünmektedir. İskandinav kültürüne Türklerden geçtiği veya tam tersine sözcüğün kuzeyli Avrupa kavimlerinden alındığı yönünde acele kararlar vermek doğru değildir. Yine benzer biçimde “Asarı” sözcüğü de Tibetçe’de göksel tanrıları tanımlamakta kullanılır. Moğolca ile coğrafi ilişkisi bulunan Tibetçe’deki bu sözcüğün bağlantısı da henüz belli değildir.

241-_Asarmak: Şefkat göstermek, bakım yapmak, merhamet etmek, bakımını üstlenmek gibi anlamları olan fiilin Esermek/Esirmek bağlantısı ile Türkçe’deki Esirgemek kavramı ile alakası rahatlıkla görülebilmektedir. Sözcüğün Asramak biçimindeki başka bir varyantı da evlat edinmek, Asırmak ise göğsüne bastırmak, süt vermek, sütannelik etmek manaları taşır.

242-_Asırmak: Emzirmek şeklinde yaygınlaşan anlam gerçekte göğsüne bastırarak korumak şeklindedir. Fakat göğse bastırmak emzirme ile ilişkilendirilerek bu anlam geçerlik kazanmıştır. Bundan başka “Mübalağa etmek” (abartmak) anlamı da bulunur. Azırmak biçimi de mevcuttur.

243-_Asırgamak: Türkçe’deki Esirgemek (korumak, himaye etmek) kavramının farklı bir söyleniş biçimi olduğu açıkça görülen kelimenin anlamı oldukça farklılaşarak “Terbiye etmek” içeriğine sahip olduğundan orijinal biçim ile aktarılması tercih edilmiştir. Azırgamak söylenişi de vardır.

244-_Asman: “Askı çengeli” anlamının özellikle de lamba asmak (gaz lambası vs.) için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Sözcüğe sonradan yüklenmiş gibi görünen “Avize” anlamının bu içerikle ilgili olması kuvvetle muhtemeldir. Ancak Farsça Asman/Asuman (gökyüzü) kavramı ile ilişkilendirilmiş olma ihtimali de bulunmaktadır.

245- Asnarmak: “Tenzil olmak” (inmek) anlamından başka “İstifa etmek” (işten ayrılmak) manasında kullanıldığı da görülür.

246-_Asrama: Evlat edinme, evlatlık alma anlamı taşıyan sözcük aslında “Himaye” demektir. “Evlatlık” manasında da kullanılır. Ayrıca evde kalarak, orada yaşayarak evin hizmetçiliğini yapan kişiler için de “Asrama” ifadesi kullanılır. Bu biçimiyle Türkçe’deki “Besleme” kavramına denk düşer.

247-_Asramak: “Evlat edinmek” biçiminde anlam daralmasına uğramış olan kavramın gerçek içeriği “Himaye etmek”, “Himayesi altına almak” olarak anlaşılmalıdır. “Beslemek” manasına da Azramak/Azıramak biçimleri ile de değişik kayıtlarda rastlanır. Aynı durum Asranmak fiili için de geçerli olup evlat edinilmek anlamı aslında himaye edilmek demektir ve beslenmek içeriği de mevcuttur. Bu fiilin de Azranmak/Azıranmak biçimleri de bulunmaktadır.

248-_Asula: “Pastoral şiir” demek olan kelimeye Aşula biçimiyle “Melodi” manasında rastlanmıştır.

249-_Asuvlamak: “Surat asmak” içeriği “Küsmek” anlamında da kullanılmaktadır.

250-_Aşak: “Kira” manasındaki sözcüğün orijinali “Ajak” biçimindedir.

251-_Aşalmak: Aş ve Almak sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

252-_Aşanmak: Dişi için “Çiftleşmek” / “Cinsel birleşmek” anlamındaki kelimenin “Yemek yemek” manası da bulunmaktadır.

253-_Aşar: Azim, sebat, gayret demektir. Ayrıca olgunlaşmış, yemeye hazır turşu demek olan kelimenin deve sürüsü manası da bulunur.

254-_Aşarmak: Hamile kadının bazı yemekleri canı isteyip bazılarından tiksinmesi için kullanılan fiil Anadolu Türkçesi’ndeki Aşermek kavramı ile doğrudan bağlantılıdır. Bileşik kelimeler olan Aş-ermek (yemek canı çekmek) ve Aş-yermek (yemekten tiksinmek) kavramlarının aksine burada doğrudan “Aş” sözcüğünden çekim ekleri ile türemiş bir fiil bulunmaktadır ve bu durumda Aşermek sözcüğünün etimolojisinin de Aşarmak > Aşermek dönüşümü dikkate alınarak yeniden gözden geçirilmesi uygun olacaktır. Aşarmak fillinin ayrıca turşu için olgunlaşmak, yenilebilir hale gelmek içeriği de mevcuttur.

255-_Aşıkmak: Küsüratlanmak, fazlalık meydana gelmek, artmak demek olan kelimenin “Acele etmek” anlamı da vardır.

256-_Aşılmak: Döllenmek, hamile kalmak manalarının Türkçe’deki “Aşı” sözcüğü ile bağlantısı çok belirgindir. Ayrıca “Mayalanmak” anlamı da bulunur ki, bu durumda Açılmak olarak kullanıldığı lehçeler de mevcuttur. Kimi lehçelerde ise Ajılmak olarak telaffuz edilmektedir. Aynı ses ve mana dönüşümleri fiilin etkin biçimi olan Aşıtmak için de geçerlidir.

257- Aşırga: “Yankesicilik” veya “Yolsuzluk yapmak” şeklindeki anlam aslında zayıf olup daha kuvvetli ve yaygın olan “Tamah” (gözü doymazlık, aç gözlülük) manasıdır. Fakat bu anlam ses değişimi ile görülen Açırga söylenişine daha uygun olup bu nedenle burada ikincil anlam tercih edilmiştir.

258-_Aşıtlamak: Fırsat kollamak, fırsat beklemek olarak verilen açıklama aynı zamanda fırsattan istifade etmek anlamına da sahiptir. Cinsel içerikli olarak da kullanılmaktadır.

259-_Aşkar: Aşgar olarak da söylenen kelime meşe palamudu, üzüm çubukları ve üzerlik otunun kaynatılmasıyla elde edilen ve içenlere şifa verdiğine inanılan bir içeceği de tanımlamaktadır. Aşkar söylenişi ile beyaz renkli savaş atı manasında kullanılır. Bu tür efsanevi atların karanlık bir ahırda bazı bitkilerin kaynatıldığı özel sularla yıkanarak güneş görmeden büyütüldüğüne dair halk inanışları mevcuttur.

260-_Aşkarlanmak: “Rengi solmak” (özellikle giysi için) manası da bulunmaktadır.

261-_Aşlamak: “Yemek vermek” manasına gelir. Su eklemek, sulandırmak, yemeğe su katmak, kaynayan sıcak suya soğuk su katmak, çay demlemek, demliğe su eklemek, çayı ikinci kez demlemek, haşlamak, kaynatmak gibi su ile ilgili pek çok anlamın yanında mirasa konmak, şaka yapmak, örerek onarmak gibi manaları vardır. Ayrıca “I” harfi düşmesi ile aşılamak (ağaç) içeriği de bulunur. Bu son anlamla ilgili olarak türev sözcüklerde de aynı ses düşmesine sıklıkla rastlanır. Örneğin Aşılak > Aşlak (aşılı ağaç) gibi.

262-_Aşlanmak: “Yemek almak” anlamından başkaca “H” sesi düşmesi ile Haşlanmak fiilinin taşıdığı aynı anlam içeriğine sahiptir. Ayrıca semirmek, yiyerek şişmanlamak manası da bulunur.

263-_Aşmak: Sözcüğün eril varlık kastedilerek cinsel birleşmede bulunmak manası da bulunmaktadır. Örneğin hayvanların cinsel birleşme esnasında dişinin üzerine çıkması için bu fiil kullanılır. Bu anlamla ilgili olarak Aşamak fiili ile de doğrudan bağlantılıdır.

264-_Aşolsun!: “Aş” (yemek) sözcüğü ve “Olmak” fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmuştur. “Aşola!” biçimi de mevcuttur.

265-_Ata: “Baba” anlamına gelen sözcüğün Türkçe kökenli olmadığı iddiası yanlıştır. Hint-Avrupa kökenli dillerde “Ad/At” kökünden türeyen Baba/Peder (insanın soyundan geldiği kişi) manasında sözcüklere rastlanmaz. Tam aksine Türkçe kökenli dilerde ve hatta komşu kavimlerin dillerinde benzer söyleyişlerle yer alır. Sözcük en iyi köken uyumunu Türkçe ile göstermektedir. Birlik ve üreme ilgili bir kökten gelir. Eski Türkçe’de Oğ/Og/Ok sözcüğü baba demektir ve aynı zamanda bir kök olan bu kelime türeyiş ile ilgili kavramlar türetir. Örneğin; Oğamak (yaratmak) fiili gibi. Benzer bir durum “At/Ad/Ay” kökü içinde geçerlidir. “Ata” kelimesinin türediği bu kök türeyiş, yaratılış ile ilgili kelimelere kaynaklık teşkil eder. Mesela Ayamak (yaratmak) fiili bu kökten türemiştir. Bu bağlamda ata insanın türeyişinin müsebbibi olan kişidir. Ayrıca Ad kavramı ile bağlantısı dikkate alındığında “Ata” kök anlamı olarak insana adını veren kişi (veya adı alınan kişi) demektir. İstisnalar hariç insan belleğindeki “Anı”larda yer alan ilk canlıdır. Yakutça’da ve Çuvaşça’da “Atte” biçimine dönüşmüştür.

Adda kelimesi Sümerce’de soyundan gelinen kişi, yani baba demektir. “Atya” biçimiyle Macarcada yer alır. Benzeri bir açıklama için Bkz. Ana.

266- Atavuz: “Kerpeten” manasındaki kavram At ve Avuz (Ağuz/Ağız) sözcüklerinin bileşiminden oluşur ve kerpetenin at ağzına benzetilmesinden kaynaklanır.

267-_Ataytmaz: “Dokunulmaz varlık” olarak kayda geçirilmiş olan kavram mitolojik ve halk inançlarına dayalı bir anlayışı ifade eder. Bir tür tabu kastedilmektedir. Ancak sözcüğün yapısı ilk bakışta karmaşık gibi görünmekle birlikte dikkatle incelendiğinde At/Ad (isim) ve Aytmak (söylemek) sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelime olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla açıklama aslında “Adı anılmaz varlık” şeklinde olmalıdır. Korkulan doğaüstü varlıklarla, totem hayvanı olarak algılanan canlıların adlarının söylenmesi ile ilgili yasağı akla getirir.

268-_Atınmak: “Nabız atmak” veya kalp atmak manasındaki kavramın kulaç atmak (yüzmek) anlamı da bulunmaktadır.

269-_Atkarma: “Siyaset” demektir. Hem Atkarma sözcüğünün hem de Arapça üzerinden aktarılan Osmanlıca karşılığı olan “Siyaset” kelimesinin kendi dillleri içerisindeki türeyişleri ilginç bir biçimde son derece benzerdir. Arapça’da “Siyaset” sözcüğü aslında at eğitimi manası taşır. Aynı kökten gelen Seyis kelimesi de at eğiticisi demektir. Türkçe’deki Atkarmak fiili de benzer bir biçimde At kökünden türemiştir ve geçmiş çağlardaki anlamı büyük olasılıkla at eğitimi veya at idaresi içeriğine sahiptir.

270-_Atkarmak: “Siyaset yapmak” demektir. Fiilin ayrıca ilk mana ile bağlantılı görünen “İcra etmek” (uygulamak) manasına da rastlanır. “At binmek” olarak görülen diğer anlam ise çok büyük olasılıkla huysuz veya yabani bir atın üzerine binerek onu ehlileştirmek olarak anlaşılmalıdır.

271-_Atkıç: “Sapan” manasındaki kelimenin Atkış söylenişi de bulunur.

272-_Atyolu: Sözcüğün geçmişteki anlamı atların gidip gelirken oluşturduğu iz nedeniyle ortaya çıkan yol, yani bir tür patikadır. Günümüzde ise atlıların da trafikte gezebildiği bazı Asya ülkelerinde yolların atlara atlara ayrılmış olan şeritleri ifade eder.

273-_Avalamak: Etrafını çevirmek, kuşatmak manası da bulunmaktadır. Ayrıca “Söz vermek” veya “Vaat etmek” anlamına da rastlanır.

274-_Avalanmak: Devretmek, devridaim etmek anlamına da sahiptir.

275-_Avar: “Rüzgar hortumu” anlamına gelen sözcüğün ve bu kökten türeyen hava ile bağlantılı kelimelerin Arapça/İbranice kökenli “Ava/Awa” (Hava) ile ilgili olduğu düşünülebilir. Gerçekten de bu kökle alakalı kelimelerin bazıları hava kavramı ile ilişkilidir. Fakat bu durum tamamen tesadüfidir ve sözcüğün kökeni bütünüyle Türkçe’dir (Ural/Altay bağlantılıdır). Ap/Ab/Av/Ev/Eb/Ep kökü dönmek, döndürmek, çevirmek, çevrilmek, kıvrılmak anlamlarını barındırır. Ses değişimi ile ortaya çıkan Avarmak (Değirmen döndürmek) fiili de yine döndürülerek kullanılan bir aracı ifade etmektedir. Avar sözcüğünün ayrıca sebze manası da bulunmaktadır.

276- Avarçamak: “Tetik çekmek” manasındaki fiil aynı zamanda toplu (döner mermi yuvası olan) silahlarda toplunun (mermi yuvasının) dönmesini / döndürülmesini ifade eder. Mekanizma elle bağımsız olarak döndürülebildiği gibi tetiğin çekilmesine bağlı olarak da kendiliğinden bir sonraki yuvaya döner.

277-_Avargamak: Özellikle rulet oynanırken silahın döndürülmesini (anlam genişlemesi ile silahın mermi yuvasının yani toplunun döndürülmesini) ayrıca silahsız olarak özel bir araçla oynanan rulet oyununda bu oyun aracının döndürülmesini anlatmak için kullanılır. Bunun dışında çok dar da olsa topacın döndürülmesini veya bir hayvanın değirmen taşını ya da dibek taşını döndürmesini de ifade eder.

278-_Avarlamak: “Hortum esmek” olarak açıklanan fiilin “Silah doldurmak” manası da vardır. Silahın toplusunun (mermi yuvasının) döndürülerek içine mermi koyulması veya doldurma bittikten sonra kapatılarak yerine oturtulan yuvanın bir tür alışkanlıkla doldurulması kastedilmektedir.

279-_Avarmak: Sözcüğün “Öğütmek” (tahıl vs.) anlamı “Değirmen taşı dönmek/döndürmek” içeriğinden anlam kayması yoluyla ortaya çıkmış görünmektedir.

280-_Avay: Türk kültüründe büyüklerle konuşulurken büyüğün adının yüzüne söylenmesi ayıp sayılır. Bunun yerine erkeklerde “Ata, Ağa” gibi akrabalık belirten sözcüklerin kullanılması gerekir. Hatta bazen daha katı uygulamalarda ismin bir tamlamanın içerisinde bile (örneğin “Ahmet Amca” gibi) kullanılması uygun bulunmaz. Bu nedenle konuşan kişiyle arasında bir akrabalık bağı bulunmuyor olsa bile büyük erkeklere “Abay/Avay” diye hitap edilmesi tercih edilir. Aynı kökten türeyen Avayma ise erkek büyüğe karşı adını telaffuz etmeden saygılı hitap etme manasına gelir.

281-_Avaylamak: Yaşça büyük erkeklerle hürmetli konuşmak (“Avay” veya “Abay” diyerek konuşmak) demektir. Türk halk kültüründe büyüğün adı yüzüne söylenmez. Saygısızlık olarak algılanır.

282-_Avcamak: “Ateş etmek” (silah) manasındaki fiilin orijinali Ovcamak/Ovçamak biçimindedir. Av/Ov dönüşümü (örneğin Avcı > Ovçu) göz önünde bulundurularak ve ayrıca Avcarmak (silah patlamak) fiili dikkate alınarak Türkçeye Avçamak/Avcamak biçiminde aktarılması daha uygun görülmüştür.

283-_Avcar: “Barut” anlamına gelen kelimenin “Baharat” manası da bulunmaktadır. Her iki kavramın ortak yönü kokulu ve toz halinde olmasıdır. Hangisinin diğerine benzetildiği hakkında kesin bir yorum yapmak mümkün değildir. Gelin ağıdı (gelinin arkasından okunan türkü) içeriği ise Ağ/Av kökü üzerinden Ağıt (mersiye) ve Avut (feryat) sözcükleri ile bağlantılıdır. Yine Türkçe’ye Avcar/Avçar olarak da aktarılması mümkün görünen Ovçar kelimesinin “Tüfek” / “Av tüfeği” manası taşıması da hem avlanma, hem barut patlatan nesne, hem de ses çıkaran alet olma içerikleri ile uyumludur.

284-_Avcarmak: “Tüfek patlamak” anlamındaki sözcüğün Ağcarmak (“Feryat etmek”) fiili ile doğrudan ilgisi bulunmaktadır. Barutun patlamasının feryada benzetildiği görümektedir.

285- Avçarka: “Av köpeği” anlamına gelen kelimenin orijinali Ovçarka biçimindedir. Farklı lehçe ve şiveler arasında görülen “O/A” dönüşümü dikkate alınarak Avçarka olarak aktarılması Türkiye Türkçesi’ne daha uygun bulunmuştur. Av köpeğinin itaatkar bir hayvan olması da Avçarmak fiilinin riayet etmek, itaat etmek manaları ile de uyumludur.

286-_Avdamak: “İllüzyon yapmak” olarak verilmiş olan anlam aslında yaklaşık olarak illüzyonist kutusu kullanmak veya mantığı tersine çevirerek kutu kullanarak illüzyon yapmak şeklinde izah edilebilir. Bir anlamda şapkadan tavşan çıkarmak gibi bir açıklama da yanlış olmayacaktır. Sözcüğün Avtamak söylenişi de bulunur.

287-_Avdarmak: Sözcüğün gerçek anlamı içine koymak, içine yerleştirmektir. Biraz daha dar bir mana ile sandığa koymak, kutulamak şeklinde de anlaşılır. Ancak son derece özelleşmiş bir anlam ile sandığa oy atmayı tanımlamak için kullanılmaktadır. Bunun dışında “Meşgul etmek” (oyalamak) ve “Çevirmek” (döndürmek) anlamları da bulunur.

288-_Avgun: Avgın olarak da söylenen ve Vajina (dişilik organı) demek olan kavram Ak/Ag/Ağ/Av kökünden türemiştir. Anadolu’da Avgın biçimiyle ark (su yolu) anlamına gelmektedir. Ayrıca suyun kanalda dağıtılmasını sağlayan içi oyuk taşlara da Avgun denilmektedir. Benzer biçimde Avgunmak (cinsel olarak birleşmek) fiilinin de Avgınmak söyleyişine yaygın olarak rastlanır.

289-_Avışmak: Cinsel birleşmede bulunmak, seks yapmak demek olan kelimenin birleşme sonrası uyuklamak, yan dönerek uyumak anlamları da vardır. İngilizce’deki “Sleep” (uyumak) fiilinin “With” (ile) bağlacı kullanılarak seks yapmak manasına gelmesine benzer bir durum söz konusudur.

290-_Avlu: Hangi dile ait olduğu bilinmeyen, hangi kökenden kaynaklandığı ispatlanamayan, pek çok iddianın öne sürüldüğü, farklı pek çok dilin köken olarak gösterildiği bir sözcüktür. Söyleyiş farkları ile Köy (Avul/Awul), Ön bahçe (Avlu/Awlu) veya hayvan barınağı (Ağıl) anlamları taşıyan kelimelerin aynı kökten mi geldikleri, aynı kelimenin farklı söyleyiş biçimlerinin ortaya çıkışı ile anlamlarının farklılaşmış mı olduğu, yoksa farklı dillerdeki benzer kelimelerin benzerlikleri nedeniyle birbirlerinin yerine mi kullanıldığı belli olmayıp hepsi birbirine karıştırılmış durumdadır. Ağal/Ağıl/Ağul/Awul/Avul ve Avlu/Awlu/Ağlu/Ağula/Awula/Avula/Avla söz dizisi ile Ayıl/Ayul (köy) kelimeleri için Farsça, Yunanca, Ermenice ve Moğolca, Türkçe hatta Arapça kökenli olduğu iddiaları ortaya atılmış ve bu dillerdeki kullanımları gerekçe olarak gösterilmiştir. Hatta gülünç denecek bir biçimde Arapça “Aile” kelimesi ile dahi ilişkilendirilmiştir. Kesin olan bir şey varsa bu iddiaların hiçbirinin ispatlanamamış olduğudur. Bu nedenli Türkçe’ye de en az diğer diller kadar aittir. Yukarıda sıralanan sözcük dizilerinin tamamındaki Türkçe köklerde etrafını çevirmek manası vardır. Şu ana kadar yapılmış en tutarlı açıklama da budur. Üç sözcüğün veya üç anlamın üçü de Türkçe’dir.

291-_Avra: “Dara” (tartıda kabın ağırlığı) manası taşır. Sözcüğün etimolojisi iki biçimde izah edilebilir. Av kökündeki içini doldurmak manası dikkate alınabilir ya da “V/Ğ” dönüşümü ile “Ağra” söyleşinden “Ağır” kelimesi ile bağlantı kurulabilir.

292-_Avrama: “Tekerlekli sandalye” demektir. Evremek/Avramak (dönmek) fiilinden türemiştir. Asıl anlamı “dönüş” demektir. Avramak fiilinin kurtarmak anlamı da tekerlekli sandalye ile uyumludur.

Avrama/Avraba kavramı tekerleğin dönüşü ile alakalıdır ve “Araba” sözcüğünün de kökenini oluşturur. Araba kelimesinin kökeni hakkında onlarca tutarsız, saçma, dayanağı olmayan iddia türetilmiş ve özellikle de Arapça bir köke bağlanmaya çalışılmıştır. Buna karşın Arapça’da kelime kökünde hareket edişle ilgili bir anlama rastlanmadığı halde ısrarla sözcüğün Türkçe olmadığı ispatlanmaya çalışılmıştır. Oysaki açıklama çok basittir; Avrama/Avraba/Araba dönüşümünde görüleceği üzere Av/Ev kökü Türkçe’de dönüş, hız ve hareket ediş bildirir. “Avraba” sözcüğü katışıksız Türkçe olup dönen nesne anlamı içerir. Eski çağlarda arabaların tekerleklerinin (örneğin kağnılarda olduğu gibi) yeterince büyük olduğu dikkate alınırsa gereksiz yere başka dillerde gülünç kökenler arama çabalarına da lüzum kalmayacaktır. “Ara” ve “Araç” sözcükleri ile aynı kökten geliyor olmasını da tesadüfi olarak görmek yine başka bir gerçeği göz ardı etmeye çalışmaktır.

293- Avran: “Pide fırını” manasına gelen sözcük aslında tam olarak ejderha demektir. Ağzını açmış olarak atılan herşeyi (yakılan odunları, pişmek için içeri kürekle sürülen hamurları) yutan bir ejderhaya benzetilen pide fırını aynı zamanda içerisinde görülen kızıllıklar nedeniyle ağzından ateş saçma motifi ile de tutarlılık gösterir.

294-_Avrana: Obur, doymak bilmez anlamındaki kelimenin karşılığı tam olarak ejderha gibi her şeyi yutan şeklindedir.

295-_Avraşmak: Kutlama yapmak, zafer veya galibiyet kutlamak olarak verilen anlam “Avramak” fiilinin kurtarmak manası ile uyumlu olduğu kadar diğer bir anlam da dalgalanmak şeklinde olup, halkın coşkusunu da tanımlar ve bu yönü ile Evreşmek söyleyişine yaklaşır.

296-_Avru: Türkçe’deki Ağrı sözcüğü ile doğrudan bağlantılıdır. Hatta sözcüğün farklı bir söyleniş biçimidir. Ancak anlam genişlemesi ile “Hastalık” manası taşır olmuştur. Bu nedenle orijinal söyleyiş biçimi korunarak sözlüğe dahil edilmiştir.

297-_Avsatı: Av bol olursa iyi bir av hayvanının kutlu bir mekana bırakılacağına dair adak adanır. Buna “Av satma” denir. Avsatı ise kendisine av satılan yani av başarılı geçtiği takdirde armağan edileceği söylenerek adak adanan kutsal bir ruh olarak görülür. Sözcük aynı zamanda av duası anlamına da gelir.

298-_Avulça: Köy birliği, köyler arası ittifak demek olan kavram bazı kaynaklarda Abulça olarak da yer alır ve sadece “İttifak” manası ile verilir. Abulçamak fiili de “İttifak yapmak” olarak izah edilir. Abulça/Amulça sözcüğünün “Soy atası” manası da dikkate alındığında (en azından uygulamanın eski ve ilk biçimlerinde) aynı soydan kelen köylerin veya aşiretlerin birlik oluşturması karşılığında kullanıldığı sonucuna ulaşılabilir.

299-_Avur: Devir, tur manası Av/Ev (dönme) kökünden gelirken, Müşkül (dert, sıkıntı) manası Ağ/Av (ağırlık, ağrı) kökü ile alakalıdır ve aslında Türkçe’deki Ağır sözcüğünün farklı bir söylenişi olarak görünür.

300- Avuz: Özellikle yeni doğuran hayvanların, kimi zaman da insanların (doğum yapmış kadınların) yavru için besleyici değeri yüksek olan “ilk süt”lerini tanımlayan bir kavramdır. Türk Dünyası’nın hemen her bölgesinde Ağız/Ağuz/Avuz/Ovuz/Uvuz/Uğuz söylenişleri ile karşılaşılır.

301-_Avzamak: Yönelmek anlamında verilen kavram tam olarak ağız doğrultusunda ilerlemek demektir ve genellikle binek hayvanları için kullanılır. Ağzamak şeklindeki bir kullanım anlamı daha anlaşılır kılacaktır. Dolayısıyla fiil, Türkçe’deki burnunun doğrusuna gitmek deyimine benzer bir manayı ifade eder, tek farkla burada burun yerine ağıza dayalı bir mecaz yapılmaktadır.

302-_Avzar: “Yular” demektir. Ağız/Avız/Avuz/Ağuz kavramı ile doğrudan bağlantılıdır. Ağzar söylenişi de bulunur.

303-_Avzarmak: Sözcüğün doğru biçimi Ağzarmak olmalıdır. Avzar/Awzar/Ağzar kelimesi “Yular” demektir ve sözcük “Ağız” kelimesi ile alakalıdır yani ağza takılarak hayvanı yönlendirmeye yarayan araç manası taşır. Kelimenin “Yular çekmek” (yuları çekerek hayvanı durdurmak) anlamı da bulunur. Dolayısıyla “Yönlendirmek” olarak verilen mana bu düzeltme ile aslında Yuları kullanarak hayvanı yönlendirmek/idare etmek şeklinde olacaktır. Devirmek, yıkmak manası da çevirmek alt-üst etmek olarak da anlaşılabilir. Budamak anlamı da kayıtlarda yer alır.

304-_Aya: “Hala” (babanın kız kardeşi) anlamı da bulunur.

305-_Ayaklamak: Ayak üstü ziyarette bulunmak deyimine denk düşmektedir.

306-_Ayalamak: Seyahat etmek anlamından başka himaye etmek, korumak anlamı da vardır. Bu mana “Aya” (avuç içi) kavramı ile de bağlantılı olarak değerlendirilebilir. Birşeyi avucunda tutar gibi korumak, üstüne titremek manasına gelmektedir.

307-_Ayalak: “Seyyah” şeklindeki izahat aslında eksik kalmaktadır. Çünkü kavram Türkçe’deki “Ayak” sözcüğü ile doğrudan bağlantılıdır ve genellikle yaya olarak yapılan gezginliği anlatır. Yine de anlam genişlemesi ile araçla veya binekle yapılan seyyahlığı da ifade eder. “Aylak” kavramının ilk biçimidir.

308-_Ayalar: Hayırsever ruhların veya meleklerin genel adıdır. Çoğunlukla gökyüzünde yaşarlar. 17 farklı iyicil ruh kategorisinin tamamını anlatır. Bu ruhlar yeryüzündeki tüm yaratıcılığın, bereketin, sevginin ve sevincin kaynağıdırlar. Ayamak (kayırmak, korumak) fiili ile aynı kökten gelir. Aya kelimesi Moğolca’da iyilik, müzik, ezgi anlamını da içerir. Karşıtı “Azalar”dır.

309-_Ayaldama: Seyahatte verilen mola manasındaki sözcüğün “Mola yeri” anlamı da bulunur.

310-_Ayalga: Beste, nota, rumuz, lakap, civar, etraf, ihtimam, hürmet, şart, tesir gibi değişik manaları ihtiva eder.

311-_Ayamak: Türkçe’deki en çok anlama sahip olan fiillerden birisidir. Seyahat etmek, yaya yürümek, lakap takmak, merhamet etmek, beste yapmak, hürmet etmek, doğan çocuğu korumak, himaye etmek, pişman olmak, özen göstermek gibi pek çok manayı bünyesinde barındırır. Ayak sözcüğünün kökeni de bu fiildir. Iyamak söylenişi ile hesaplamak manasına da rastlanmıştır.

312-     Ayanmak: Korunmak, himaye görmek, himaye edilmek, kendini korumak anlamları da vardır.

313-     Ayar: Sözcüğün dikkat manasının alındığı orijinal yazılış “Ajar” şeklindedir. Aymak (dikkat etmek, farkına varmak, farketmek) fiilinden türemiştir. Fark manası ise daha çok Ayırmak fiili ile ilişkilidir. Anadolu’da Ayar sözcüğünün hileci, düzenbaz manası da bulunmaktadır.

314-_Ayarmak: “Fark etmek” veya “Dikkat etmek” anlamındaki kavramın ayrıca “Yoldan çıkmak” manası da vardır ki, bu daha çok “Ayırmak” ve “Ayrılmak” fiilleri ile de ilişkilidir. Aynı duruma Ayartmak fiilinde de rastlanır ve Ay kökünün ayak, seyahat, gezme manaları içerdiği dikkate alındığında birini (hem gerçek hem de mecazi olarak) yoldan çıkarma anlamı taşıdığı görülür.

315-_Ayat: “Avlu” (ön bahçe) demek olan sözcüğün Farsça olduğu iddiası yetersiz bilgiye dayalıdır. Tersini öne sürecek Türkçe kökenli olduğu iddiasının da elbetteki ispatlanması gerekir. Fakat bununla ilgili de yeterli veri mevcut değildir. Türkçe Ay kökünün içerisinde bir yerin etrafını çevirmek manası da bulunmaktadır. Sözcük “Hayat” olarak da söylenir.

316-_Ayavgan: Kafkas kültüründe doğayı koruma haftası (21-28 Haziran) olarak kutlanır. “Ayav” sözcüğü merhamet ve doğumun ilk haftası anlamları taşır. “Ayanmak” fiili merhamet etmek ve Ayavçan ise merhametli demektir.

317-_Ayazma: Türkçe’de Zemheri veya Zemheri Gecesi anlamına gelir. Rum / Yunan kültüründen geçen “Hagiasma/Hajasma” sözcüğü Türkçe okunuş kolaylığına uygun olarak Ayazma şeklinde telaffuz edilmiştir. Rumca’daki bu kelime içmece, şifalı su, kutsal çeşme suyu manası taşır. Zemheri anlamındaki ilk kavram ile hiçbir alakası yoktur.

318-_Ayazmak: “Zemheri çıkmak” manasındaki kelimenin “Hava açılmak” anlamı kışın açık (bulutsuz) havanın soğuk olmasından kaynaklanır.

319-_Aybar: “Dolunay” demek olan sözcüğün Aypar/Aypara/Aybara şeklindeki söylenişleri de mevcuttur.

320-_Aydama: “Propoganda” anlamındaki kavramın Haydama/Haylama söylenişi de mevcuttur.

321-_Aydamak: “Slogan atmak” biçiminde verilen anlam aslında daha geniş olup “Propoganda yapmak” ve bağlı olarak şevke getirmek, motive etmek gibi yan anlamlar içerir. Ancak çok daha farklılaşmış olan anlam ise “Araba sürmek” olup burada da aslında özellikle de at arabası başta olmak üzere hayvanların çektiği arabaların kullanılması söz konusudur. Hayvanların dehlenmesi veya yüksek sesle bağırılarak koşmalarının sağlanması anlatılır. Bu nedenle bu anlamı karşılayan Haydamak/Haylamak (dehlemek) fiili tercih edilmiştir. Iydamak söylenişi ile takvim tutmak (gün saymak, gün hesaplamak, ayları takip etmek) içeriğine de rastlanmıştır.

322-     Aydav: “Propoganda” dışında “Slogan” anlamı da bulunur. Bunun dışında hayvanın dehlenmesi manasına da rastlanmaktadır.

323-     Aygamak: İspat etmek, ispatlamak manasındaki sözcüğün Anadolu Türkçesi’ni ses uyumu açısından belirli bir düzeyde zorladığı kanaatiyle aktarılmasında tereddüt edilmiştir. Ayrıca “Aygak” (delil, ispat) ve “Aygaktamak/Aygaklamak” (ispatlamak) kelimelerinin sözlüğe alınmasından yine bu nedenle vazgeçilmiştir.

324-_Aygar: Kelimenin orijinali Iygar biçimindedir. Iy sözcüğü Türkçe’deki Ay kavramının içeriğine sahiptir. Bu sözcükten türeyen Iygar ise ayda bir kez gerçekleşen olay manası taşır. Bu nedenle Türkiye Türkçesi’ne daha uygun görünen Aygar söylenişine çevrilerek aktarılmıştır.

325-_Aygay: Feryat, figan, gürültü demektir. Haygay ve Yaygay söylenişleri de mevcuttur. Yaygara kavramı ile alakalıdır.

326-_Aygın: Net, sarih, açık demek olan kelimenin Aykın söylenişi de vardır. Sözcüğün ayrıca “Samimi” manası da bulunmaktadır. Benzer şekilde Aygınlık (netlik) sözcüğü de aynı zamanda “Samimiyet” anlamına gelmektedir.

327-_Aygulak: Balıkların solungaçlarını tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Büyük olasılıkla Ay ve Kulak kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Solungaçların kulağa ve hilale benzer biçimlerinin ay ile ilişkilendirilmesiyle alakalıdır.

328-_Ayıl: Kimi kaynaklarda köy olarak verilen karşılık aslında daha küçük bir birim olan mezrayı ifade etmektedir. Bu nedenle Avul (köy) kavramından ayrı olarak ele alınmıştır. Avul’un farklı bir söyleyiş biçimi olduğu iddiası da elbette dikkate alınmalıdır. Avul sözcüğünün etimolojisinin Türkçe kökenli olmadığı iddiası ile “Avlu” (ön bahçe) kavramı ile ilişkili olup olmadığı ve bu kavramın da Türkçe olup olmadığı süregelen bir tartışmadır. Bunun üzerine “Ayıl” kelimesinin de (tamamen yetersiz bilgi ile) Arapça “Aile” ilişkilendirilmesi işi içinden çıkılmaz bir hale sokmuştur. Oysa ki Moğolca Aymak (Türkçe Oymak) sözcüğü ile aynı kökten gelen kelime için ses benzerliğine dayalı olarak Arapça olduğunu öne sürmek çok kestirme bir çözümdür. Sözcüğün ayrıca “Dehşet” veya “Panik” manası da bulunur ki, bu içerik Ayımak (paniklemek) fiilinden türemiştir.

329-_Ayımak: Dehşet duymak, paniklemek, korkmak gibi anlamlara gelen fiil Türkçe’deki “Ayı” sözcüğünün de kökenini oluşturur.

330-_Ayındırmak: “Şimşek çakmak” anlamında kullanılan fiil “Ay gibi ışıtmak” deyimindeki içeriğe denk düşmektedir.

331-_Ayınmak: Sözcüğün birbiri ile zıt gibi görünen iki anlam grubu vardır: “Paniklemek” ve “Kendine gelmek”. Ancak ilk manada da aslında uykudan uyanan bir insanın kalkması hatta sıçrayarak kendine gelmesi de panikleme ile ilişkilendirilmektedir.

332- Ayışık: Muhabbet manası Ayışmak (muhabbet/sohbet etmek) fiilinden kaynaklanır. Mehtap anlamı ise “Ay” ve “Işık” sözcüklerinin bileşik halidir.

333-_Aylamak: “Tavaf etmek” (çevresinde dönmek) manasından başka “Takvim tutmak” (gün saymak, gün hesaplamak, ayları takip etmek) içeriği de bulunmaktadır.

334-_Aylanay: Bir kişinin başkasının yerine ölmeyi kabul etmesidir ve en yetkin örneği Deli Dumrul öyküsünde yer alır. Azrail’e Deli Dumrul’un yerine canını vermeyi karısı kabul eder. Anlatılan insanın ne kadar özveri ve erdem sahibi olduğunun ilahi güç tarafından ölçülmesidir. İnsanın gerektiğinde ailesi uğruna canından vazgeçip geçemeyeceği sınanır. Kelimenin kökeninde çember çizmek, çevirmek, aktarmak, yer değiştirmek manası bulunur. Sesli incelmesi ile görülen Eylene sözcüğü “Çember” manasına gelir.

335-_Aylanmak: “Tur atmak” anlamındaki kelimenin “Yer değiştirmek” manası da vardır. Eylenmek biçimi de yaygın olarak kullanılmaktadır.

336-_Aylatmak: “Haber vermek” veya “Rapor vermek” anlamındaki kavram ayrıca “Tur attırmak” demektir. Birbirinden son derece uzak olan bu farklılaşma Ay kökünün hem haber verme (Ey/Ay/Hay) hem de döndürme, eğme, çevirme (Ay/Yay) içeriğini barındırması ile ilgilidir.

337-_Aylatman: Aylatmak fiilinin hem haber vermek hem de gezmek, dolaşmak manaları ile uyumludur. İki mana birleştirilirse gezerek haber veren kişi demektir.

338-_Aymaç: “Bulamaç” (yiyecek) olarak verilen anlam büyük olasılıkla eksiktir. Çünkü başka bir kaynakta Aymaş söylenişi yağda kızartılmış ekmek manası ile açıklanmıştır. Bu nedenle Aymaç da yağda kızartılmış bulamaç yiyeceği olarak anlaşılmalıdır.

339-_Aymak: Sözcüğün “Kendine gelmek” anlamına bağlı olarak bilinçlenmek, uyanmak, ayılmak, aydınlanmak içeriği bulunur. Ayrıca söylemek, konuşmak, demek ve gezmek, seyahat etmek, yaratılmak, oluşmak anlamları da görülmektedir. Kelimenin kabile, köy ve sınıf (kategori) manaları da bulunmaktadır.

340-_Aymanmak: Anadolu Türkçesi’ndeki Eymenmek fiilinin farklı bir söyleniş biçimi olarak görülen kavramın anlamı belirgin biçimde farklılaşmış olduğu orijinal söyleniş tercih edilmiştir. Eymenmek (imtina etmek, bir şeyi söylemeye veya istemeye çekinmek) demektir. Buradaki mana ise Mahçup olmak şeklindedir. Yakın anlamlar bulunsa da bir farklılaşma mevcuttur.

341-_Ayna: Civar, etraf demektir. Bu ilk mana Aynamak (dönmek) ve Aynalmak (çevrilmek) fiilleri ile aynı kökten gelir. Sözcüğün “Şeytan Yuvası” anlamı yalnızca Farsça kökenli Ayna (yansıtıcı nesne) kavramının gizemli veya büyülü bir nesne olarak görülmesi ile ilgili değil, aynı zamanda Türk mitolojisindeki (ve tamamen Türkçe kökenli) Azna/Ayna (Şeytani varlık) sözcüğü ile de doğrudan bağlantılıdır.

342- Aynar: Mani (dört mısralık şiir) anlamındaki sözcük kaynak dilde lynar olarak yer almaktadır. Eldeki verilerle kesin bir sonuca ulaşılamamış olmakla birlikte seslenme ve döngü bildiren Ay kökü ile ilişkili olduğu kanaatiyle bu biçimde aktarılmasının söyleyiş açısından daha uygun olacağı fikrine varılmıştır. Iynamak (mani okumak) fiili de aynı şekilde Aynamak olarak aktarılabilir. Bu fiilin Oynamak kelimesi ile bağlantılı bulunma olasılığı da yine görülmüş olmakla birlikte bu yönde ilişki kurmak için başka ara kavramlara rastlanmamıştır. Ancak tıpkı oynamak manasındaki İngilizce “Play” fiilinin ve Almanca’daki “Spielen” fiilinin müzik aleti çalmak içeriğine de sahip oldukları gibi burada da Oynamak/Iynamak dönüşümü ile ezgili şiir söylemek anlamında kullanılıyor olması mümkündür. Fakat bu olasılık şu an için zayıf görünmektedir.

343-_Ayoz: Aziz, evliya, ermiş anlamına gelen bir kelimedir. Etimolojisi eldeki verilerle tam olarak tespit edilememiş olmakla birlikte Moldavca veya yakın kültürlerden Grekçe (Yunanca) etkisiyle Türkçeleşmiş olduğu kanaatine varılabilir. “Hagios/Ajos” sözcüğü Rum/Grek kültüründe kutsallık bildirir. Örneğin: “Hagia Sophia” (Ayasofya) kelimesi Azize Sofya demektir.

344-_Ayrak: Özelde “Alkol” genel olarak ise damıtılmış sıvı, ayrıştırılmış süt ürünü gibi anlamları bulunur. Türkçe Ayramak (ayrıştırmak) fiilinden türeyen kelime “Arak” (rakı) sözcüğüne de kaynak teşkil eder. Türkçe Ayran, Araz (süt likörü) gibi kelimeler hep aynı kökten gelmektedir.

345-_Ayralaç: “Parantez” manasındaki kelimenin Aralaç/Aralaz biçimlerinde aktarılması da mümkündür.

346-_Ayrıç: Yol ayrımı anlamından başka “çift hörgüçlü deve” manasına da rastlanmıştır. Ancak bu mana çift hörgüçlü develerde iki hörgücün arası olarak anlaşılmalıdır.

347-_Aytar: “Ultimatom” anlamına gelen kelimenin Anadolu Türkçesi’nde günlük dilde birisine çok kızmak, sinirlenmek, terslenmek manasında “Atar yapmak” veya “Atarlanmak” biçimlerinde kullanılan “Atar” kavramı ile ilgisi bulunmaktadır. Hatta basit bir ses dönüşümü ile aynı sözcükler olduğu bile rahatlıkla söylenebilir. Ayrıca Asya Türkçesi’ndeki “Aydar” kelimesi davet anlamına geldiği gibi nezaketsiz söz / davranış manası da içerir. “Aydarlamak/Aytarlamak” ise ültimatom vermek, davet etmek, nota (uyarı) vermek, celp göndermek gibi anlamlara sahiptir. Aydar/Aytar kavramı ayrıca “Nezaketsiz” manasına sahiptir ki, kaba konuşan, nezaketsiz hitap eden, büyüğüne karşılık veren kişi demektir. Aydarlamak/Aytarlamak (Atarlamak) da bu bağlamda nezaketsiz ve kaba konuşmak, büyüğe karşılık vermek demektir.

348-_Ayzıt: Güzellik tanrıçasıdır. Bir anlamda Yunan/Grek kültüründeki Venüs’e (Roma mitolojisindeki Afrodit’e) eşdeğerdir. Ancak kendine özgü özellikleri vardır. Ongunu (totemi) kuğudur. Kuğular bu nedenle kutsal sayılır ve dokunulmaz. Gümüş tüylü bir kısrak biçimine bürünebilir ve gökten yeryüzüne bu şekilde iner. Ormanlarda dolaşmayı sever. Ak bir kalpağı (başlığı), çıplak omuzlarında ak bir atkısı vardır. Ayzıt’ın kızları vardır. Onlar da kuğu kılığına bürünebilirler. Ayzıt’ın kızları büyülü beyaz bir tülü giyindiklerinde kuğuya dönüşürler. Kelime anlamı Ay gibi parlak olan demektir.

349- Azak: Yaklaşık 75 santimetrelik bir ölçüdür. Kavram “Ayak” sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimidir (“Y-Z” dönüşümü ile). Ancak burada kastedilen bir ayak ölçüsü değil, adım ölçüsüdür. Ayrıca “Nadir” (az bulunan) ve “Kayıp” anlamları da vardır.

350-_Azalamak: “Zıvanadan çıkmak” (kendini kaybetmek) manasındaki kelimenin “Eziyet etmek” içeriği komşu kültürlerden gelen “Eza” (eziyet) kavramı üzerinden oluşmuş görünmektedir. Bu yabancı kökenli mana ile ilgili olarak Ezelemek söylenişi de mevcuttur. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki, burada dikkatli olunması gereken bir husus vardır. Türkçe Ez/Az kökü de Azmak fiilinde olduğu gibi kötülük manası ihtiva eder, yabancı kökenli Eza sözcüğü ile bu bağlamda çok benzeşir. Bu nedenle Ez-/Az- ile başlayan her sözcüğü Türkçe sanmak ne kadar yanlış olacaksa, gerekli incelemeyi yapmadan hemen başka bir dilden geçmiştir demek de o kadar hatalı olacaktır.

351-_Azalar: Yeraltındaki karanlık yurtlarında yaşadığına inanılan kötücül ruhların ve kötü varlıkların tamamına verilen bir addır. Oyratlar’da 13 farklı kötücül ruh kategorisinin tamamını anlatır. Azar sözcüğü de yine bu kavrama bağlıdır ve Azarlamak fiili de buradan türemiştir. Bir insanı Azarlamak (kızgın bir biçimde kötü veya sert sözler söylemek) aslında onun üzerine kötü ruhları çağırmak manası kötü ruhları göndermek demektir. Eski Moğolca Ad/Ada, eski Türkçe Ada/Aza sözcükleri tehlike ifade eder. Azman kelimesi vahşi hayvanları tanımlar. Karşıtı “Ayalar”dır.

352-_Azar: “Azeri” Türklerini tanımlamak için kullanılır. “Hazar” sözcüğündeki “H” harfinin düşmesiyle oluşmuştur. Tarihte yaklaşık olarak aynı bölgede yaşamış bir Türk kavmi olan Hazar’ların adından kaynaklanır. Hazarı/Azarı söyleyişi daha sonra “Azeri” biçimin almıştır. Ülkenin adından ise Hazarya/Azarya biçiminde bahsedilir.

353-_Azaşmak: Yolunu kaybetmek biçiminde izah edilen mana gerçekte şeytanların (veya doğaüstü kötü güçlerin) insanı şaşırtarak yolunu kaybetmesi şeklindedir. Daha dar bir mana ile şeytana uyarak yoldan çıkmak olarak da tanımlanabilir.

354-_Azdağan: Fars kültüründeki Ajdaha/Azdaka (Ejderha) ile doğrudan alakalı olduğu açıktır. Kavramın etkileşimle belirli bir oranda Türkçeleşmiş olduğu söylenebilir. Türkçe Aç/Aş/Aj/Az kökü (Aşmak, Azmak, Aç) ile de uyumlu görünmektedir.

355-_Azgan: Kelimenin “Kuşburnu” (ağaç ve meyve) anlamından başka Şehvetli, İtaatsiz, Kafir manaları bulunmaktadır. Üç anlamın da ortak olarak “yoldan çıkmış kişi” şeklinde tanımlanması mümkündür.

356-_Azganmak: Şehvetlenmek, itaatsizlik etmek, küfretmek, küfre girmek manalarının hepsi “yoldan çıkmak” olarak izah edilebilir.

357-_Azgırmak: “Karikatür çizmek” olarak verilmiş olan anlam sonradan ortaya çıkmıştır. Asıl içerik “Saptırmak” veya “Çarpıtmak” olarak anlaşılmalıdır. “Baştan çıkarmak” ya da “Yoldan çıkarmak” deyimlerini de karşılamaktadır. Karikatür çizmek anlamı ile de aslında kişinin görüntüsünün çarpıtılması ya da gerçeğin saptırılması kastedilmektedir.

358- Azıray: “Şeytan” demek olan kelime kökeninden azdırıcı varlık, yoldan çıkaran manası taşır. Açıray söylenişi de bulunur.

359-_Azırganmak: “Gıpta etmek” manasından başka “Hakir görmek” anlamına da gelir.

360-_Azırmak: “Aşırı çoğalmak” manasındaki fiilin “Isırmak” içeriği de bulunur. Azı diş kavramı ile de anlam ve köken olarak alakalıdır.

361-_Azıtmak: Anadolu’da da kullanılan bu sözcük genellikle hayvanları ıssız bir yere bırakarak kaçmayı ifade etse de, yeri geldiğinde insanlar için de kullanılır. Bu bağlamda terketmek manasına da gelir, örneğin evi azıtmak (evi terketmek) gibi... Izıtmak biçimi ile “Tehdit etmek” manasına da rastlanmıştır.

362-_Azmıç: Halk inancında bir yol cinidir. Aldatıcı bir yaratıktır. Tek başına yola çıkan insanları kandırıp götüren ve kaybeden kötü ruhtur. İnsanları kandırmak için her türlü kılığa girer. Bir insana en sevdiği kişi veya yakınları (akrabaları, dostları, arkadaşları) gibi gözükebilir. Tanıdığı birisinin sesiyle yolcuya seslenir. Eğer bu sesi duyan kişi geriye dönüp bakarsa onu alır götürür ve kaybeder. Böylece insanları peşine takıp azıtarak (yolunu şaşırtarak), dağa, uçuruma, ırmağa götürüp, buralara düşürerek ölmesine neden olur. Sözcük anlamı yol şaşırtan ve bırakıp kaçan demektir. Azdıran yani yoldan çıkaran anlamına gelir. Anadolu’da Azıtmak fiili, ıssız bir yerde bırakıp kaçmak demektir. Örneğin; “Köpeği azıtmak” gibi.

363-_Aznalamak: Şeytanlık etmek (kötülük etmek) olarak açıklanan sözcüğün küfretmek, sövmek manası da bulunmaktadır.

364-_Aznamak: “Küfretmek” olarak açıklanan sözcüğün aslında gerçek anlamı Şeytanın adını söyleyerek sövmek demektir. Örneğin: “Lanet Şeytan!” veya “Şeytan görsün yüzünü” gibi. Sözcüğün Aynamak biçimi ile bozulmak, yozlaşmak, çürümek anlamları da görülmektedir. İnlemek, ah etmek manaları da bulunmaktadır. Kavramın “Tahrif olmak” veya “Yozlaşmak” anlamı da vardır ancak bu içeriği Aznalmak olarak aktarmak daha uygun görünmektedir.

365-_Azramak: “Yoldan çıkmak” demek olan fiilin aslında doğru yazılışı Azıramak şeklindedir. Ancak aradaki “I” harfi söylenişte düştüğü için bu biçim tercih edilmiştir. “Kıt bulunmak” şeklindeki ikinci manası da mevcuttur. “Beslemek” manası ise Asramak fiilinden kaynaklanmaktadır.

366-_Azratmak: “Yoldan çıkarmak” demek olan fiilin aslında doğru yazılışı Azıratmak şeklindedir. Ancak aradaki “I” harfi söylenişte düştüğü için bu biçim tercih edilmiştir.

367-_Bacanmak: “Gayret etmek” veya “Çaba harcamak” manası ile bağlantılı olarak “Efor sarfetmek” ve “İdman yapmak” veya “Spor yapmak” anlamları da bulunmaktadır. Burada fiilin kas gücü kullanmak, bacakları çalıştırmak manalarında “Bacak” sözcüğü ile aynı kökten gelme ihtimalinin yüksek olduğu görülmektedir. Dolayısıyla “Bacak” kavramına etimolojik olarak hiçbir izahat getirilemediği için, sırf bir açıklama yapmış olmak adına Farsça “Paça” kelimesi ile ilişkilendiren yaklaşımın ciddi olarak sorgulanması gerekmektedir. Üstelik Türkçe’nin lehçeleri arasında görülen

“Ç/S” dönüşümü ile Bacmak/Baçmak/Basmak ve Bacamak/Baçamak/Basamak (ayakla itelemek) fiilleri üzerinden Bacak sözcüğünün Basak (basmaya yarayan organ) kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu da rahatlıkla söylenebilir. Kelimenin “İtimat etmek” anlamı ise büyük olasılıkla Başanmak (baş başa vermek veya aynı kafadan olmak) sözcüğü ile alakalıdır.

368- Bacarmak: Türkçedeki Becermek ve Başarmak fiillerinin her ikisinin içerdiği anlamları da kapsar. Maharet göstermek, üstesinden gelmek gibi manalar içerir.

369-_Bağalmak: Duvarın örülmesini ifade eden sözcüğün “Ğ” düşmesi ile oluşan Balmak şeklindeki söylenişi de mevcuttur. Ancak bu söyleyişte fiil edilgin değil etkin olarak (Duvar örmek) görüldüğü için ikincisi de ayrıca alıntılanmıştır.

370-_Bağamak: Kaplamak, örmek, sıva yapmak, taş dizmek, bağlamak gibi manaları bulunur. Benzer biçimde Bağanmak fiili de kaplanmak, bağlanmak, sıvanmak, kabuk bağlamak, kabuk tutmak, kabuk sertleşmek gibi manaları ihtiva eder. Kaybolmak, gözden yitmek anlamlarına da rastlanmıştır.

371-_Bağanış: “Rabıta” manasındaki sözcüğün orijinal biçimi Bayanış şeklindedir.

372-_Bağbagay: Megachiroptera (Büyük yarasalar) türü yarasalar için kullanılan bir sözcüktür. Bazı şivelerde ise türü ne olursa olsun Kara Yarasaları tanımlar. Modern popüler kültürün etkisiyle Türk Dünyasının bazı yörelerinde halk dilinde kurgusal bir karakter olan “Yarasa Adam”ı ifade edecek biçimde anlam kaymasına uğramıştır. “Bavbagay/Bawbagay” olarak da söylenir. Sözcüğün ilk kısmı Bağlanmak fiili, ikinci kısmı ise Bağa/Baga (örtü, kabuk) sözcüğü ile ilgili görünmektedir.

373-_Bağçak: Uyuyan kişinin bir ucunu kendi koluna, diğer ucunu ise kapıya, pencereye, koyunların bacağına veya beşiğe bağlayarak gerektiğinden uyanmasını sağlayan bir tür önlemdir. Uyku bağı veya Tedbir bağı olarak nitelemek mümkündür.

374-_Bağda: Sözcüğün “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) ile Bada biçimindeki söyleyişi de mevcuttur. Benzer biçimde Bağdalamak > Badalamak, Bağdamak > Badamak, Bağdanmak > Badanmak, Bağdaşmak > Badaşmak, Bağdaşık > Badaşık dönüşümlerine de sıklıkla rastlanır. Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde Bağda kelimesinin “Beste” karşılığında kullanılması önerilmiştir.

375-_Bağdalak: “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) ile Badalak biçimindeki söyleyiş de mevcuttur. Çelme (ayağını bir başkasının ayağına dolama) demektir.

376-_Bağdamak: Bacaklarını sararak oturmak, bağdaş kurmak manasındaki kelime tutuklamak anlamında da kullanılır. Daha genel olarak iç içe geçirmek, düğümlemek anlamını da içerir. Bundan başka mecazen “Kördüğüm etmek” anlamında da kullanılır.

377-_Bağdanmak: Güvenlik güçleri tarafından yakalanmayı (tutuklanmak) ifade eden kavramın kökenindeki anlam; bir kişinin diğeri tarafından sarılarak yakalanması, kollarının (veya ayaklarının) kımıldayamayacak biçimde tutulması veya bağlanması ya da çelme takılarak düşürülmesi demektir. Daha basit bir açıklama ise “Bağlanmak” biçimindedir.

378- Bağdarlamak: Programlamak, istikamet vermek, gidişat belirlemek, yönlendirmek manalarını içerir.

379-_Bağdaşılmak: Tembellik etmek demek olan sözcük büyük olasılıkla bağdaş kurup öylece oturmak biçiminde anlaşılmalıdır.

380-_Bağılamak: Genel olarak Büyü (sihir) şeklinde çevrilen kavram aslında biraz daha özel bir anlama sahiptir. Bir kişinin bazı yeteneklerinin engellenmesi amacıyla yapılan bir uygulamadır. Anadolu’da “I” harfinin söyleyiş kolaylığına da uygun olarak düşmesi ile “Bağlamak” biçimine dönüşmüştür. Kişinin elinin bağlanması, dilinin bağlanması, aklının bağlanması, basiretinin bağlanması gibi...

381-_Bağılçak: Beşikteki çocuğun düşmemesi için üzerinden geçirilen ipliğe, salıncağın önüne bağlanan sicime veya küçük çocukların ayağını annesinin / babasının ayağına bağlayan önlem ipine verilen isimdir. Daha sonra anlam kayması/genişlemesi ile “Emniyet kemeri” manasındak kullanılır olmuştur.

382-_Bağıldak: Beşik ipi manasındaki sözcüğün nişan yüzüklerini birbirine bağlayan ip için kullanıldığı da görülür. Baldak/Bağıldak sözcüğü bazı lehçelerde yüzük veya özelde nişan/evlilik yüzüğü (alyans) manasında da kullanılmaktadır.

383-_Bağınmak: “Rabıta / irtibat kurmak” anlamındaki kelimenin “İtaat etmek” manası da vardır.

384-_Bağıt: “Akit” (sözleşme, antlaşma) manası taşıyan sözcüğün Cumhuriyet döneminde masa başında üretildiği sanılmaktadır. Oysaki Altayca’da yer alan Moğolca kökenli “Magat” kelimesi de birebir aynı anlama galmektedir. Magat/Mağat/Mağıt/Bağıt dönüşümü biraz zorlama gibi görünse de aslında mantıksal bir sonuçtur.

385-_Bağlak: Çimentosuz, betonsuz ve hatta çamurdan dahi harçsız sadece taşla örülmüş duvarlara da bu tanımlama yapılır. Bağlağı sözcüğü de suyun önüne kurulan bent, baraj demektir.

386-_Bahça: Anadolu Türkçesi’ndeki Bahçe (Azerice Bağça) sözcüğünün kökeni Farsça’daki “Bağ” (üzüm bahçesi) sözcüğü ile ilişkilendirilir. Ancak “Bağ” kelimesinin de Türkçe’den Farsça’ya geçmiş olması olasılığı asla dikkate alınmamaktadır. Türkçe-Moğolca kökenli “Bağamak” fiili duvar örmek, bir yerin etrafını çevirmek manalarına gelir. Ayrıca “Bağ” sözcüğü Farsça olsa bile “Bakça/Bahça/Bağça” kelimesinin Türkçe’de tamamen bağımsız olarak “Bağ/Bak” kökünden türemiş olma olasılığı çok yüksektir. Çünkü bu sözcüğün farklı söylenişlerle neredeyse tüm Türk dillerine Farsça’dan geçmesi mümkün görünmemektedir. Mantıklı olan daha eski dönemlerde tek bir kaynaktan (Ana Türkçe’den) tüm lehçe ve şivelere yayılmış olmasıdır. Etrafı bağlanarak çevrilen yer veya bakılarak korunan yer anlamı Türkçe’ye daha yakın durmaktadır.

387-_Bahşı: Değişik Türk lehçelerinde Baksı, Bahçı, Bağşı, Bahsı, Bahşi, Bagşi, Bahçı olarak söylenen kelime destan anlatıcısı, kam (şaman), büyücü manalarında kullanılır. Aslında Kam (şaman) kavramından bile daha geniş kapsamlıdır. Bilge, öğretmen, saz şairi, şaman, ozan, ermiş, halk hekimi, şifacı, efsuncu, falcı, kahin anlamlarının tamamını tek başına bünyesinde barındırır. Bunlar ilerleyen çağlarda ayrışıp farklı toplumlara göre değişen bazı kısımlar içerik dışı kalmıştır. Mançuca’da Maksı kavramı “Dansçı” anlamında kullanılmaktadır. Şamanlar da ayin esnasında dans etmektedirler. Halk ozan (aşık, müzisyen) yönü de kimi zaman ön plana çıkabilir. Geleneksel yöntemlere dayalı halk hekimliği yapabilir, bitkisel ilaç hazırlayabilir. Büyülü sözlerle kötü ruhları kovar. Türk söylencelerinde Irkıl Ata ilk bakşıdır. Budizm ve Lamaizm ile birlikte Budist Rahip ve Lamaist Rahip anlamlarına da genişlemiştir. Her boyun bahşıları, halk destanlarını kuşaktan kuşağa aktarmışlardır. Çince kökenli bir sözcük olduğu yanlış bir tespittir. Çince’de benzeşen kelimeler bulunmakla birlikte hangi dilden diğerine geçtiği net olmadığı gibi belirli bir oranda ortak kökleri bulunan dillerdeki bu tür benzerliklerin de bulunması doğaldır. Üstelik bu türden benzerliklere sahip kelimelerin etkileşimle biçim veya anlam kaymasına uğraması da sıklıkla rastlanan bir durumdur. Türkçe Bak/Bag/Bağ/Bah kökünden türemiştir.

388- Baka: Pek çok lehçede Bağa (kaplumbağa kabuğu) kavramının farklı bir söylenişi olan kelimenin farklı bir anlamı bulunduğu (değirmen çarkı demek olduğu) için olduğu gibi alınmıştır. Çok büyük olasılıkla değirmen çarkının su taşıyıcı kısımlarının kaplumbağa kabuğuna benzetilmesi veya hatta kaplumbağa kabuğu kullanılması nedeniyledir. Ancak bu kesinlik taşımayan kişisel bir yorumdur.

389-_Bakalak: Türkçe “Göz kulak olma” deyimini karşılamaktadır. Emekleyen çocuğa da bu isim verilir ki hem kaplumbağa (Baga/Baka) gibi yavaş hareket etmesi nedeniyle hem de göz kulak olunması gerektiği için bu tanımlama yapılmaktadır.

390-_Bakalamak: Bağa > Baka kelimesi Kurbağa, Kaplumbağa, Tosbağa gibi hayvanların sert veya kuru kabuklarını ya da derilerini tanımlar. Ayrıca bazen bu hayvanların adı olarak da kullanılır. Bakalamak/Makalamak fiili de kaplumbağa gibi sürünmeyi anlatır ve genelde de bebeklerin emeklemesini ifade eder. Yeni sürünen çocuklara da Bakalak denir.

391-_Bakalçak: Salyangoz kabuğunun kaplumbağa kabuğuna (Bağa/Baka) benzetilmesi söz konusudur. Küçültme eki kullanılmıştır. Orijinal söyleyişteki Bakalşak yerine Bakalçak biçimi tercih edilmiştir.

392-_Bakanak: Hem gözlem kulesi hem de gözlem yapmaya uygun yüksek yer veya manzaralı yer manalarında kullanılmaktadır.

393-_Bakar: Sözcüğün “Kuruş” (bozuk para) manası Bakır kelimesi ile alakalı görünmektedir.

394-_Bakarak: Anadolu’da “Bakarak olmak” deyimi “Göz kulak olmak” deyimi ile aynı anlamı karşılamaktadır.

395-_Bakıl: “İnat” ve “Haset” şeklinde iki manası bulunan sözcüğün bu iki kavramın kullanımında da olduğu gibi hem olguyu hem de bu karaktere sahip kişiyi tanımladığı görülür. Pakıl/Pahıl söylenişlerine de rastlanır.

396- Bakıncak: “Silah nişangahı” anlamındaki kelimenin “Dikiz aynası” manasında kullanıldığı da bilinmektedir.

397-_Bakındız: “Astrolog” (müneccim) demek olan kavramın Bağındız söyleyişi de mevcuttur. Bu söyleyiş daha çok “Bağı” (sihir) yapan kişi (sihirbaz) manasına yaklaşır.

398-_Baklamak: “Hayran olmak” olarak izah edilen sözcük “Gözünü alamamak” deyimindeki manayı karşılar. Sözcüğün orijinali Paktamak/Baktamak biçimindedir.

399-_Baklangıç: Baklava dilimi manasındaki kelimenin Paklangıç/Paklanguç/Baklanguç söylenişleri de vardır.

400-_Bakramak: Bakraymak olarak da söylenen kelime “gözlerini fal taşı gibi açmak” deyimini karşılar. Bakracın kapağının açılması gibi gözlerini açmak benzetmesi kelimenin kökeninde yer alır.

401-_Baksı: Falcı anlamındaki kelime “Bahşı” (şaman) kavramı ile de doğrudan alakalıdır. Mançuca Maksı kelimesi “Dansçı” anlamı taşımaktadır ki, şamanların ayinlerinde dans etmelerinden kaynaklanan bir içerik söz konusudur.

402-_Bakyaz: Düğün yemeği olarak açıklanan kavram aslında yeni evlenen çiftin düğünden sonra verdikleri ilk yemeği tanımlamaktadır.

403-_Balak: Türk Dünyası’nın değişik yörelerinde Balak/Malak sözcüğü manda yavrusu veya sığır yavrusu manalarında kullanılır. Bala (çocuk) ve Mal (sığır) sözcükleri ile doğrudan alakalıdır. Yeri gelmişken ifade etmek gerekir ki, Moğolca kökenli Mal (sığır) kavramının Arapça emtia (ticari eşya) anlamındaki Mal kelimesi ile iddia edildiğinin aksine ses benzerliği dışında bir ilgisi yoktur. Balak sözcüğünün “Paça” anlamı da vardır.

404-_Balarmak: “Yosun tutmak” manasındaki kelimenin “Kararmak” anlamı da bulunmaktadır.

405-_Bala-Şaga: Her ikisi de çocuk anlamına gelen Bala/Mala ve Şaga/Şağa/Çağa kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Çoluk çocuk demektir.

406-_Balavur: Ejderha manasındaki kelimenin Balağur/Palağur/Palavur biçimleri de mevcuttur. Duvar veya çatı kirişlerinin de bu sözcükle tanımlanması odundan yapıldıkları için biraz eğri, girintili çıkıntılı biçimlerinin ejderhaya benzetilmesi nedeniyledir.

407-_Balavuz: Bal ve Avuz (Ağuz/Ağız yani koyu süt) sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. Balmumu demektir. Yeri gelmişken söylemek gerekir ki, “Bal” kelimesini Türkçe kabul etmemek bu bağlantıların tamamını reddetmek anlamına gelecektir. Üstelik Türkçe Bal kök ışıltı bildirir ve balın renkli ve ışıltılı bir görünümü vardır. Mançuca “Palta” sözcüğü ise elmas manası taşır ve ışıltılı bir nesneyi tanımlar.

408- Balga: Çamur veya sıva harcı, inşaat harcı manasındaki kelimenin Bağalga biçimi de bulunur. Bal, Balçık, Balgam gibi günümüzde de kullanılan ve koyu akışkanları tanımlayan kavramlar alakası çok nettir.

409-_Balgasun: Şehir manasındaki sözcük tam olarak, etrafı çevrilmiş, etrafına duvar örülmüş yer demektir. Benzer şekilde Balgat ve Balgaz sözcükleri de yaklaşık olarak aynı anlamı ihtiva eder.

410-_Balgaş: Çamur anlamındaki kelimenin “Palgaş” biçimindeki söyleyişinin seramik/çömlek çamuru manasında kullanıldığına rastlanmaktadır. Ancak anlam farklılaşması çok fazla olmadığı için ayrı bir kavram olarak verilmemiştir. Balkaş biçimi de mevcuttur.

411-_Balıt: Duvar veya kale suru anlamına gelen kavramın “Palıt” olarak saray manasına geldiğine de rastlanmıştır.

412-_Balmak: Duvar örmek manasındaki fiilin kökeni ile ilgili iki izahat yapılabilir. İlk olarak Bal/Pal kökü Türkçe’de koyu, kıvamlı akışkanlık bildirir. “Bal” sözcüğü arının ürettiği tatlı koyu akışkan besini tanımlar. Pal kelimesi ise çamur manası taşır. “Balık” kavramı da yine sıvının veya çamurun içinde hareket eden canlı demektir. Çok büyük olasılıkla kelime erken dönemlerde çamurun içine saklanan ırmak balıklarını tanımlamak için kullanılmıştır. Yeri gelmişken ifade etmekte fayda vardır ki, burada bahsedilen sözcüklerin tamamı (Balmak, Bal, Balık) Türk-Moğol dilbirliğine aittir. Moğolca’dır diye atılamayacakları gibi bu dilbirliğinden başka bir yerde köken aramak da balığın suya ait olmadığını söylemek kadar gereksiz bir tartışmadır. İkinci olasılık ise Türkçe’de rastlanan “Ğ” düşmesi (veya uzun ünlünün kısalması) ile Bağal > Bal dönüşümü sonucu ortaya çıkmış olabileceğidir (Bağalmak). Sözcüğün Palmak şeklindeki söyleyişinde ise “Seramik yapmak” manasında rastlanmıştır. Buradaki açıklama aslında seramik hamurunun karılması olmalıdır. Daha düşük bir olasılık ise yapılan çömleklerin duvar gibi üst üste veya yan yana dizilmesiyle alakalı olup benzetmeye dayalı bir kullanım söz konusudur.

413-_Banlamak: “İlan etmek” demek olan sözcük eski metinlerde “Ezan okumak” anlamında da kullanılır. İlan etmek demek olan ilk anlamın “Ban” (levha) sözcüğü ile bağlantısı net değildir. Üstelik levha anlamında kullanılan “Ban” sözcüğünün kökeni de net değildir. Buna karşın ikinci mananın (Ezan okumak) ise Farsça kökenli olduğu neredeyse kesin gibidir. “Ban/Ban” kelimesi Farsça’da “Horoz Ötüşü” anlamına gelirken İslamiyet’le birlikte “Ezan” anlamında da kullanılmaya başlanmıştır. Banlamak fiili de “Horoz ötmek” manasının yanısıra “Ezan okumak” anlamını da karşılamıştır. Türkçe’ye de bu ikinci mana ile geçmiştir. Banlaç sözcüğü de “Horoz direği” manası taşıdığı gibi cami için “Şerefe” (imamın ezan okuduğu balkon) anlamında da kullanılmıştır.

414-_Bar: İlah anlamına gelen sözcük Türkçe’de çok sık görüldüğü üzere “B-V” dönüşümü ile (Bar/Var) kökünden türemiştir. Var olan demektir. Arapça “Rab” sözcüğünü çağrıştırması (hatta tersten okunuşu olması) tesadüftür. Farsça’ya Türkçe’den geçmiştir.

415-_Baravuz: Bağ çubuğu demek olan sözcüğün Barağuz söylenişi de mevcuttur.

416- Barışlık: Fidye demek olan kelimenin orijinali Bargışlık biçimindedir. Barışmak için ödenen para demektir.

417-_Barka: Falaka değneği, bazı lehçelerde ise Kamçı manasındaki kelimenin “Berke” şeklindeki söylenişi de mevcuttur.

418-_Barla: “Göz alıcı” ve “Ziynettar” (süslü) anlamlarındaki sözcüğün Parla söylenişi de mevcuttur. Işıldama, aydınlanma, parıldama bildiren Bar/Par kökünden türemiştir. Bu bağlamda Parlak kelimesi ile yakın akraba olduğu rahatlıkla söylenebilir.

419-_Barlamak: Tasdik etmek (onaylamak) veya Razı olmak, Rıza göstermek şeklindeki ilk manaya son derece yakın olan ikinci mana ise “Evet demek” biçimindedir. Türkçe’ye Varlamak olarak aktarılması da mümkündür.

420-_Barmak: “Varmak” söylenişi ile varlığını sürdüren fiilin bu biçimiyle Türkiye Türkçesi’nde kullanımı neredeyse kaybolmuş olmakla birlikte “Peyda olmak” (belirmek, ortaya çıkmak), “Nail olmak” (erişmek, ulaşmak), ayrıca Barımak söyleyişi ile de karışarak mülk sahibi olmak, mülk edinmek, yerleşmek, ikamet etmek gibi pek çok manayı ihtiva ettiği görülmektedir.

421-_Barsacı: Yabani hayvan terbiyecisi anlamındaki kelime Bars/Pars sözcüğü ile alakalıdır.

422-_Barsamak: Gıpta etmek anlamı verilen kelime Bar/Var kökünden türemiştir ve Türkçe’ye Varsamak şeklinde aktarılması da mümkündür. Sözcüğün kökenindeki mana bir şeyin var olmasını istemek demektir.

423-_Basan: “Defin” (ölü gömme), “Cenaze” (merasim), “Cenaze yemeği” gibi anlamlarından başka “Kuluçka” manası da mevcuttur.

424-_Basava: “Kapı eşiği” anlamına gelir. Değişik lehçe ve şivelerde Basaga/Basağa/Basava ve “O/A” dönüşümü ile Bosaha/Bosaka/Bosaga/Bosağa/Bosava ve ayrıca tekrar “O/U” dönüşümü üzerinden Busaga/Busağa/Busava söylenişleri ile rastanır.

425-_Basıkmak: Kasvetlenmek anlamına çok yakın olan içi daralmak, içi sıkılmak manası da bulunur.

426-_Basınmak: “Hafakan basmak” haricinde “Kahrolmak” manasına da rastlanmıştır.

427-_Basırmak: “Defnetmek” (ölü gömmek) dışında “Kuluçkaya yatmak/yatırmak” içeriği de bulunur. İlk mana Pazırmak söylenişinde de yer alır. Ayrıca bunalmak, içi daralmak, kabus görmek gibi diğer anlamlar da mevcuttur.

428-_Basıtmak: “Kuluçkaya yatmak/yatırmak” anlamından başka “Bunaltmak” ve “Kahretmek” manaları bulunur.

429- Baskak: Cebri icra memuru, vergi toplayıcı, kamu görevlisi gibi anlamlara gelen kavram “Başkak” olarak da söylenir. Baskı bildiren Bas kökü ve başta bulunma bilindiren Baş kökü sıklıkla birbirine karışmaktadır ve burada da benzer bir durum söz konusudur. Aynı şekilde Baskamak ve Başkamak fiileri de ayrıca bu fiillerden türeyen kelimeler de birbirinin yerine geçmektedir.

430-_Bastırgaç: “Pres aleti” veya “Cendere” anlamlarında kullanılan kelimenin Pastırgaç biçimi de bulunur.

431-_Başağar: “Vakur” anlamındaki kelime Baş ve Ağar (ağır) sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur.

432-_Başalık: “İçindekiler” (kitap) manasındaki kelimenin orijinali Bajalık biçimindedir.

433-_Başalmak: “Önde gitmek” veya “Öne geçmek” anlamındaki kelime Baş ve Almak sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. Başını öne eğmek ve öldürmek manalarına da rastlanır.

434-_Başargan: Anadolu Türkçesi’nde de benzer bir anlamla “Polis komutanı” olarak halk kültüründen derlenen sözcük, çok büyük olasılıkla “Başarmak” fiili ile ilişkilendirilerek, belki de anlamın doğru olmadığı kanısıyla ilgi çekmemiş ve rağbet görmemiştir. Oysa ki kökende başarmak değil, başta olmak, başta yer almak, başa geçmek anlamı bulunur.

435-_Başavul: Nahiye (büyük köy) anlamına gelen kavram aslında bileşik bir sözcüktür. Baş ve Avul (köy) kelimelerinden oluşmaktadır.

436-_Başbağ: Başörtüsü demek olan kelimenin alıntılandığı lehçedeki orijinal biçimi “Başbav” şeklindedir. Ayrıca “Başbağ” yazılışı ile bahşiş manasına da rastlanmıştır. Ancak bu uzak bir anlam olarak görüldüğü için tercih edilmemiştir.

437-_Başbuğ: Başkomutan manasındaki kavramın ikinci kısmını oluşturan Buğ sözcüğünün kökeni hiçbir kaynakta netleştirilmiş değildir. Bey sözcüğü ile ilişkilendirmek en mantıklı yol gibi göründüğü için pek çok açıklamayı tercih etmektedir. Oysaki sözcüğün kökeni kadim çağlardaki ongun (totem) anlayışına dayanmaktadır. Buğ/Buğu (geyik) Türklerce kutlu sayılan bir canlıdır ve geyik sürüsünün başındaki lideri Türk algılayışı tarafından bu şekilde adlandırılmıştır. Zaten geyiğin kendisi de Türklerce yol gösterici bir varlık olarak kabul edilir.

438-_Başçağar: “Baş” (kafa) fiili ile “Çağmak/Çakmak” fiilinin çekimli halinden oluşan bileşik bir kelimedir. Başçakar şeklinde aktarılması da mümkündür. “Migren ağrısı” manası ile verilen kelime asıl kaynakta “Delirtici baş ağrısı” izahatı ile yer almaktadır.

439-_Başçanak: “Baş” (kafa) ve “Çanak” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Kafatası demektir.

440-_Başçatmak: “Baş” (kafa) ve “Çatmak” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. “Baş başa vermek” veya “Kafa kafaya vermek” deyimlerini karşılar.

441- Başdak: “Rehber” anlamındaki Baştağ/Baştak/Başdak kelimesinin Bastav şeklindeki söylenişine “Şef” manası ile de rastlanmıştır. Baş kökünün Türkçe’nin değişik lehçelerinde Bas kökü ile karışması veya yer değiştirmesi sıklıkla görülür.

442-_Başık: “Şarkı” manasındaki kelimenin “Milli marş” anlamı Paşık söylenişinden aktarılmıştır.

443-_Başırmak: “Secde etmek” (başını yere koymak) anlamı taşıyan fiilin aslı Bajırmak şeklindedir. Baçırmak (ibadet etmek) fiili ile de doğrudan bağlantılıdır.

444-_Başkarmak: “Hükmetmek” manası ile bağlantılı olarak “Emir vermek”, “ Komuta etmek” ve “İdare etmek” biçimindeki ikincil anlamlar da bulunmaktadır. Paşkarmak biçimi de mevcuttur.

445-_Baştağlanmak: “Başına buyruk hareket etmek” deyimine denk düşer.

446-_Baştık: Baştık/Baştuk/Paştuk/Paştık sözcükleri “Muhtar” (köy başkanı) manası taşır.

447-_Baştav: Değişik lehçelerde Danışma bürosu, Kayıt / kabul memurluğu, Resepsiyon gibi manalara gelen kavramın Baştağ biçiminde söylendiği de görülmektedir. Aynı durum “Baştavcı” sözcüğü için de geçerli olup Baştağcı/Baştakçı söylenişi de bulunur.

448-_Bata: “İkram” ve “Taziye” (ölü evi ziyareti) anlamlarını içerir. Moğolca kelime kökünde sağlamlık, güçlülük anlamları bulunur. Sözcüğün diğer anlamı ise “Süslü çizme” veya “At derisi çizme” demektir. Bu anlamın Pata şeklinde söylenişi de vardır.

449-_Bataçı: Sözcüğün mitolojide kullanılan bir isim olmasını da dikkate almak gerekmektedir. Bataçı Han, Moğolların soy atası olarak görülür. Erkek kurt ile dişi geyiğin oğludur. Moğolca “Batçulamak” fiili ülkenin güvenliğini artırmak anlamına gelir. “Batçumak” ise sağlamlaşmak, dayanıklı hale gelmek demektir. At derisinden süslü çizme yapıp satan kişilere de Bataçı denir.

450-_Batman: Bir ağırlık ölçüsü birimi (yaklaşık 7-8 kg) olarak kullanılan kavram “Arı kovanı” manası da taşımaktadır.

451-_Batulamak: “Takviye etmek” haricinde “Tasdiklemek” (onaylamak, birinin söylediği bir sözü desteklemek) içeriğine de sahiptir.

452-_Batur: “Kahraman” anlamına gelen Türkçe/Moğolca kökenli sözcüğün “Bağatur” şeklindeki söylenişi Farsça’da Bahadır biçimine dönüşerek Türkçe’ye tekrar geçmiştir. Türk ve Moğol dillerinde onursal bir unvandır. Cengaverler, komutanlar ve destan kahramanları için kullanılır. Örneğin Moğolya’nın Başkenti Ulanbatur (Ulağan Bağatur)’un adının anlamı “Kızıl Kahraman” demektir. Bu isim her ne kadar sosyalist rejim tarafından koyulmuş olsa da, Moğol tarihiyle de bağlantılıdır. Slav kökenli dillere de değişik söyleyişlerle geçmiştir.

453-_Bav: Sözcüğün “Kemer” anlamı da bulunur ve Bağ sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimidir. Ancak doğru anlaşılması gereken asıl anlam daha sık kullanılmaktadır. İçi boşaltılarak kuru ot veya saman doldurulup, bazen doğal kimyevi maddeler sürülerek kurutulmuş hayvanları veya yapılan işlemi tanımlar. Bunlarla ava alıştırılacak olan yırtıcı kuşlar eğitilir. Sözcük bu nedenle bazen de bu tür doldurulmuş hayvanlarla yapılan ava alıştırma eğitimi için de kullanılır. “Bavul” sözcüğü de içi doldurulmuş hayvanların daha uzun süre korunabilmesi için bir tür mumyalanma işlemine tabi tutulmuş olanlarını ifade eder. Kelimenin Fransızca “Bavul” (çanta) sözcüğü ile ispatlanmış herhangi bir ilgisi yoktur. Ancak ilginç bir biçimde özellikle deriden ve içi doldurulup boşaltılabilen bir nesne olması toplumsal ortak bilinçte bir çağrışım yapmış olduğu için son derece yaygınlaşarak çoğu zaman Türkçe bir sözcük olduğu bile zannedilmiştir.

454- Bavlı: İçi doldurulmuş bir hayvanın önden bir atın arkasına bağlanarak çekildiği böylece yarışan hayvanların onu kovalayarak hızlandığı yarış türüdür. Günümüzde benzer uygulamalar teknik aletlerle yapılmaktadır. Örneğin av köpekleri yarışırken yarış pistinin kenarındaki mekanik bir düzen sahte bir tavşanı önden hızla ilerletir.

455-_Bavurganmak: Şefkat göstermek olarak verilen anlam tam olarak göğsüne bastırmak biçimindedir. Bavur sözcüğü de Anadolu Türkçesi’ndeki Bağır kavramına karşılık gelmekle birlikte özelleşmiş bir anlamla “Karaciğer” demektir. Karaciğer Türk halk inanışında öfke ve merhamet gibi karşıt duyguların kaynağı olarak görülür.

456-_Bavurmak: Türkçe’deki Bağırmak sözcüğünün farklı bir söylenişi olmakla birlikte anlam farklılaşmış olduğu için orijinal biçim korunmuştur. Sözcük göğsünü şişirmek manasını içerir. Mecazen “Gururlanmak” anlamına da gelir. Bağırmak fiili de gerçekte bağıran kişinin göğsünün şişmesi ile alakalı görülerek anlam kayması sonucu bugün kullanılan anlam içeriğine ulaşmıştır.

457-_Bay: Sözcüğün zengin, müreffeh, bereketli, verimli manalarının Pay söylenişine de rastlanmıştır.

458- Baya: “Medya” anlamına gelen kelime BAsın ve YAyın sözcüklerinin kısaltılarak birleştirilmiş halidir. Sözcüğün daha önce, evvelce anlamı da bu ikinci türetilmiş anlam ile belirli bir oranda uyumludur. Daha önce olan biten şeylerin haberlerini veren kuruluşları tanımlar.

459-_Bayan: “Hanımefendi” anlamında kullanılan sözcüğün Cumhuriyetin İlanı’ndan sonra Dil Devrimi ile birlikte uydurulmuş bir kelime olduğu iddiaları doğru değildir, aslında bu iddianın kendisi tümüyle uydurmadır. Eski Türkçe’deki “Bayın” (kadın) sözcüğü Türkiye Türkçesi’ne uyarlanarak yeniden kullanıma sokulmuştur.

460-_Bayanmak: Zengin olmak demek olan kelime Süslenmek bazen de Nazlanmak anlamlarında da kullanılır.

461-_Bayar: “Zengin”, “İzzetli”, “Bereketli” anlamlarındaki kelimenin Payar söylenişine de rastlanmıştır.

462- Bayartay: “Teşekkürler” manasını karşılayan kavramın şükran bildirme anlamının yanında Festival, Karnaval veya Bayram manaları da bulunur. Fakat bu anlamlar “B-P” dönüşümü ile ortaya çıkan “Payartay” sözcüğünün içeriğinde mevcuttur.

463-_Bayatmak: “Zengin etmek” dışında “Zaman geçirmek” manası da bulunur.

464-_Bayçarmak: Kurban kesmek manasındaki kelimenin Payçarmak söyleyişi de mevcuttur.

465-_Bayçura: Bay ve Çura sözcüklerinin bileşik halidir. Bay kelimesi zenginlik bildirir. Çura ise “Çor” sözcüğü ile alakalı olup hayalet, cin, ruh gibi soyut varlık bildiren anlamlar taşır. Bayçura’nın evde yaşayan bir cin olduğuna ve bulunduğu eve bereket getirdiğine inanılır. Bayçura’yı kızdıracak şeyler yapılıp evi terketmesine neden olunduğunda o eve uğursuzluk geleceği inanışı da bulunur.

466-_Baydar: Baydar/Paydar kavramı kurban derisi manası taşıdığı gibi flama, bayrak anlamlarında da kullanılır ki, bu durum ilkel çağlarda bayrak olarak kurban edilen hayvanların derilerinin kullanıldığına işaret etmektedir.

467-_Baydara: Kurban derisinin asıldığı sırığı tanımlayan kavram bazı lehçelerde “Gönder” (bayrak direği) manasında da kullanılır ve Paydara söylenişi de mevcuttur. Baydar/Paydar ise kurban derisi manası taşır.

468-_Baydırmak: Güçlendirmek, kuvvetlendirmek, takviye etmek manasındaki kelimenin “Zaman geçirmek” içeriği de bulunur.

469-_Bayga: At yarışı manasındaki sözcüğün “Beyge” biçimindeki söyleyişi de mevcuttur.

470-_Bayınmak: İmar olmak, refaha ermek, bazı lehçelerde huzur bulmak manalarındaki kavramın “Tahammül etmek” manasına da rastlanmıştır. Ancak zayıf ve uzak görülen bu anlam tercih edilmemiştir.

471-_Baykan: “Muayene kabini” (tıp) anlamındaki kelimenin Baykamak (muayene etmek) fiili ile olduğu kadar sözcüğün diğer anlamını da oluşturan “Perde” kavramı ile bağlantılı olduğu görülmektedir. Bu durum muayene kabinin perde çekilen bir yer olması ile alakalıdır. Ayrıca Maykan/Majkan (tente, çadır) sözcüğünün farklı bir söylenişi olması da çadıra benzetme olasılığını akla getirmektedir.

472-_Baylamak: “Refaha ermek” (ekonomik olarak durumu düzelmek) anlamlarını içeren fiilin “Nazlandırmak” ve “Tebrik etmek” manaları da vardır. Bunun dışında yasaklanmış sözleri veya isimleri söylemekten kaçınmak içeriği de mevcuttur. Eski dönemlerde kadınların özellikle kocalarının ve onların erkek akrabalarının adlarını söylemeleri yasak sayılırdı. İşte bu isimler yerine lakaplarını söylemek bu fiille tanımlanırdı.

473-_Baylanış: Naz, cilve, işve manalarından başka rastlanan “Cinsel ilişki” içeriği gerçekte “Bağlanış” kelimesinin farklı söylenişinden başka bir kavram değildir.

474- Baylanmak: “Nazlanmak” manasındaki fiilin “Zengin olmak” anlamı da vardır. Saklanmak, korunmak, erkekten kaçınmak, mahremiyetini muhafaza etmek manaları da vardır.

475-_Baylaşmak: “Cilveleşmek” manasındaki fiilin “Zenginleşmek” anlamı da vardır. Paylaşmak söylenişi de mevcuttur.

476-_Baylatmak: “Nazlandırmak”, “Zengin etmek” ve “Yasaklamak” manaları bulunur.

477-_Baymak: “Zengin olmak” manasından başka “Zaman geçmek” anlamı da bulunur.

478-_Bayramak: “Zaman geçmek” anlamındaki sözcüğün Beyremek biçimindeki söylenişi de vardır.

479-_Baz: Kalın açılmış yufka manasından başka “Maden ocağı” ve “Kiler” anlamları da vardır.

480-_Bazılmak: Türkçe’deki “Basılmak” fiilinin farklı bir söylenişi olmakla birlikte, anlam olabildiğince daralarak su veya hava ile dolmak / doldurulmak manasında kullanılır hale gelmiştir. Hatta daha özelleşmiş bir biçimde suyun geniş bir alana dolarak yayılmasını örneğini bir evin zemin katına suyun dolması ya da bir tarlanın su ile kaplanması bu fiille anlatılır. Bu nedenle orijinal söyleyiş tercih edilmiştir. Benzer bir biçimde özelleşmiş anlamlar aynı kökten türeyen Bazınmak, Bazırmak, Bazışmak, Bazıtmak fiillerinde de görülür.

481-_Bazırtmak: “Hakaret etmek” anlamından başka “Taşla ezmek” manası da bulunur.

482-_Bazıtmak: “Tazyik uygulamak” manasından başka “Hapse atmak” anlamında da kullanılır.

483-_Bazmak: “Tabaka oluşturmak” olarak verilen anlam daha açık olarak, kalın bir tabaka oluşturacak biçimde yaymak demektir. Örneğin henüz kurumamış tezeği yaymak ve sıkıştırmak için bu fiil kullanılır. Anadolu’da Basmak biçimine dönüşmüştür. Örneğin: Tezek basmak... Anadolu’da tezeklik manasında kullanılan “Basmalık” kelimesi yine gerçekte “Bazmalık” kavramından dönüşerek dilimize ulaşmıştır. Ayrıca hamuru tahtaya yayarak kalın bir hamur tabakası halinde açmak için kullanılan Bazlamak fiili de aynı kökten gelmektedir. Bunun dışında Bazmak fiilinin “Ağırlık çekmek” veya “Ağırlık uygulamak” daha özelleşmiş olarak “Terazi / kantar ile tartmak” manaları da vardır. Ayrıca daha nadir rastlanan “İtimat etmek” içeriği de mevcuttur. Bu anlam aslında mecazi olup terazi gibi doğru tartmak biçimindeki bir algılayış ile alakalıdır.

484-_Bazulamak: “Uzun hava okumak” olarak genişlemiş olan anlam aslında özellikle de doğadan taklit yoluyla develerin böğürmesi, kesilen hayvanların bağırmasını tanımlamak için kullanılmıştır. Daha sonradan benzetme veya çağrışım ile acıklı türkü okumak, yanık sesle koşma söylemek, ağıt okumak anlamlarında da kullanılır olmuştur. Bazulamak/Bozulamak/Buzulamak ve Muzulamak/Mozulamak fiilleri ile Buzlamak/Bozlamak/Mozlamak fiilleri bu bağlamda birbiri ile ilişkilidir. Bazula/Mazula (uzun hava) ve Bazulak/Bozulak/Bozlak kelimeleri de yine buradan türemiştir.

485- Beçemek: “Sünnet etmek” demek olan kavramın Peçemek söyleyişi ile “Hadım etmek” manasına da rastlanmıştır. Bağlantılı olarak Beçelmek (sünnet olmak) fiilinin ikincil anlamı da Peçelmek söyleyişinde “Hadım olmak” şeklindedir. Benzer biçimde Beçelgen (sünnet çocuğu) ve Peçelgen (hadım) benzerliği de aynı söyleyiş farklılığından ortaya çıkmıştır. Bu fiil ve türev kavramların tamamı Türkçe kesmek, fazla kısmı kesip ayırmak manalarını içeren Beç/Biç/Piç/Peç kökünden kaynaklanmakta olup “E/İ” dönüşümü ile (Beçemek > Biçemek ve Beçelmek > Biçelmek) değerlendirildiğinde Biçmek fiili ile olan bağlantıları daha açık olarak görülmeketedir.

486-_Beçet: Mühür veya damga olarak rastlanan mana çok büyük olasılıkla eksik tanımlama sonucu olarak kestirme bir açıklama ile verilmiştir. Aslında hayvanın (hatta belki de insanların) derisi üzerine kesilerek oluşturulan işareti (bir tür damgayı) ifade eder.

487-_Beçkek: Sünnet derisi demek olan kavram “Biçkek” olarak da aktarılabilir.

488-_Begüm: Hükümdariçe veya Prenses manası taşır. Bey/Beg/Beğ sözcüğünün dişil biçimidir. Türkçe’de dişil sözcükler türetmek için kullanılan bir yol (çok sık olmasa da) “-ım/-im” ekidir. Örneğin: Han ve Hanım (Kral ve Kraliçe).

489-_Beğlem: Deste (10 adetlik bağ) anlamındaki kavram Türkçe’deki Bağlam sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Benzer bir biçimde Beğlenmek (destelenmek) fiili de Türkçe Bağlanmak fiili ile doğrudan alakalıdır. Ayrıca hükümranlık, otorite, iktidar manalarına da rastlanmakla birlikte bu ikinci anlam grubu Bey kökünden türemiş olup Beylem ile ilişkili olarak değerlendirilmiştir. Aynı izahat Beğlemek (hükmetmek) fiili için de geçerlidir.

490-_Bekimek: “Sağlamlaşmak” demek olan kelime bir şeyin yerine oturması manasında da kullanılmaktadır. Örneğin binanın temelinin yerine oturması. Ayrıca kaynaşmak anlamına da gelmektedir; kırık kemiğin kaynaşması, vida ile somunun paslanıp kaynaşması gibi... Pekimek söylenişi de mevcuttur.

491-_Bekinmek: “İnat etmek” manasındaki fiilin yerine sağlamca yerleşmek, kımıldamaz hale gelmek manaları da bulunur.

492-_Bekitmek: Yerine oturtmak, yerini sağlamlaştırmak manalarında kullanıır. Örneğin vidanın, cıvatanın sıkılırak oynamaz hale getirilmesi bu fiille anlatılır.

493-_Bektemek: “Tahkim etmek” (sağlamlaştırmak) anlamındaki sözcüğün “Nöbet tutmak” manası da vardır. Ancak bu içerik T/D/L dönüşüm ile Beklemek fiilinin farklı bir söylenişinden kaynaklanır.

494-_Belçek: “Şüphe” manasındaki kelimenin “Bahis” (iddia) anlamı da bulunur. Her iki sözcük de Bel/Bil (işaret) kökünden türemiş olup ilk mana “belirtilerden sonuç çıkarmak”; ikincisi ise “kağıdı işaretleyip kura çekmek” içeriğini ifade eder.

495-_Belçemek: “Şüphelenmek” olarak verilmiş olan anlam aslında tam olarak bir alameti (belirtiyi) görerek sonuç çıkarmak demektir. Bu bağlamda “Tahmin etmek” manasına da yaklaşmaktadır. Bu anlama uygun olarak Bilçemek olarak aktarılması da mümkündür. Ayrıca Belçemek fiilinin bir şeyi beline asmak manasına da rastlanmaktadır. Örneğin tabancanın bele takılması gibi.. Bunun dışında “Bahse girmek” anlamı da bulunmaktadır.

496- Belçer: At derisi çizme şeklinde açıklanan kavram atçı çizmesi olarak da açıklanabilir. Her iki koşulda da aslında belirleyici olan özellik çizmenin bele kadar uzanıyor olmasıdır. Belçir biçimiyle söyleyişi de mevcuttur. Sözcüğün daha uzak görülen bir anlamı da “Mera” (otlak) şeklindedir. Bu yönüyle bağlantılı olarak rastlanan bir diğer kavram ise Belçerme (hayvan otlatma) şeklinde olup bu mana ile aktarma yapılmamıştır.

497-_Belçermek: Giysiyi beline kadar çekmek, elbiseleri yukarı kaldırarak belini açmak, eteği beline kadar kaldırmak manalarını ihtiva eder. Bunun dışında elini beline koymak anlamı da vardır.

498-_Belçetmek: “Şüphelendirmek” anlamındaki fiil Bilçetmek olarak da aktarılabilir.

499-_Belçimek: “Kura çekmek” veya “Piyango çekmek” dışında “Otlamak” (hayvan) anlamına da rastlanmıştır. Son anlamın Belçitmek (otlatmak) şeklindeki bir türevi de bulunur. Belçir/Belçer sözcüğü de Mera (otlak) manası taşır.

500-_Beldem: Kemer (bele sarılan kuşak) manasının yanında etekte bele kadar uzanan yırtmaç manası da taşır. Ayrıca bu tür yırtmacı bulunan etek için de kullanılan bir tabirdir.

501-_Beldenmek: Giysiyi bele kadar açmak anlamı ile birlikte “Cilve yapmak” veya “İşve yapmak” manasına da rastlanmıştır. Bu da büyük olasılıkla kadının belini kıvırmasının cilve yapması daha doğrusu şuh davranması ile ilgili görülmesi nedeniyledir. Diğer bir olasılıkta ise eteğin veya yırtmacın bacağa kadar kasten açılarak karşı cinsin ilgisini çekmek kastedilmektedir.

502-_Beldev: “Çadırın orta kuşağı” manasındaki kelimenin “Süpürgelik” (çıta) anlamında kullanıldığı da bilinmektedir.

503-_Beleke: “Hediye” anlamında kullanılan sözcük aslında tam olarak paketlenmiş şey demektir. Benzer bir durum Anadolu’da derlenmiş olan Belek sözcüğü için de geçerlidir. Sürekli olarak “Hediye” şeklinde açıklanan kavram gerçekte daha doğru bir biçimde “Hediye paketi” olarak düzeltilmelidir. Çünkü Belemek fiili sarmak, ambalajlamak anlamlarını ihtiva eder.

504-_Belemen: Gözle görülmeyen ruhsal varlık anlamına gelmektedir. Kökenini halk kültüründen alır. Bu yönüyle Belermek (aniden ortaya çıkmak) fiili ile da bağlantılı görülür. Belemek ise sarmak, bürümek, görünmeyecek biçimde örtmek demektir. Ancak kavram popüler modern kültürün etkisiyle “Görünmez Adam/Kadın” figürü için kullanılır hale gelmiştir.

505-_Belençek: Kundak bezi dışında Beşik ve Salıncak manaları da görülmüştür.

506-_Beleşme: Telefon rehberi, adres defteri manalarındaki kavramın Türkçe’ye Bileşme veya Bilişme olarak aktarılması da mümkündür. Aynı şekilde rehbere bakmayı ifade eden “Beleşmek” fiili de Bilişmek ya da Bileşmek şeklinde aktarılarak, verilen içerik bu fiillerin diğer anlamları olarak eklenebilir. Bel kökünün işaret içeriği dikkate alındığında numaraları incelemek manası da uyumlu olduğundan orijinal biçimde de herhangi bir sorun yoktur.

507- Beletmek: Rehberlik etmek demek olan kavram işaret koymak, işaretle yol göstermek, işaretlere bakarak iz bulmak manalarında da kullanılır.

508-_Belgeçer: Belge-geçer sözcüğünün kısaltılması ile oluşturulmuştur.

509-_Belgilemek: “İşaretlemek” dışında “Tespit etmek” veya “Teşhis etmek” anlamları da bulunmaktadır.

510-_Belsenmek: Raks etmek, dans etmek manasında kullanılan sözcüğün giysiyi beline kadar açmak ve bundan başka nazlanmak, naz yapmak manaları da bulunmaktadır ki, bu son anlam cilve yapmak şeklinde algılanmalıdır. Çünkü kadının belini kıvırması ile alakalı görünmektedir.

511-_Bengü: Ebedi, sonsuz manasındaki sözcük diğer Türk dillerinde Mengü ve ayrıca Moğol kökenli dillerde Münge/Münhe biçiminde söylenir.

512-_Bengüt: “Ölümsüz” manasını içeren kelime Mangut sözcüğünden Mengüt ara formuna ulaşılarak aktarılmıştır.

513-_Beniz: Aslında yüz, surat, çehre anlamına gelmekte olan kelimenin Meniz söylenişine “Vesikalık fotoğraf” manası ile rastlanmıştır. Orijinal biçimi ile aktarmak yerine Türkiye Türkçesi’nde zaten var olan sözcüğe yeni bir içerik olarak eklenmesi daha uygun görülmüştür. “N > N/NG (Yumuşak N)” dönüşümü ile Mengiz biçiminin “Portre” anlamında kullanılmasına da rastlanır.

514-_Bensimek: Taklit etmek, örnek almak, model almak, modellemek manalarına gelir.

515-_Berçi: Dilenci demek olan kelimenin Türkçe’ye “Verçi” olarak da aktarılması mümkündür. Kökende “Ber” (Ver) diyen kimse manası bulunur.

516-_Berge: Darp izi manası, Anadolu’daki “Bere” (darp morluğu) sözcüğü ile doğrudan bağlantılıdır. Barka/Berke ise falaka demek olup yine darp etmeye yarayan aracı tanımlar. Berk ise sağlam, kuvvetli anlamına gelir ve sözcüğün kuvvet uygulama yönü ile alakalıdır.

517-_Bergü: “Dua” (rica, verilmesi istenen şey) ve “Nimet” (lütuf, verilen şey) manalarına sahiptir. Ayrıca “Allah vergisi yetenek” anlamını da içermektedir. Mergü/Margu söylenişleri de bulunur. Murgu biçimine ise “İbadet” manasında rastlanmıştır.

518-_Bergülemek: Tanrı’dan bir şey (özellikle nimet) vermesini dilemek manası taşımaktadır. “Dua etmek” olarak izah edilmiştir. Mergülemek/Margulamak söylenişleri de mevcuttur.

519- Berim: Türkçe Verim sözcüğünün lehçesel farklılığa dayalı olarak değişikliğe uğramış bir biçimidir. Ancak anlam da olabildiğince farklılaşarak “Sadaka” (hayır için verilen şey) içeriğini ifade etmek için kullanılır hale gelmiştir. Bu nedenle orijinal biçim tercih edilmiştir. Benzer bir durum aslında Veriş olarak aktarılabilecek olan “Beriş” (zekat) sözcüğü için de geçerlidir.

520-_Berkelemek: Zor kullanmak, kuvvet uygulamak, hırpalamak gibi manaları bulunan fiilin ayrıca “Falakalamak” anlamı da vardır. Ancak bu anlam Barkalamak fiili ile daha uyumlu görüldüğü için orada verilmiştir.

521-_Berkemek: “Kuvvetlenmek” dışında “Zorlaşmak” manası da vardır.

522-_Bermek: Anadolu Türkçe’sinde Vermek biçimine dönüşmüş olan fiil bazı lehçelerde birebir ayı içeriğe sahipken bazı Türk dillerinde Borç vermek ve bazılarında da Sadaka vermek gibi özelleşmiş manalara rastlanmaktadır. Fakat bu anlamsal daralmanın kesin mi olduğu yoksa derleme kaynaklı bir durum mu olduğu netleştirilememiştir. (Derleyicinin dile mutlak hakim olması mümkün olmadığı gibi bu çoğu zaman da kendisinden beklenmez, kendisine veriyi sağlayan kişinin verdiği bilgiyi olduğu gibi kayda geçirir. Örneğin kırsal kesimde derlemeciye Koşmak diyen ve bunun karşılığı olarak, ya açıklama ya da örnekleme yoluyla “şiir yazmak” fiilini tarif eden bir kişinin verdiği bu bilgi en basit biçimiyle kayda “Koşmak: Şiir yazmak” olarak geçmiş olacaktır ve bu fiilin diğer bütün anlamları hatta asıl anlamı olan “hızlı adımlarla gitmek” eğer bir başkasından tesadüfen duyulmamışsa hiç kayda geçmeyecektir. Fakat burada düşülmemesi gereken diğer bir tuzağa da dikkat etmek gerekir; belki de var olduğu zannedilen diğer anlamlar, hatta asıl olduğu zannedilen anlam o bölgenin ortak belleğinde yoktur. Bunun için derlemelerin sonradan bütünsel olarak değerlendirilmeleri gerekir. Böylece belirli bir noktaya kadar bir çözüm sağlanabilir.)

523-_Berne: Sonradan katılan şey olarak yapılan izahat aslında bir genellemedir. Özelde sürüye sonradan katılan hayvan için kullanılan bir tabirdir. Bernek sözcüğü de benzer bir anlama sahip olup misafir öğrenci veya sınıfa sonradan katılan öğrenci demektir. Sonradan katılmak şeklinde tanımlanan Bernemek fiili de aslında hayvanlar için sürüye sonradan katılmak veya insanlar için bir topluluğa sonradan girmek manasında kullanılır. Berneşmek ise sürülerden veya sürü dışındaki bir ahırdan karşılıklı olarak hayvan değiştokuş etmek demektir.

524-_Bernek: Aslında sürüye sonradan katılan hayvan demek olan sözcük anlam kaymasına uğrayarak (belki de öğrenciler arasında bir tür küçümseme amacıyla) misafir öğrenci veya sınıfa sonradan katılan öğrenci manasında kullanılır olmuştur. Anadolu’da Pernek sözcüğü ise birden fazla çobanın birleştirdiği sürü anlamı taşır.

525-_Bertinmek: Kendini yaralamak şeklindeki açıklama ile özellikle cenazelerde veya bir ölüm haberi alındığında kişinin yüzünü veya bedenini döverek yaralaması kastedilmektedir.

526-_Besinmek: “Beğenmek” manasındaki fiilin Bisinmek söylenişi de bulunur.

527-_Besirmek: Gürbüzleşmek, şişmanlamak manasındaki fiilin Besermek söyleyişi de mevcuttur. Aynı fiilin etkini olan Besirtmek fiili de Besertmek şeklinde de söylenmektedir.

528-      Besmen: “El kantarı” manasındaki kelimenin Bezmen söylenişi de bulunmaktadır.

529-      Bestel: Pekmezli kabak (veya patlıcan) pişirmesini tanımlayan kelimenin Pestil kavramı ile benzerliği dikkat çekicidir.

530-_Beşen: “Beş” ve “On” sayılarının bileşiminden oluşmaktadır. Elli demektir. Asıl dilde Bejen söylenişi ile yer alır.

531-_Beştenmek: Beş parmağa atıf yaparak elin kastedildiği anlaşılmaktadır. Genellikle hoşa giden bir iş yapan kişi ile onu tebrik etmek için el sıkışmak demektir. Bu bağlamda günümüzdeki “Beşlik çakmak” deyimini de karşıladığı söylenebelir. Türkçe’ye Beşlenmek olarak aktarılması da mümkündür. Anadolu’da “Beşten gelmek” deyimi de benzer bir manaya karşılık gelmektedir.

532-_Betiklemek: Vasıflandırmak, nitelik kazandırmak anlamındaki sözcüğünün kökeninde bir şeyin üzerini kaplamak, yüz geçirmek yani bir anlamda imajını düzeltmek içeriği bulunmaktadır. Örneğin yapılmış bir evin çatısını yaparak üzerini kapatmak bu fiille tanımlanır.

533-_Betim: Sözcüğün Pitim şeklindeki söylenişi için “Senet” manasına rastlanmıştır. Bu anlam için sözcüğün Pitimek (senet imzalamak) ve Pitişmek (karşılıklı imzalamak) şeklindeki fiil türevleri de kullanılmaktadır.

534-_Betinmek: Elini yüzünü düzeltmek veya saçını başını düzeltmek olarak da açıklanabilecek olan kavram “Bet” (yüz) sözcüğünden kaynaklanmakta olup yüzünü düzeltmek (görünüşünü düzeltmek, imajını düzeltmek hatta makyaj yapmak) olarak şeklinde de tanımlanabilir.

535-_Betire: Göz hastalığı olarak tanımlanan kavram büyük olasılıkla yüzün biçimini deforme ettiği için bu şekilde adlandırılan bir tür göz şişmesi veya göz kapağı sarkması olmalıdır.

536-_Betişmek: Biç/Piç/Pit/Bit/Bet kökü üzerinden değerlendirilirse biçim (harf, yazı) kullanmak yani mektuplaşmak, yalnızca Bet (yüz) ile açıklanırsa yüz yüze görüşmek yani sohbet etmek manalarına ulaşılır. Modern teknoloji (internet) ile anında yapılan yazışma türü sohbetleri birebir karşılayacak bir kavramdır.

537-_Betizemek: “Bet” (yüz) sözcüğünden doğan ve korkmayı ifade eden fiil Türkçe’deki “Beti benzi atmak” deyimini karşılamaktadır. Yüzün şeklinin veya renginin değişmesini ifade eder. Betizetmek (korkutmak) fiili için de yaklaşık aynı açıklama geçerlidir.

538-_Betizmek: “Poz vermek” anlamında kullanılan fiilin kök anlamı tam olarak heykel gibi durmak demektir. “Bediz” sözcüğü “Heykel” manasına gelmektedir. Bu sözcüğün farklı bir söylenişi olan “Betiz” ise “Poz” demek olup yine tam manası heykel gibi kımıltısız duruş anlamı taşır.

539-_Betsinmek: Mahçup olmak olarak açıklanan kavrma “Yüzü tutmamak”, “Utancından yüzü düşmek”, “Yüzü yere eğilmek” gibi deyimlere karşılık gelir.

540- Beyde: Birinci dereceden prens anlamına gelir. Asya Türk topluluklarındaki çevre kültürlerin etkisi görülür. Mei-dei (Mete) sözcüğünü anımsatmaktadır. Ancak yeterli tarihsel ve etimolojik veri olmadığı için aralarındaki ilişkiyi ispatlamak için benzerlik yeterli değildir.

541-_Beyle: Üçüncü dereceden prens anlamına gelir. Beyze ise dördüncü derece prens demektir. Her iki sözcüğe de Mançu kaynaklarında da rastlanmaktadır. Çevre dillere Türkçe’den geçmiş olma olasılığı çok yüksektir.

542-_Beyçe: Leydi, hanımefendi anlamındaki kavramın “Biyçe” söylenişi de yaygındır.

543-_Beyinmek: Mağrurlanmak olarak izah edilen sözcük tam olarak Bey’e özenmek, Bey gibi davranışlar sergilemek, Bey gibi tepeden bakmak demektir.

544-_Beylemek: Hükmetmek manası Bey sözcüğünden türemiştir. Biylemek ve Beğlemek biçimleri de mevcuttur. Bunun dışında rastlanan rapt etmek, iliştirmek anlamı ise Bey/Beğ/Bağ dönüşümündeki Bağ kelimesinden kaynaklanmaktadır ve Türkçe’deki Bağlamak fiilinin farklı bir söylenişi olarak anlamak gerekir. Aynı şekilde Beylev (rabıta) sözcüğü de Bağlav olarak aktarılmalıdır.

545-_Beyrem: “Meryem” özel adının Türkçeleşmiş halidir. İbranice “Miriam” ismi, Arapça üzerinden aynen bu dildeki Meryem biçimiyle dilimize geçmiştir. (Türkçe’de bazen halk ağzında bu isim yanlış bir telaffuzla “R” ve “Y” harfleri yer değiştirerek Meyrem olarak da söylenir.) Türkçe’de zaten var olan “Beyrem” kelimesi İslamiyet’in etkisi ile Meryem adı ile özdeşleşmiştir. Ancak sözcüğün kökenini çok daha eski çağlardan aldığı bir gerçektir. Kelime Tatarca’da birebir “Bayram” demektir.

546-_Beyterek: Yerle göğü birbirine bağladığına inanılan efsanevi kutlu ağaçtır. Türk halk kültürü içerisinde evlerin avlularında yer alan direklere Beyterek ile ilişkilendirildiği için özel bir önem verilir. Bunların başında çoğunlukla tahtadan bir atbaşı simgesi yer alır. “Terek” kelimesi, ağaç, kavak ağacı, direk gibi anlam taşımaktadır. Beyterek ile ilgili pek çok efsane bulunur.

547-_Bıçağan: “Kangren” manasındaki kavramın ayrıca ağacın kuruyup kesilmesine neden olan hastalık ve kesilecek kuru ağaç veya dal manaları da bulunur.

548-_Bıçamak: Ampute etmek (organ kesmek, hadım etmek, neşterlemek) anlamındaki fiilin bazı lehçelerde “Testere ile kesmek” manası da vardır. Bu mana aslında odunların kesilmesi için geçerli olsa da geçmişte ampütasyon işleminin daha ilkel koşullar altında testere ile yapıldığı gerçeği dikkate alınırsa halk kültüründe iki farklı anlam içereğinin ilişkilendirilmesine dair aradaki bağlantı netleşecektir. Sözcüğün Pıçamak söyleyişi de mevcuttur. Benzer bir durum fiilin edilgin hali olan “Bıçalmak” (ampute edilmek) için de geçerlidir ve hadım edilmek, neşterlenmek manaları da bulunmaktadır ve Pıçalmak söyleyişi ile de karşılaşılır.

549-_Bıçanak: Ampute organ (kesik organ) veya hadım edilmiş organ anlamındaki kelimenin Pıçanak söylenişi de bulunmaktadır.

550- Bıçar: “Hızar” anlamından başka özellikle Pıçar söyleyişi ile “Amputasyon testeresi / bıçağı” veya “Neşter” manaları da bulunmaktadır. Bıçarlamak fiili de bu bağlamda ele alındığında “Neşterlemek” anlamının olduğu da görülür.

551-_Bıçka: Sözcüğün “Kibrit” manasının Pıçka biçimindeki söyleyişine de rastlanır.

552-_Bıçkak: Ağaç kabuğu olarak verilen anlam gerçekte iki şeyi tanımlar; ilk olarak ağaçların kalınlaşıp kavlamış olan ve elle ya da kesici bir aletle bıçkılanarak ağaçtan ayrılıp yakmak için kullanılan kabuğunu ifade eder. İkinci olarak ise kesilmiş olan ağacın bıçkı ile ayrılacak olan normal kabukları kastedilir. Ayrıca hayvanların bıçakla kesilecek kadar kalınlaşmış olan ayak derileri için ve bundan başka sünnet derisi için de kullanılan bir kavramdır. Son iki anlam özellikle Pıçkak söyleyişinde görülür.

553-_Bıçkas: Hükümdara yapılan bağlılık yemini manasındaki kavramın sözcük kökenine bakıldığında kesici bir aletle yapıldığı anlaşılmaktadır. Olasılıkla da yemin eden kişinin sembolik olarak derisini kesip kanını akıtarak kılıç üzerine and içildiği sonucuna ulaşılabilir.

554-_Bıklaş: “Yoğurtlu yumurta” açıklamasıyla verilen kelimeye Bıklaç söyleyişi ve “Kıymalı yumurta” manası ile de rastlanmaktadır.

555-_Bışkalak: Peynir suyu, peyniraltı suyu anlamı taşıyan sözcüğün Peynir yağı manasına da rastlanmıştır. Pışkalak biçimindeki söyleyiş de mevcuttur. Tam pişmemiş manası da bulunmaktadır.

556-_Bışlak: “Peynir” anlamındaki sözcüğün Pışlak söylenişi de bulunur.

557-_Bışlamak: “Mayalanmak” (özellikle peynir oluşmak, peynir mayalanmak) demek olan kavram Bıjlamak (hışırdamak) fiili ile de bağlantılı olup sözcüğün diğer anlamı olarak da fokurdamak, pişerken ses çıkarmak olarak görülür. Sözcüğün Pışlamak biçimi de mevcuttur.

558-_Bışlatmak: Peynir yapmak, peynir mayalamak manasındaki kelimenin sütü, yoğurdu sıcakta unutarak ekşitmek ve peyniri ateşe tutarak eritmek veya pişirerek eritmek anlamlarında kullanıldığı da görülür. Sözcüğün Pışlatmak biçimi de mevcuttur.

559-_Bışmak: “Kesilmek” (pişen süt için) veya bazı lehçelerde özellikle süt ürünleri için “Ekşimek” manasında kullanılan fiil sıklıkla Bıjmak biçiminde görülür (Bıjlamak, Bıjıldamak türevleri de mevcuttur). “Ekşi sütü karıştırmak” şeklindeki daha özelleşmiş bir içerik de kayıtlarda yer alır. Sözcüğün “Bıçmak” kavramı ile yakınlığı da “Kesilmek” manasını netleştirir. Ancak buradaki kesilme durumu tabiki sütün pıhtılaşıp koyulaşmasını tanımlamaktadır. Ayrıca sıcakta fermente olmak anlamında Pışmak söyleyişinin bulunması Türkçe Pişmek fiili ile de alakalı olduğunun bir göstergesidir. Ayrıca yeri gelmişken belirtmek gerekir ki açıklanmış bulunan bu anlamlarla ilgili olarak Bış kökünden türeyen sözcüklerin neredeyse tamamının Bıj veya Pış ile başlayan varyantları mevcuttur. Örneğin Bışlak (peynir) sözcüğüne küçük anlam farklılıklarıyla Bıjlak veya Pışlak biçiminde de rastlanmıştır.

560- Biçe: Kumaş parçası anlamındaki sözcüğün ayrıca Piçe söylenişi ile “Kes” (kuru ot, kesilmiş ot) manası da bulunur. Türk dilinin yayıldığı tüm coğrafyada B/P dönüşümü ile neredeyse “Biçe-” şeklinde başlayan tüm kelimeler (özellikle de tarla ve ot ile alakalı olanlar) aynı zamanda “Piçe-” söyleyişi ile de görülebilmektedir. Biçmek kökünden türeyen diğer manalar da (örneğin terzilikle ilgili olanlar) işin içine girince hangi anlamın hangi söyleyiş için tercih edileceği tamamen işin içinden çıkılmaz bir durum almaktadır. Örneğin Biçek sözcüğü hem terzi makası hem de tırpan veya orak demektir. Böyle bir durumda Biçek için iki anlam birden mi verilmelidir yoksa Piçek ayrılarak tırpan karşılığı olarak mı gösterilmelidir? Burada yalnızca şu söylenebilir Türk dillerinin genelinde tarımla ilgili olanların çoğunlukla Piçe- kökü ile başladığı görülebilmektedir. Fakat bu kelimelerin tamamını bu köke kaydırmak söyleyişe ve kulağa ne derece uyumlu olacaktır? Bu da ayrı bir sorundur.

561-_Biçelemek: “Tırpanlamak” manasındaki fiilin “Dans etmek” manasına Bicelemek söylenişi ile rastlanmıştır.

562-_Biçemek: Özellikle ekin veya kumaş için “Biçmek” anlamında kullanılan kelimenin Miçemek söylenişi ile “Tedarik etmek” manasına da rastlanmış olmakla birlikte etimolojik açıdan kelime kökü ile bağlantısı netleştirilememiştir. Bir olasılık ekinin biçilip tarladan kaldırılması kastedilerek “Hasat etmek” şeklindeki bir anlam genişlemesine uğramış olabileceğidir. Yine de “Tedarik etmek” izahtından uzak görünmektedir.

563-_Biçen: “Temmuz” ayını ifade eden kelimenin Piçen söylenişi de yaygındır ve bu söylenişin “Saman” (veya kurumuş ot) manası da bulunmaktadır.

564-_Biçig: Genel olarak kutsal kitap manası taşır. Özelde ise Kalmukların kutsal kitabını ifade eder. Manas destanında “Biçik” kelimesi Kalmuklarla ilgili olarak kutsal kitap karşılığı kullanılır. “Biçik” sözcüğünün diğer anlamı ise Yazı demektir. “Biçim” kelimesi ile aynı kökten gelen sözcüğün ortaya çıkış biçimi aslında resim yazısı ile alakalıdır. Çin alfabesi şekiller üzerine kurulu olup bunların tıpkı bir resim gibi fırça ile çizilmeleri, en azından estetik bir sanat olarak günümüzde dahi yaygındır. Tarihin esik dönemlerinde Türklerin de komşu Çin kültüründeki yazıyı ilk gördüklerinde bunu resimle (biçim) ilgili sözcüklerle ifade etmiş olmaları son derece doğaldır. Ayrıca Çince “Pi” kavramının da resim ve fırça ile ilgili olması benzeşime (hatta sadece bir çağrışıma) neden olmuş olabilir. Ancak sözcüğün doğrudan Çince olduğunu öne sürmek doğru bir yaklaşım değildir.

565-_Biçimek: Yazı yazmak demek olan fiil söyleyişte “Biçmek” ile karışmakta hatta bu biçime dönüşmektedir. Fiilin Bitimek şeklindeki söylenişi de mevcuttur. Aynı şekilde edilgin hali olan Biçilmek fiilinin Bitilmek söyleyişi de bulunur.

566-_Bigiz: Çuvaldız demek olan kelimenin Türkçe’de kullanılmakta olan Biz (ucu sivri delici demir araç) kelimesi ile alakası çok nettir.

567-_Biket: Sözcüğün “Bekaret” manası Bikit (kilit) sözcüğü ile de yakından alakalıdır. Kavramın mecazen kilitli (gizli) bir fazilet olarak algılanması söz konusudur. Eldeğmemiş olmak da yine başkalarından korunmuş, gizlenmiş bir özellik olarak görülmektedir.

568- Bildehiz: Bazı Türk dillerinde görülen S/H dönüşümü ile gerçekte “Bildesiz” sözcüğünün farklı bir söylenişinden başka bir şey değildir. Ancak son derece farklılaşmış ve özgünleşmiş olduğundan ayrıca Türkiye Türkçesi’ne kulak uyumsuzluğu da bulunmadığından asıl biçim korunmuştur.

569-_Bileğeşmek: Rekabet etmek, tartışmak, çekişmek, yarışmak, bahisleşmek manalarındaki fiil Moğolca’da Bılaaşmak/Bılağaşmak biçimi ile yer alır.

570-_Bilev: “Plak” (müzik aleti) manasındaki sözcüğün yuvarlak bileyi taşına benzetildiği görülmektedir.

571-_Bilimci: Süregelen yerleşik tabirle “Bilim adamı” demek mi gerekir, cinsiyet ayrımcılığını ortadan kaldırmak için ayrıca “Bilim kadını” diye bir tabir mi üretilmelidir, yoksa “Bilim insanı” veya tam Türkçe olsun diye “Bilim kişisi” mi demeliyiz? Oysa ki bu tartışmaların hiçbirisine gerek yoktur. “Bilimci” (tıpkı İngilizce’deki “Scientist” kavramında olduğu gibi) terimi hepsini karşılamaya yeterlidir. Bu arada değinmek gerekir ki Türkçe’de -ci/-cı eki ile ilgili çeşitli önyargılar kasıtlı olarak üretilmeye çalışılmakta ve kimi kişiler de düzgün Türkçe kullanımı adına bu tuzaklara düşmektedir. Öğrenciler öğretmenleri için “Tarihçi”, “İngilizceci”, “Türkçeci” gibi tanımlamalar yaptıklarında hemen tepki gösterilmektedir; tarih mi satıyoruz, İngilizceci İngilizce satan kişi demektir. Diş hekimine “Dişçi” denilemez (ama Türkçe -ci/-cı ekinin Avrupa dillerindeki karşılığı olan -ist eki ile “Dentist”) denilebilir, hemen cevabı duyarsınız: dişçi ne demek, diş mi satıyor? Ama nedense “Hukukçu” denildiğinde kimsenin sesi çıkmaz, hukuk mu satıyor diye. “Bilimci” bilim mi satıyor? diye tepki gösterilecektir elbette. İyi de -ci/-cı ekinin Türkçe’de satıcılık eki olduğunu kim söyledi, böyle bir tespiti nasıl ve neye dayanarak yaptı? Veya Türkçe’de satıcılık eki diye bir ek mi vardır?

572-_Binçemek: “Terkiye binmek” (binekte sürücünün arkasına binmek) anlamı taşır.

573-_Binçen: “Süvari” manasındaki kelimenin orijinali Münçen şeklindedir.

574-_Birbenzeş: Sözcüğün orijinali Birmenzeş şeklindedir. Sözcük kalıplaşmış olduğu için orijinal biçimin korunması gerektiği kanaatine varılmıştır. Ancak az da olsa söyleyiş zorluğu bulunduğu göz önünde bulundurularak Türkçe’ye M/B dönüşümü ile aktarılmıştır. Aynı durum kavramın fiili olan Birbenzeşmek için de dikkate alınmalıdır.

575-_Birdem: “Ahenk” manasındaki kavram orijin dilde Birzem şeklindedir.

576-_Birge: Sözcüğün “İmza” manası için Bırga söyleyişi daha yaygın olmakla birlikte Türkiye Türkçesi için bu söyleyiş daha uygun görüldüğü için tercih edilmiştir. Kavramın ayrıca “Müşterek” ve “Eşit” manaları da bulunur.

577-_Birgeleşmek: İştirak etmek, iştirak oluşturmak, ortaklık etmek, ortaklaşa yapmak, birlikte yapmak gibi manalarının yanında sözcüğün şirket kurmak ve karşılıklı imzalamak anlamları da vardır.

578-_Birgenmek: “İçe kapanmak” manasından başka “İnzivaya çekilmek” anlamı da bulunur.

579- Birişmek: “Mukavemet etmek” manası çok büyük olasılıkla yaslanmak, dayanmak, sırt vermek olarak anlaşılmalıdır. Bundan başka “Cinsel birleşmek” anlamı da bulunmaktadır.

580-_Birmenzer: Türkçe “Bir benzer” tamlamasının bitişik hali olup arada B/M dönüşümü görülmektedir. Birbenzer biçiminde aktarılması da mümkündür. Ancak sözcük kalıplaşaraka bitişik olarak kullanıldığı için asıl söyleyiş tercih edilmiştir. Aynı açıklamak kavramın fiili olan Birmenzemek için de geçerlidir.

581-_Bisey: Harf dönüşümleri göz önünde bulundurulduğunda kediler için kullanılan “Pisi” sözcüğü ile bağlantısı çok rahat görülecektir. Sadece anlamda küçük bir daralma olarak “Kedi yavrusu” için kullanılır hale gelmiştir.

582-_Biteç: “Kalem” manasındaki kavram her ne kadar ilk izlenim olarak biten nesne çağrışımı yapsa da Bitmek fiili ile doğrudan bağlantısı yoktur. Biç/Bit kökünden biçimlendirici (harf, şekil çizmeye yarayan) araç veya Pit (yazı fırçası) ile alakalıdır. İkinci bir açıklamada ise Çince ile ilişkilendirilerek kavram Türkçe dışına itilmeye çalışılmaktadır. Oysa ki Asya Türkçesi aynı coğrafyayı paylaştığı Moğolca, Tunguzca, Korece, Çince, Mançuca hatta belki de Japonca da dahil olmak üzere pek çok dilin (aralarındaki ayrışmanın nasıl gerçekleştiğinin henüz netleştirilemediği) çok eski bir dilbirliği içinde yer alır. Bu dillerde ortak kelimelerin ve köklerin bulunması yadırganacak, inkar edilecek bir durum olmadığı gibi bu bir dilin diğerinden türediğinin ispatı da değildir. Bu türden kelimeler ve hatta kökler yalnızca ortak birer unsurdur. Yukarıda bahsedilen her iki durumda da eski çağlarda harflerin tasvir edici şekillere dayalı olması nedeniyle kalem şekil çizen araç olarak algılanmıştır. (Günümüzde de aslında basitleştirilmiş olmakla birlikte harfler aslında birer şekildir.) Sözcüğün Piteç şeklindeki söylenişi de mevcuttur.

583-_Bitig: Kitap anlamına gelen sözcüğün Türkçe olmadığı iddiası doğru değildir. Çok basit bir ses dönüşümü ile Biçim/Bitim, Biçik/Bitik, Biçimek/Bitimek kelimeleri hep aynı kökten gelir ve Biç/Bit/Pit kökünde şekil çizmek manası bulunur. Eski çağlarda yazıların resim esasına dayalı olduğu göz önüne alındığı takdirde Türkçe’deki Biçim (şekil) sözcüğünün de aynı zamanda harf manası taşımasının hiç de şaşırtıcı olmadığı görülecektir. Kavram bazı lehçelerde Bitik/Pitik/Pitig olarak da söylenir. Pitig söylenişinde fırça yazısı manasına da rastlanmıştır.

584-_Bitilmek: Nihayete ermek, sonlanmak demek olan sözcüğün “Yazılmak” ve “Filizlenmek” manaları da bulunur.

585-_Bitinmek: “İstinbat etmek” (sonuca ulaşmak) manasındaki fiilin “Yazı yazmak” ve “Nüshalamak” (kopyasını yazmak) içeriği de bulunur. Ancak bu mana Biçinmek ile de karşılanmaktadır.

586-_Bitir: “İftar” anlamına gelir. Şahsi kanaat olarak ilk akla gelen yorum Arapça “Vitr/Vitir” sözcüğü ile etkileşimi olduğudur. Ancak daha sonra bu yorumun acele olduğu görüşüne varılmıştır. Çünkü aslında göz önüne alınması gereken çok basit bir gerçek vardır, İftar vakti ile Vitir vakti birbirinden farklıdır ve birbirlerine karıştırılamayacak kadar yeterli zaman farkı vardır.

587-      Bitiş: “Mektup” anlamına gelen kelimenin Betiş/Betiç/Bitiç/Pitiç söylenişleri de mevcuttur.

588-      Bitişmek: “Mektuplaşmak” demek olan sözcüğün Betişmek ve Bitiçmek söylenişleri de vardır. Betişmek fiili sohbet etmek anlamında da kullanılır.

589-_Bititmek: “Takdir etmek” olarak verilen mana aslında tam olarak “Yazdırmak” demektir (Biçitmek varyantı olarak). Kaderi yazdırmak, kaderi tayin etmek anlamı daha uygun olacaktır.

590-_Biyemek: Dans etmek, raks etmek manasındaki kelimenin “Beyimek” söylenişi de vardır. Biyenmek/Beyinmek de yine aynı anlamda kullanılır.

591-_Biyev: Dans, raks manasındaki kelimenin “Biyiv” biçimi de bulunmaktadır. Biyevçi (dansöz, rakkas) sözcüğünün de Biyivçi söylenişi vardır.

592-_Bizmek: Eski Türkçe “Biz” sözcüğü delici, sivri nesneleri tanımlar. Bizmek fiili de sivri bir şey ile delmek manasına sahip olduğu kadar ayrıca kantarın ibresinin hareket etmesi için de kullanılır. Bu da yine olasılıkla ibrenin sivriliği ile alakalıdır. Nefret etmek ve korkup geri çekilmek anlamları da kaydedilmiştir.

593-_Bocuk: Domuz yavrusu manasında kullanılır. Hristiyanlar tarafından beslenen domuz yavrularının büyütülerek Hz. İsa’nın doğumu için yapılan kutlamalarda kesilmesi nedeniyle bu törenlere de bu isim verilir hale gelmiştir. Bocuk kabağı, bocuk domuzu gibi kavramlar buradan kaynaklanmaktadır.

594-_Boğak: “Anjin” (bir tür boğaz hastalığı) ve “Gırtlak” manasındaki kelimenin “Köstek” içeriği Buğak/Bukak biçimlerine öncelik verilerek değerlendirilmelidir. “Eziyet” ve “İşkence” anlamları ise Moğak söylenişinden aktarılmıştır. Bu içeriklerin kökeninde ise boğucu durum ve insanın boğazını sıkma manaları yer almaktadır.

595-_Boğaldak: Totem direği manasındaki kavram, boğularak (boğumlar halinde) işlenmiş olmayı ifade eder. Boğuldak söyleyişi de mevcuttur. Boğalzak/Boğulzak biçimine ise “Süslü direk” anlamı ile rastlanmıştır.

596-_Boğanak: Kasvetli hava manasındaki kelime Yağmur rüzgarı anlamıyla da görülür.

597-_Boğaran: Latince kökenli “Boa” sözcüğü ile kısmi benzeşim var gibi gözükse de anlamsal ilişkilendirme daha baskındır. Kökendeki anlam Boa yılanının boğarak öldürmesi ile alakalıdır.

598-_Boğat: “Zulüm” ve “İşkence” anlamlarındaki kelime Moğak söylenişinden B/M dönüşümü ile aktarılmıştır. Bu içeriklerin kökeninde ise boğucu durum ve insanın boğazını sıkma manaları yer almaktadır.

599-_Boğdamak: Engellemek (yolu kapatmak) manasındaki fiilin Buğdamak/Buğudamak biçimleri de bulunmaktadır.

600- Boğsamak: Nefes almakta zorlanmak, nefesi tıkanmak manasındaki kelimenin daralmak ve sıkışmak anlamları da vardır.

601-_Boğta: Özel bir tür kadın şapkasıdır. Erkek tarafından hediye edilen bu şapkayı kızlar nişan simgesi olarak takarlar. Böylece kızların nişanlı oldukları dışarıda başkaları tarafından da anlaşılır. Boğtalamak (şapka giydirmek) fiili bir kızla nişanlanmak, onu kendi evlilik taahhüdü altına almak demektir. Boğtalanmak fiili de kadının şapka takması anlamına geldiği gibi “Nişanlanmak” manası da taşır. Ayrıca sözcüğün Boğda (çeyiz bohçası) sözcüğü ile olan etimolojik bağlantısı da dikkate değerdir.

602-_Boğuça: Boğmak fiilinden türeyen Poğaça/Poğuça/Boğuça/Boğaça/Boğça/Bohça ve Boğda, hatta Buğuça kavramları hep birbiri ile alakalıdır ve benzer manalar taşırlar. Bağlanmış, düğümlenmiş, çıkın haline getirilmiş şey içeriğini ihtiva ederler.

603-_Boğulday: Kurt adam olarak verilen karşılık dışında ayrıntılı bilgiye ulaşılamamıştır. Sadece Y/N dönüşümü ile kavramın Türkçe’ye “Boğuldan” olarak da aktarılabilmesinin mümkün olduğu ve buradan hareketle yorum yoluyla “boğucu varlık” veya “boğarak öldüren” sonucuna ulaşılabilmektedir. Diğer bir yorum ise “Boğulta” (bandaj, sargı) sözcüğü üzerinden geliştirilebilir ki, bu takdirde anlam “Mumya” olacaktır ve popüler kültüründen etkisiyle mumyaların ay ışığında canlanabilen varlıklar olduğu inanışından kaynaklandığı görülecektir. Kavramın netleştirilmesinde derleme kaynaklı bir eksikliğin var olduğu anlaşılmaktadır.

604-_Boğun: Hece, demiryolu makası ve mafsal (eklem) anlamları bulunmaktadır. Her bir anlam da aslında başka bir parçayla veya bütünle birleşebilen küçük bir parçayı ifade eder.

605-_Boğunsamak: Mecazen kullanılan “Çaresiz kalmak” manası aslında tam olarak “boğulacak gibi olmak” demektir. Ayrıca “Nefesi kesilmek” anlamını da karşılamaktadır.

606-_Boğuz: “Kurban” demek olan kavramın “Sıkboğaz etme” içeriğini karşıladığı da görülmüştür. Mecazen bir şeyi yaptırmak için kişinin boğazını sıkmak gibi bir etkiyi ifade etmektedir.

607-_Boğuzak: “At sineği” manasındaki kelimenin aslı Moğuzak/Muğuzak biçimindedir.

608-_Bolaçak: “Bereket” manasındaki kelimenin “Bereket duası” anlamı da vardır. Ayrıca Bolaçak/Bolacak kelmesinin “Müstakbel” (gelecekteki) içeriği de mevcuttur ancak bu mana Bol > Ol dönüşümü ile “Olacak” biçiminde anlaşılmalıdır.

609-_Bolan: “Ren geyiği” anlamındaki kelimenin Bulan söylenişi de yaygındır.

610-_Bolcamak: “Mühlet vermek” veya “Vade koymak” manasındaki sözcüğün Bolçamak/Molçamak biçimindeki söyleyişleri de vardır. Aynı ses dönüşümleri türev fiiller ile türev sözcüklerde de mevcuttur. Ayrıca “Tahmin etmek” ve “Farzetmek” (varsaymak) ile “Taahhüt etmek” manaları da bulunmaktadır. Bu içeriklerde de yine geleceğe dönük bir algılayış söz konusudur. Sözcüklerinin tamamının Türkçe’ye aktarılırken “U” ile yazılmasının daha doğru olup olmayacağı da dikkate alınmalıdır; Bulcamak, Bulcalmak, Bulcanmak, Bulcav, Bulcav şeklinde... Bu durumda kavramlar birşeyi (borcu) bulmak için verilen süre ile ilişkilenmiş olacaktır. Örneğin: Bulçav kavramı borcun bulunup ödenebilmesi için gereken süreyi ifade edecektir. Mevcut biçimleri ile ise kavramlar Ol/Bol ortak kökü ile ilişkilidir ve olması için gereken süreyi tanımlamaktadır.

611- Bolcaşmak: “Vaat etmek” demek olan kavramın orijinal dildeki yazılışı “Bulcaşmak” şeklindedir. Bolcamak fiili ile ilişkili görüldüğü için bu biçim tercih edilmiştir. Aynı açıklama Bulcaş/Bolcaş dönüşümü için de geçerlidir.

612-_Bolcav: “Mühlet” veya “Vade” manasındaki sözcüğün Bolcav/Bolçav/Molçav dönüşümü mevcuttur. Bolca/Molça kelimesine de “Taahhüt” açıklaması ile rastlanmıştır.

613-_Bolkar: Yüzülmüş hayvan derisi demek olan sözcüğün “Mont” veya “Gocuk” anlamı da yine deriden veya posttan yapılmış giysi ilişkisi ile ilk anlama bağlıdır. Sözcüğün Bulkar/Bulgar/Bolgar söyleyişleri de bulunur.

614-_Bolmak: Türkçe Ol/Bol kökünden türeyen Bolmak fiili pek çok lehçede Olmak fiilinin anlamlarını karşılar. Aslında bir ses dönüşümü olmadan ses düşmesi ile kök farklılaşması Türkçe’de sık rastlanan bir durum değildir. “B” sesi düşerek Bolmak > Olmak fiili oluşmuştur. Yada daha ılımlı bir izahat ile bu dönüşüm sonucunda Bolmak fiilindeki anlamlar zaten var olan Olmak fiili ile birleşmiştir. Bolmak fiilin “Paylaşmak” (Bölmek ilgisi ile) ve “Bereketlenmek”, “Çoğalmak”, “Artmak” manaları bulunur.

615-_Bolunmak: Meydana gelmek, oluşmak, ortaya çıkmak, çoğalmak manalarına gelir. Türkçe’deki Bulunmak (bir yerde olmak) fiilinin asıl biçimidir. Bundan başka “Tahmin etmek” anlamı da vardır.

616-_Boluşmak: “Nasihat etmek” anlamı dışında Yardımlaşmak (elinde çok olandan toplayıp az olana vermek) içeriği de yer alır.

617-_Boncutmak: “Gözlerini açmak” olarak izah edilen kelime aslında “Yuvarlak hale getirmek” manasını içermektedir. Özellikle şaşkınlıkla açılan gözlerin boncuğa benzetilmesi söz konusudur. Monçutmak fiili ise “Top haline getirmek” anlamına sahiptir.

618-_Boraga: “Çuval” anlamındaki sözlük tam olarak boruya benzeyen eşya demektir. Bu nedenle “Boruga” olarak aktarılması da mümkün olmakla birlikte orijinal söyleyiş daha kolaydır.

619-_Borağan: Bor/Boz kökünden türeyen kelime gri hava manası taşır. Burağan (dönen hava, fırtınalı hava) sözcüğü ile de örtüşür.

620-_Borarmak: Sözcüğün “Grileşmek” anlamı yerine biraz daha uzak olan “Morarmak” anlamı tercih edilmiştir. Çünkü birinci anlam her ne kadar “R-Z” dönüşümü ile Bozarmak/Borarmak bağlantısıyla kavramsal olarak Boz (Gri) renk manasına daha yakın dursa da, aslında biçim olarak “B­M” dönüşümü ile “Mor” renk anlamıyla da doğrudan ilgilidir. Örneğin kolun veya bacağın bir yere çarpılması ile oluşan berelenmedeki renk dönüşümü “Borarmak” fiili ile ifade edilir ki, deride siyaha çalan bir renk ortaya çıkması kavramın tam izahatını verir.

621- Bordak: Obez, şişman olarak açıklanan kavram gerçekte “Ayyaş” (şarapçı) olmalıdır. Diğer bir olasılık ise “içki göbeği” denilen olgu ile bağlantı kurularak, içmekten şişmanlamış kişinin kastedilmesidir.

622-_Borgalamak: Bor sözcüğü “Şarap” demek olduğu gibi Türkçe’de üzüm ile de alakalı sözcükler türetir. Zaten şarap da asıl olarak üzümden üretilir. Burgalamak fiilinin farklı bir söylenişi olarak görülen kelime aslında daha özgün olup üzüm asması gibi veya üzüm salkımı gibi kıvrımla hale getirme, salkım salkım yapma, lüleleştirme anlamlarını içerir.

623- Borşak: Aslında “Burçak” sözcüğünün farklı bir söyleyişi olduğu halde anlam da farklılaşmış olduğu için bu biçim tercih edilmiştir. Mırçak/Murçak/Burçak/Burşak/Borşak/Porşak/Porçak sözcükleri pek çok lehçe ve şivede bezelye, bakla, nohut veya benzeri bitkileri ifade eder.

624-_Boşak: Günah çıkarma demek olan sözcüğün orijinal biçimi Bojak şeklindedir.

625-_Boşanlık: Sözcüğün “Rehavet” manası da bulunmaktadır. Boşan sözcüğü de Rahat (rehavet içinde bulunan) demektir.

626-_Boşarmak: “İhmal etmek” dışında “Boşa çıkmak” manası da vardır.

627-_Boşkurmak: “İşten çıkmak”, “İşsiz kalmak” anlamlarındaki fiil “Boşa çıkmak”, “Boşta kalmak”, “Açıkta kalmak” anlamlarına da gelmektedir.

628-_Boşlay: Bedava, ücretsiz demek olan kelimenin orijinali Buşlay şeklindedir.

629-_Boşmak: Orijinal dilde “Bojmak” olarak yer alan kavramın serbest bırakmak, azad etmek, affetmek, borcu bağışlamak, feshetmek anlamlarının tamamı aradaki mecburiyet bağının veya bağlayıcılığın ortadan kaldırılmasını ifade eder.

630-_Boşorun: Boş ve Orun (makam) sözcüklerinden oluşan kavram boş kadro, münhal makam demektir.

631-_Boşuk: Terkedilmiş, boşaltılmış, tasfiye edilmiş demek olan kavramın “Vahiy” manası da bulunur fakat bu mana orijinal dilde Bojuk olarak yer almakta olup Türkçe’ye Boyuk olarak aktarılması daha uygun bulunmuştur.

632-_Boşukmak: Terketmek demek olan fiil Türkçe’ye Bojukmak/Boşukmak dönüşümü ile aktarılmıştır. Aynı şekilde Bojulmak/Boşulmak, Bojunmak/Boşunmak dönüşümleri dikkate alınmalıdır. Vahiy almak manası ise aynı anlamdaki Boyukmak fiili ile verilmiştir.

633-_Botka: Kısrak sütü ve yulaftan yapılan bir yemek türünü tanımlmadığı gibi “Pilav” manasında da kullanılmaktadır.

634- Boyalmak: Boyası karışmak (mesela yıkanan çamaşırların), başka bir şeyin rengini almak, boyası akarak renk vermek anlamlarındaki sözcüğün Boya ve Almak kelimelerinden oluşan bileşik bir fiil olması yüksek bir ihtimaldir. Ancak çekim ile oluşmuş tek kelime ile de uyumludur.

635-_Boyav: “Makyaj” anlamındaki sözcüğün orijinali Buyav şeklindedir.

636-_Boyçamak: “Heybetlenmek” şeklinde verilen mana aslında “Boy göstermek” deyimini karşılar.

637-_Boygur: “Müderris” manasındaki sözcüğün Bojgur/Boşgur söylenişleri de mevcuttur.

638-_Boygurma: Ders anlamına gelen kelimenin Boşgurma/Bojgurma biçimleri de bulunmaktadır. Ayrıca anlamın bazı lehçelerde “Pratik (ders) yaptırma” olarak farklılaştığı da görülmektedir.

639-_Boylaşmak: Edebiyatta “Atışmak” anlamında kullanılan sözcük “Boy ölçüşmek” deyimine de denk düşmektedir.

640-_Boylatmak: “Haddini bildirmek” olarak açıklanan sözcük “Boyunun ölçüsünü göstermek” deyimini karşılamaktadır.

641-_Boyna: Asıl anlamı “Nine” olan sözcüğün çok ilginç ikinci bir anlamı daha bulunmaktadır. Kuyruk bırakmış, kuyruğu kopmuş kertenkeleye de “Boyna” denilir. Bu mana kuyruğu bırakınca sadece boynu kalmış olmakla ilgilidir. Moyna söylenişi ile ise “Kürk”, “Post” manasına ratlanmıştır. Burada da olasılıkla “Yele” kastedilmektedir.

642-_Boynamak: “Kibirlenmek”, “Gururlanmak” anlamlarına gelen fiilin tam açıklaması boynunu dikmek, boynu dik gezmek şeklindedir. Bu bağlamda “İnat etmek” manasına da rastlanmıştır. Ayrıca kertenkelenin kuyruk bırakması için de kullanılır, burada da sadece boyundan ibaret olan bir varlığa benzetilme söz konusudur.

643-_Boynaşmak: “Sevişmek” olarak açıklanan fiil aslında tam olarak boyunlarını birbirine sürmek demektir. Boynuşmak söylenişine de rastlanır.

644-_Boysamak: “Heybetlenmek” manasındaki fiil “Boy göstermek” deyimini de karşılar.

645-_Boysunmak: “Riayet etmek” demek olan fiil Anadolu Türkçesi’ndeki “Boyun eğmek” veya “Boyun bükmek” manalarını da karşılar.

646-_Boyuk: “Vahiy” demek olan sözcüğün orijinali “Bojuk” biçimindedir.

647-_Boyulgamak: “Kıyaslamak” olarak verilen anlam tam olarak boy ölçmek, boyunu başka biri ile karşılaştırmak, boy ölçüşmek biçimindedir.

648-_Boyumak: “Muhasebe etmek” ve “Kıyaslamak” anlamındaki fiilin orijinali Bodumak şeklindedir.

649- Boyunçak: “Gerdanlık” veya “Kolye” anlamındaki kelime değişik şive ve lehçelerde Moyunçak/Muyunçak/Munçak/Monçak biçimlerinde de yer almaktadır.

650-_Boyunçar: “Tasma” (köpek boyunluğu) anlamındaki kelime değişik şive ve lehçelerde Moyunçar/Muyunçar/Munçar/Monçar biçimlerinde de yer almaktadır.

651-_Boyunlamak: “İtiraf etmek” manasındaki fiilin orijinali Moyundamak şeklindedir. Boymak (açıklamak, izah etmek, yorumlamak, tefsir etmek) fiilinden türemiştir. Moyundav sözcüğü ise “İtiraf” anlamına gelmektedir.

652-_Boyurmak: Yarı çömelmek şeklindeki açıklama çömelerek boyunu kısaltmak biçiminde olmalıdır. Diğer bir izahat ise Boyur (cüce) gibi olmak şeklindedir.

653-_Boyursama: “Tasavvur” veya “Muhayyile” demek olan fiilin orijinal dildeki yazılışı Boğursama biçimindedir. Aynı açıklama Boyursamak ve Boyursatmak fiilleri için de geçerlidir.

654-_Bozaç: Yarma çorbası anlamına sahip olan kavram başka bir dilde “Bozaş” (tarhana çorbası) manası ile görülmektedir. Türkçe’de yemek eki de denilebilecek olan -aç (-eç) ekini taşıyan bir sözcüğe başka dillerde eşdeğeri olan -aş (-eş) eki ile küçük anlam farklılıkları dahilinde rastlanabilmektedir. Bu nedenle bu eklerden biri ile kullanılan yemek adları çok rahatlıkla diğeri ile kullanılabilir.

655-_Bozamak: “Nadasa bırakmak” manası dışında “Gevşemek” anlamı da vardır. Toprağın gevşemesi olarak anlaşıldığında ilk mana ile de uyumludur. Sözcüğün “Silmek” anlamı da bulunur.

656-_Bozanmak: “Nadasa bırakılmak” manasındaki sözcüğün “Silinmek” anlamı da bulunur.

657-_Bozatmak: Tarladaki ekini veya bitkileri sökerek mahsulü toplayıp tarlayı bozmak demektir. Sözcüğün “Gözde leke oluşmak” manası da vardır. Ayrıca “Gevşetmek” anlamı da bulunmaktadır.

658-_Bozdan: “Bekar” manasındaki kelimenin orijinali Postan biçimindedir. Türkiye Türkçesi’ne bu biçimde aktarılmasının daha uygun olduğu kanaatine ulaşılmıştır.

659-_Bozgalan: “Tahribat” manasındaki kelimenin orijinali Buskalan biçimindedir. Türkiye Türkçesi’ne Bus/Buz/Boz dönüşümü ile aktarılmasının daha uygun olduğu kanaatine ulaşılmıştır.

660-_Bozguç: Silgi manasındaki kavramın Pozguç söylenişi de mevcuttur.

661-_Bozlamak: Uzun hava okumak demek olan fiilin orijinal dildeki söylenişi “Bozdamak” biçimindedir. Bazulamak/Bozulamak ve Mozlamak/Mozulamak fiilleri ile de doğrudan alakalıdır. Sözcüğün ayrıca “Nadasa bırakmak” manası da vardır. Benzer bir biçimde Bozlanmak (homurdanmak) fiili de “Nadasa kalmak” içeriğine de sahiptir.

662- Bozlanmak: “Kireçlenmek” olarak verilen anlamdan başka “Homurdanmak”, “Nadasa bırakılmak” manaları da bulunmaktadır. Kireçlenmek anlamı “Boz” renk ile ilgili olmakla birlikte bağırmak, homurdanmak içeriği Mozlanmak/Mozulanmak fiillerinden kaynaklanır.

663-_Bozlatmak: Hayvanı (özellikle deveyi veya öküzü değnek dürterek) bağırtmak ve ayrıca kireç serpmek manalarını da barındırır. Kireç ile ilgili anlam “Boz” renk ile ilgilidir ancak bağırtmak içeriği Mozlatmak/Mozulatmak fiillerinden ses dönüşümü ile ortaya çıkmıştır.

664-_Bozramak: Hezimete uğramak, dağılmak, darmadağın olmak, saçılmak manalarındaki kavramın orijinali Botramak biçimindedir. Botramak/Butramak/Budramak dönüşümü ile Budaklanmak (dallara ayrılmak) fiili ile de alaka kurulması mümkündür. Aynı şekilde Bozrak (dağınık) sözcüğünün asıl biçimi de Botrak olarak kayıtlarda yer almaktadır.

665-_Bögeymek: “İtaat etmek” olarak açıklanan sözcüğün tam açıklaması aslında ruhun (ruhsal varlığın) şamana itaat etmesi demektir. Aynı şekilde “İtaat ettirmek” olarak derlenmiş olan Bögeytmek fiili de şamanın ruhları kendisine itaat ettirmesi anlamına gelmektedir. Bög/Bök/Bük kökü üzerinden Anadolu Türkçesi’ne Bükeymek olarak aktarılması da mümkündür. Bu takdirde “Boyun bükmek” veya “Karşısında bükülmek” deyimlerini de karşılaması mümkündür.

666-_Böğelme: Viraj anlamındaki sözcüğün Büğelme söylenişi de mevcuttur.

667-_Böğürdemek: Başını yaslanmak şeklindeki izahat yeterli değildir. Başını birinin böğrüne koymak manasını da içerebilme ihtimali olmakla birlikte asıl anlam özellikle hayvanların başlarını kıvırarak başlarını böğürlerine (yan taraflarına) yaslamaları veya kanatlarının altına koymaları kastedilmektedir. Ayrıca fiilin böğründen ses çıkarmak manası da vardır.

668-_Bökelemek: “Hesaplamak” manasındaki kelimenin aslı Pögelemek biçimindedir. Zihinsel faaliyetlerle de ilgili görünen Bög/Bök kökü ile bağlantısı da dikkate alınarak bu şekilde aktarılmasının daha uygun olduğu kanısına varılmıştır.

669-_Bökeleşmek: “Hesaplaşmak” manasındaki kelimenin aslı Pögeleşmek biçimindedir.

670-_Bökelmek: Transa geçmek manasındaki fiil Böge (şaman) kavramı ile bağlantılı görünmektedir. Anlam tam olarak şamanlık etmek, şaman gibi transa geçmek demektir. Bükelmek fiiline de bayılmak manası ile rastlanmıştır.

671-_Bökenmek: Salınarak yürümek anlamı kadının yürüyüşünün ceylana benzetilmesi ile alakalı görünmektedir. Bu bağlamda hafiften sıçrayarak koşmak veya sıçrayarak oyun oynamak anlamını da içerir. Daha düşük bir olasılık ise mağrur, yani Böke sözcüğü üzerinden şampiyonvari bir yürüyüşü ifade eder.

672-_Bökmek: Hekimlik yapmak, tebabet etmek, tedavi etmek gibi manalar geçmiş çağlarda bu işlemlerin bir tür büyü olarak algılanması nedeniyle ayrıca şamanlık yapmak, sihir yapmak, ayin yapmak, transa geçmek, dua etmek gibi içeriklerle de bağlantılıdır.

673- Bökü: Hekim, tabip gibi anlamları bulunan kavram “Böge” (şaman) kelimesi ile doğrudan alakalıdır. İlkel topluluklarda şaman aynı zamanda ilaç yapan, hastalıkları sağaltan bir kişi olmasının bir sonucu olarak doktor olarak da algılanmıştır. Hatta tabiplik şamandan ayrışarak ortaya çıkmıştır.

674-_Bölçek: Kısım, cüz anlamlarına gelen gelen kavramın Bölşek söylenişi de mevcuttur. Aynı şekilde Bölçemek (kısımlara ayırmak, cüzlere bölmek) fiilinin de Bölşemek olarak söylendiği lehçeler de vardır.

675-_Böle: “Aile” anlamındaki kavramın Büle söylenişi de mevcuttur.

676-_Bölek: Sözcüğün “Prim” anlamı orijinal dilde Bülek şeklindeki söylenişe aittir. “Düğün yemeği” manası ise Pölek söylenişinden aktarılmıştır.

677-_Bönek: Sözcüğün “Kederli” manası Mönek söylenişinden aktarılmıştır.

678-_Börçe: Tahtakurusu böceği için kullanılan sözcüğün kökeni bu canlının ısırdığı yerin kızarıp kabarmasının Böre (gonca) kavramı ile ilişkilendirilmesine dayanır. Diğer bir olasılık ise Börü (kurt) sözcüğünden -çe küçültme eki ile ortaya çıkmış olmasıdır.

679-_Börek: İçerisine et, sebze veya peynir gibi malzemeler koyularak kızartılan açma hamur yemeğidir. Sözcüğün Rusça kökenli olduğu öne sürülse de bu doğru değildir. Katışıksız Türkçe olan kelime Bürümek (örtmek), Böremek (goncalanmak) ve Burmak (kıvırmak, katlamak) fiillerinin tamamı ile alakalıdır. Aynı kökten türeyen Böremeç/Büremeç sözcüğünün de bir börek türünü ifade ediyor olması şüpheye yer bırakmayacak şekilde durumu ispatlar niteliktedir.

680-_Börkmek: Sarmak, kaplamak, örtmek manalarındaki sözcüğün Bürkmek biçimindeki telaffuzu da mevcuttur. Bu manalarla ilgili olarak türev fiiller için de Ö/Ü dönüşümüne dayalı benzeri açıklamalar doğrudur (Örneğin; Börkemek/Bürkemek ve Börkenmek/Bürkenmek gibi). Türkçe Bör/Bür kökü örtme, sarma ve kaplama bildirir. Kartalın (veya benzeri yırtıcı kuşların) kanadını yavrularının üzerine örtmesi için de Bürkmek/Bürkümek fiili kullanılır.

681-_Börte: Gri anlamındaki kelimenin kökünde Börtmek (fiili) ile bağlantı bulunur. Yanık rengi veya yanmış nesne olan Kül rengi manası vardır.

682-_Börtmek: Böcek ısırmak, böcek ısırığı nedeniyle yanmak, derisi şişmek, kabarmak, derisi iltihaplanmak, kanlanmak anlamları da bulunmaktadır.

683-_Bötermek: Lüle lüle olmak, buklelenmek anlamındaki kavrak Bödremek (kıvrışmak) fiili ile bağlantılıdır.

684-_Bötük: Sözcüğün kökeni horozun ibiğinin sarkması nedeniyle Bötmek/Bötemek (kıvrılmak) fiili ile ilgili görünmektedir.

685-      Böy: Zehirli örümcek manasındaki kelimenin Möy söylenişi de mevcuttur.

686-      Böze: “Çeşme” manasındaki kelimenin Pöze söylenişi de bulunur.

687-_Bucamak: Etrafını çevirmek anlamına gelen sözcüğün “Bücemek” söylenişi de bulunur.

688-_Buçulatmak: Aşık atmak, aşık kemikleri ile oyun oynamak anlamındaki fiil Buçul ve Atmak sözcüklerinin bileminden oluşmuş görünmektedir.

689-_Buçunmak: “Mühürlemek” şeklinde verilen mana ile ilgili net bir açıklamaya ulaşılabilmiş değildir. Büyük olasılıkla mührün evrakın köşesine basılması nedeniyle Buç (köşe) sözcüğü ile ilişkilendirilmiş olmalıdır. Aslının yerine geçen belge anlamı ile açıklanmış olan Buçun kavramı için de benzeri bir acıkama geliştirilerek; köşesi mühürlenmiş, onaylanmış resmi evrak sonucuna ulaşılabilir. Bir anlamda “Aslı gibidir” damgası vurulmuş belge kastediliyor olmalıdır.

690-_Buçur: “Tomurcuk” veya “Gonca” anlamı taşıyan kelimenin Puçur söylenişi de vardır.

691-_Buçurga: “Vinç” manasındaki kelime yine yaklaşık aynı anlamı içeren Bocurgat sözcüğü ile bağlantılı görünmektedir.

692-_Budalmaç: Avuç içi kadar küçük ekmek olarak tanımlanan kelime yaklaşık olarak Almanca’daki “Brötchen” (ekmekçik) kavramına denk düşmektedir. Kimi yerlerde ise yağlı ve ince ekmek olarak açıklanmaktadır.

693-_Buğa: Türkçe’deki Boğa sözcüğü ile de akraba olan ve bazen de erkek geyik manasındaki kelime Türklere komşu kavimlerden olan Tunguzlarda “Gök Tanrısı”nın adı olarak da kullanılır (Buga biçiminde). Buka/Büke (ejderha) kelimeleriyle de bağlantılı olan Buğa/Buga kelimesi bazı lehçelerde “yılan” yahut “ejderha” manalarına da gelmektedir. Tunguz tanrısı Buga, Türklerin soy atalarından olan Buka ve Bulgar söylencelerindeki yılan Buğa arasında bir ilişki bulunur. Bunların tamamında yılan, boğa, geyik gibi hayvanların kutsallığı, bu varlıklardan soy alındığı düşüncesi ve tanrısal güçleri içermeleri ortak yönleridir.

694-_Buğmak: Aynı anlamı karşılayan Buğumak biçimindeki söyleyişte “U” sesinin kaybolması ile karşılaşılır, bu nedenle ayrı bir fiil olarak değerlendirilmemiştir. “Düğümlemek” manasındaki fiil kimi lehçelerde Türkiye Türkçesi’ndeki Boğmak fiilini de karşılar. Ancak aynı kökten türemiş gibi görünen Buğma (etiket, bandrol) sözcüğünün bağlantısı netleştirilememiştir.

695-_Buğrat: Sözcüğün orijinali Buyrat olmakla birlikte Boğ/Buğ kökü ile ilişkili olma olasılığı daha güçlü görüldüğü için bu şekilde aktarılmıştır. Daha fazla açıklama bulunamadığı için kesin bir yargıya varmak da mümkün olamamıştır. Ancak yoldaki badalın deve hörgücüne veya kütüğe benzetilmesi söz konusu olabilir.

696-_Buğuca: Anlamı “Buğulama börek” olarak verilmiş olan kavram Anadolu’daki Poğaça adlı yiyecek türü ile de bağlantılı görünmektedir.

697- Buğulçak: “Yutma sorunu” olarak izah edilen kelime asıl dilde Buvulçak olarak yer alır. Türkiye Türkçesi’ne söyleyiş kolaylığı açısından bu şekilde aktarılması daha uygun görülmüştür. Boğ/Buğ/Buv kökü üzerinden Boğulmak fiili ile bağlantılıdır.

698-_Buğur: Kelimenin “Hüzün” manası Muğur söylenişinden aktarılmıştır. “Koku” anlamı ise Bur kelimesinden “Ğ” türemesi (“U” sesi uzaması) ile ortaya çıkmıştır. “Diyafram” içeriği ise Boğur söylenişine daha uygun bulunmuştur (boğucu, kasıcı organ manasında).

699-_Buğurlanmak: “Hüzünlenmek” manasındaki kelimenin orijinali Muğurlanmak şeklindedir.

700-_Buğurmak: “Deri germek” (davul, kasnak vs.) anlamındaki kelimenin “Hüzünlenmek” manası Muğurmak söylenişinden aktarılmıştır. “Kokmak” manası ise Puğurmak söylenişinde verilmiştir. Belirtmek gerekir ki “Burun” kelimesinin kökeni tamamı “Kokmak” manası taşıyan Burmak/Buğurmak/Buhurmak/Puhurmak/Puğurmak/Purmak söz dizisinden kaynaklanmaktadır.

701-_Buğursak: Merhametli karşılığı verilen sözcük ayrıca çiftleşme zamanında erkek isteyen dişi deve manası da taşımaktadır. Aslında merhamet etmek anlamı taşıyan Buğursamak fiili de benzer olarak dişi deve için erkek istemek ve bu nedenle hırçınlaşmak anlamına gelmektedir.

702-_Buğursuk: Kızartılmış bağırsak (kokoreç) manasında verilen kelimenin Türkçe Bağırsak sözcüğü ile bağlantısı açıktır. Ancak kelime kökündeki Buğulama vurgusu bu yönde özel bir teknikle yapılıp yapılmadığını araştırmayı gerektirir.

703-_Buğurzak: Kelime kökü nedeniyle yağda buğulanmış hamur olarak açıklanması daha doğru gözükse de, uygulamada buğulama yapılıp yapılmadığı için araştırılması gerekir.

704-_Bukal: “Küt” (kesmez) manasındaki kelimenin orijinali Mukal biçimindedir.

705-_Bukalmak: Zincirlenmek, zincire vurulmak, eli-ayağı bağlanmak anlamı taşıyan fiilin körelmek, kütleşmek, kesmez olmak manası Mukalmak söyleyişinden aktarılmıştır.

706-_Bukay: Saklanarak yaramazlıklar yapan çocuk manası taşır. Kelimenin “Baldır” (bacağın iç kısmı) manası da bulunmaktadır. Burada da vücudun gizli kısmı veya gizlenmesi gereken yer içeriğinin bulunduğu anlaşılmaktadır ki, “Avret yeri” olarak mananın genişletilmesi de mümkündür.

707-_Bukmak: “Gizlemek” manasındaki fiilin “Eğmek” ve “Sıkmak” anlamları da bulunur. Fakat bu ikinci anlam “Bükmek” sözcüğünün sesli kalınlaşması ile dönüşüme uğramış bir biçiminden kaynaklanır. Aynı açıklama fiilin edilgin biçimi olan Bukulmak için de geçerlidir. Bunun dışında Bukmak fiilinin nadiren de olsa kesmek, parçalamak, paylara bölmek manasına da rastlanır.

708-_Bukrak: Mitolojide kanatları olmadığı için uçamayan, bu nedenle de uzak mesafeleri sıçrayak geçen, güçlü bacakları, uzun boynu ve çok güçlü pençeleri olan bir ejderhadır. Bukrak/Bükrek, Dünya’nın sonundaki tüm denizlerin birbirine bağlandığı büyük okyanusta yaşar. Onun sesini duyan kötü ejderhalar kaçacak yer ararlar. Bir anlatıya göre “Sangal” adlı kötü güçleri temsil eden ejderha ile yaptığı dokuz yıl süren savaşı Bukrak kazanmıştır. Her bin yılda bir kez yeryüzünde göründüğü de söylenir.

709-      Bulan: “Avrupa muzu” izahatı ile kayıtlarda yer almaktadır.

710-      Bularmak: “Kafası karışmak” demek olan kelimenin “Su çıkmak” manası da mevcuttur. Aynı şekilde Bulartmak fiili de hem “Kafa karıştırmak” hem de “Su çıkartmak” demektir.

711-_Bulcatmak: “Adres vermek” anlamının yanında “Randevu vermek” anlamı da vardır.

712-_Bulçamak: “Adres sormak” anlamından başka “Keşfe çıkmak” manası da bulunur. Sözcüğün Bulçumak/Bulcumak ve Bulcamak söylenişleri de mevcuttur.

713-_Buldanmak: Sıkıntıdan çıkmak, yokluktan kurtulmak, refaha ermek manalarını da içerir.

714-_Buldursun: Deriden (özellikle at veya öküz derisinden) yapılma 9 kuyruklu ceza kırbacıdır. Uçları düğümlü veya metal takılı olabilir. Bildirsin olarak da söylenen araç geçmişte suçluları cezalandırmakta kullanılırdı. Büldürge/Bilderge ise ucu halkalı bir tür kırbaç veya kırbacın ucundaki halka veya ilmik olarak tanımlanmaktadır.

715-_Bulgamak: Kelimenin anlamı aslında çok net olarak “Karıştırmak” demektir. Bir şeyi bulmak amacıyla ortalığı karıştırmak, altını üstüne getirmek içeriğini de ihtiva eder. Bulganmak da “Karışmak” manası taşır.

716-_Bulganmak: “Karışmak” (karışıklık çıkmak) anlamındaki sözcüğün “Kararsız kalmak” veya “Tereddüt etmek” manası da vardır.

717-_Bultar: Genellikle iş için kullanılan düzensiz, karışık, üstünkörü, geçiştirmeci manasındaki sözcüğün Buldar söylenişi de bulunur. Benzer biçimde geçiştirmek, üstünkörü iş yapmak, düzensiz iş yapmak anlamlarına sahip olan Bultarmak fiilinin de Buldarmak söylenişi mevcuttur.

718-_Bun: Ahmaklık, teessür, hafıza kaybı, kafa karışıklığı, akıl yitimi, sıkıntı, keder gibi anlamları olan sözcüğün Mun söyleyişine de rastlanır. Bu manalarla ilgili türev kelimelerde de küçük anlam farklılıkları ile B/M dönüşümü sıktır.

719-_Bunamak: Pek çok lehçede Munamak olarak rastlanan fiil teessür etmek, afakan basmak veya ahmaklaşmak anlamlarının yanında hafızasını yitirmek manası da taşır. Ancak başka anlama kaymaları da mevcuttur.

720-_Bunanmak: Hafakan basmak, sıkıntı basmak, daralmak anlamlarının yanında Munanmak biçiminde “Müteessir olmak” anlamı da verilmiştir. Muğanmak fiiline ise “Izdırap çekmek” manasıyla rastlanmıştır.

721-      Bunar: “Serap” anlamı taşıyan sözcük asıl dilde Munar olarak yer almaktadır.

722-      Bunarmak: Munarmak söyleyişi de bulunan fiil “Kafası karışmak” anlamı dışında “Halüsinasyon görmek”, “Serap görmek” manalarına da sahiptir. Bu içeriklerin tamamı birbiri ile uyumlu olup serap görme de bir tür kafa karışıklığı olarak düşünülmektedir.

723-_Bunatmak: Müteessir etmek, canını sıkmak manalarınra kullanılan kelimenin Munatmak söylenişinde Türkçe’deki “Cinnet geçirmek” manasına yakın bir açıklama bulunmuştur. Ancak bu biçimin Mun sözcüğü ve Atmak fiilinin bileşik hali olup olmadığı şüphesi hasıl olmuştur.

724-_Bunduz: “Alzheimer hastası” karşılığında kullanılan sözcüğün Munduz biçimindeki söylenişinde “Ahmak” manasına rastlanmıştır.

725-_Bur: Tebeşir taşı demek olan sözcük farklı yörelerde değişik manalar kazanabilmektedir. İç Anadolu’da Pur-taş tabiri beyaz, hafif kırılgan, çimento tutmadığı için çamur harcı ile birbirine tutturulabilen ve diğer duvar taşlarına göre değersiz kabul edilen bir taş türü için kullanılır. Sözcüğün “Koku” manası ise “Ğ” türemesi (“U” sesi uzaması) ile ortaya çıkan Buğur başlığında verilmiştir.

726-_Buraçan: Buraşan olarak da söylenen kelime iki yönlü ipin arasına sokularak bükmeye ve böylece varsa bağlanan şeyi sıkıştırmaya yarayan demir veya tahtayı tanımlamaktadır.

727-_Burağan: Sözcüğün kökeninde dönmek manası rüzgar hortumu, tayfun kavramları ile de örtüşmektedir. Ayrıca Purağan biçimindeki söylenişi ile kar fırtınası manasına da rastlanmıştır.

728-_Buramak: Çevirmek, döndürmek, sıkmak, kıvırmak, bükmek ve bunların kombinasyonlarından oluşan anlamları fardır. Bunların dışında “Koklamak” manası da bulunur ki “Burun” sözcüğü ile bağlantılıdır. Koklamak içeriğine Burmak/Burumak/Purumak/Puramak/Purmak söylenişleri ile de rastlanmıştır.

729-_Buraz: Burularak (bükülerek) oluşturulmuş kalın ip demektir.

730-_Burç: Filiz, sürgün (bitki), ince kök manasındaki kelimenin Purç/Pürç söylenişi de vardır. Türev sözcük ve fiiller için de aynı ses dönüşümlerine rastlanır (Burçlamak > Purçlamak > Pürçlemek). Kelimenin “Biber” manası ise Purç başlığında verilmiştir.

731-_Burçalak: “Yaban lalesi” anlamındaki kelimenin Burçalık/Burcalık söylenişi de mevcuttur. Bitkinin güzel kokmasına bir gönderme vardır.

732-_Burhan: Budizm’in kurucusu olan Buda (Budha)’nın Türklerdeki ismidir. Budizm dinine de bu isimden hareketle “Burhancılık” denilir. Tuvalarda Burhan kelimesi doğrudan “Tanrı” anlamında yer alırken, Moğollarda ise “İyi Ruhlar”ı tanımlamakta kullanılır. Moğolca “Bur/Burh” kökü aydınlık anlamı içerir ve Hintçe “Budha” isminin “aydınlanmış” demek olan kök manasına da uygun düşer. “Burkan” kelimesi ise bazı Türk lehçelerinde “Totem” (soyundan gelindiğine inanılan kutlu hayvanın ruhu) anlamında kullanılır. Budha (gerçek adı Siddhartha Gautama) aslında varlıklı bir prens olduğu halde, hayatında ilk kez sarayın bahçesinden dışarıya çıkınca gerçeği aramaya başlamış ve kutlu bir ağacın altında düşünceye dalarak, orada erişmiştir. Daha sonra 1920’lerde Altaylarda ortaya çıkan Akyang (Ak Din) adı verilen bir dini hareketin adı da “Burhancılık” olarak ifade edilmiştir. Fakat Akyang’ın temeli Budacılık’tan daha çok, eski Şamanist geleneğe dayanır. Akyang içerisinde Ak Burhan, yaşlı, beyaz saçlı, aksakallı, beyaz giysili ve ak atı ile koşan bir kişi olarak tarif edilir. Burkan sözcüğü ise Totem (soyundan gelinen varlık ve onu sembolize eden heykel veya direk) demektir.

733- Burka: Özellikle Afganistan ve Tacikistan bölgesinde kullanılan bir peçe türünü tanımlayan kavramın Türkçe kökenli olma ihtimali yüksektir ve Bur/Bür kökünden türeyen “Bürke” sözcüğünün sesli kalınlaşmasına uğramış biçimine benzemektedir.

734-_Burkat: Put (bazen de içinde put bulunan tapınak) manasındaki sözcüğün farklı bir söyleniş biçimi olarak görülen Barkat ise bazı lehçelerde Büst veya Heykel anlamında kullanılır olmuştur. Aynı kökten gelen “Barkan” sözcüğünün ise taştan yapılmış ev manasına gelmesi ise bunların taştan yontulmuş olması ihtimalini güçlendirir. “Burkan” ise “Totem” demektir.

735-_Burlamak: “Etrafını çevirmek” demektir. Sözcüğün “Koklamak” anlamı da bulunur ve bu içeriğin Purlamak söylenişi de vardır. Türev fiiler için de benzeri izahatlar geçerlidir; Burlanmak/Purlanmak (koklanmak), Burlatmak/Purlatmak (koklatmak) ve Burlaşmak/Purlaşmak (koklaşmak). Kireç ile beyazlatmak anlamına da rastlanmıştır.

736-_Burmaşın: “Dişçi matkabı” izahatı ile kayıtlarda yer alan kelime Türkçe Burmak fiilinden kaynaklanmış gibi görünmektedir. Ancak Almanca “Bohr Maschine” (matkap) kavramı ile de uyumlu durmaktadır. Kelimenin ikinci kısmı Rusça’da ve Türki Cumhuriyetlerde sıkça kullanılan “Maşın” (makine) kavramı ile de bağlantılı olabilir. Bu durum tamamen tesadüfi olabileceği gibi bir benzeşim de söz konusu olabilir.

737-_Burnamak: Atçılık terminolijisindeki “Burun farkı ile öne geçmek” kavramını karşılar. Diğer bir anlam ise elini burnuna götürmek şeklindedir. Benzer biçimde Burnatmak sözcüğü de elindeki birşeyi burnuna götürmek anlamına gelir.

738-_Burnaşmak: Özellikle hayvanların burunlarını birbirine sürtmesini tanımlayan kavramın “Burun buruna gelmek” ve “Burnunun ucundan geçip gitmek” deyimlmerini de karşıladığı anlaşılmaktadır.

739-_Burşun: Türk mitolojisinde bahsi geçen efsanevi ikiz atlardır. Uçabilen bu atların adları Ak Burşun ve Kök Burşun olarak anılır.

740-_Burulgan: Rüzgar hortumu manasındaki kavramın Buralgan söylenişi de mevcuttur.

741-_Burundak: Burun halkası demek olan kelimenin Burunduk biçimi de bulunur ancak bu daha çok Türkçe’deki Burunluk kavramı ile örtüşür.

742- Burutkan: Memnuniyetsiz, hoşnutsuz kişileri tanımlamak için kullanılan sözcük aslında burun kıvıran, burun büken demektir. Burutmak fiili de tam olarak “Burun kıvırmak”, “Burun bükmek” deyimlerini karşılamaktadır.

743-_Busamak: Sözcüğün kökeninde pus’un (sisin) ardında yavaş yavaş yitmek, sisin ardındaymış gibi görünmek anlamı yer alır. Pusamak fiili ile benzer hatta aynı anlamlar taşır.

744-_Busarmak: “Serap görünmek” manası aslında görünmeyen bir şey için görünür hale gelmek, belirmek, belli belirsiz görünmek, ortaya çıkmak, hayal gibi görünmek şeklinde açıklanmalıdır. Sözcük aslında Bus/Pus kökü bağlantısıyla pus’un (sisin) ardındaymış gibi görünmek içeriğine sahiptir.

745-_Busmak: Sözcük aslında Pusmak (gizlenmek, pusuya yatmak) fiili ile birebir aynıdır. Fakat yöresel ve bölgesel anlam farklılaşmaları bulunur ve buna bağlı olarak sislenmek, sis kaplamak, dumanlanmak gibi ikincil manalar daha fazla ön plana çıkabilmektedir.

746-_Buşalmak: “Ağlamak” karşılığı ile açıklanan kavram Türkçe’deki Boşalmak sözcüğünü farklı bir söylenişidir.

747-_Buşanmak: “Hüzünlenmek” manası taşıyan fiilin “Dertlenmek” içeriği de bulunmaktadır. Puşanmak söylenişi de mevcuttur. “Çocuk doğurmak” manası da kayıtlarda yer almaktadır.

748-_Buşku: “Heyecan” veya “Telaş” anlamındaki sözcük Buşuk (endişe) ve Buşak (hüzün, keder) kavramları ile de bağlantılıdır ve tamamı Buşmak (kaynamak) fiilinin mecazi anlamlarından kaynaklanır.

749-_Buşmak: Kaynamak, tahrik olmak, heyecanlanmak, galeyana gelmek, üzülmek, canı sıkılmak, grip olmak, sinüzit olmak gibi birbiri ile bağlantılı anlamları vardır.

750-_Buşrunmak: “Hezeyana gelmek” anlamı taşıyan fiilin Puşrunmak söylenişi de vardır.

751-_Buştuk: Şişe mantarı, tıpa demek olan kelime Muştuk/Mustuk/Musluk kavramları ile de bağlantılı olup aslında tamamı “Ağızlık” içeriğine sahiptir.

752-_Buşuğ: Sadaka manasındaki sözcüğün Buşu söylenişi de bulunur. Sözcüğün Boşunmak (tövbe etmek) fiili ile bağlantısı ihtimal dahilindedir.

753-_Buşukmak: “Endişelenmek” anlamı dışında “İdrar yapmak” anlamı da bulunur. Bu ikinci anlam Boş/Buş kökünden kaynaklı olarak boşaltım yapmak anlamına gelmektedir.

754-_Buşurgamak: “Telaşlanmak” anlamından başka “Fokurdamak” manası da bulunur. Puşurgamak söylenişine de rastlanmıştır.

755-_Buşurganmak: “Canı sıkılmak” anlamındaki fiilin “Gücenmek”, “Darılmak” manasına da rastlanmıştır.

756- Buşurmak: “Rahatsız olmak” anlamındaki fiilin “Hiddetenmek”, “Öfkelenmek” manasına da rastlanmıştır.

757-_Buta: İlham olarak çevrilen Buta tabirinin Sanskritçe (Eski Hintçe) olma ihtimali yüksektir. Ancak kavram aslında Asya Türk kültüründe “Kutsal Rüya” anlamında kullanılır. Gece rüyada pir veya eren tarafından üç bade (kadeh) ile verilir. Genellikle bir tür ışık kadehi olarak görünürler. (Buta daha sonraları kelime benzerliğinden de yararlanılarak Farsça “Bade” karşılanmaya başlanmıştır). Uyanınca kişinin ağzından ve burnundan köpük ve kan gelir ve ozan olur. Şamanlara Buta ile “Tanrı Vergisi” yetenekler verilir. Destanlarda bu durum, “Buta vermek” tabiri ile ifade olunur. “Buta”yı aşığa veren kimi zaman Hızır’dır. Böylece Buta’yı (Bade’yi) içen kimse Hak Aşığı olur. Uyandığında doğaçlama kopuz veya bağlama çalma, (yır) türkü söyleme gibi yetenekleri kendiliğinden edinmiş olur. Buta aynı zamanda Azeri kültüründe kumaşa işlenen özel bir tür nakışı ifade eder ve bunlarda da aslında ruhsal esin sembolize edilir. Sözcüğün “Kuşak” manası da bulunmaktadır.

758-_Butak: Türkçe “Budak” sözcüğü ile bağlantılı hatta aynı olan sözcüğün yalnızca Branş (dal, kol) anlamı anlamı ön plana çıkmıştır.

759-_Buvala: “Boğaz ağrısı” olarak izah edilen kelime Boğ/Buğ/Buv kökü üzerinden Boğulmak fiili ile bağlantılıdır.

760-_Buyan: “Sevap” veya “Hayır” (iyilik) anlamına gelen sözcüğün Sanskritçe (Eski Hintçe) aynı anlamları taşıyan “Punya” kelimesinden kaynaklandığı iddiası ağır basmaktadır. Ancak Türkçe vahiy veya tövbe anlamlarını barındıran Boy/Boj kökü ile zenginlik, iyilik, refah, huzur bildiren Bay kökü ile olan bağlantısı dikkate alınmalıdır. Sözcüğün Muyan söylenişi de mevcuttur.

761-_Buyansamak: Orijinal dilde Buğansamak olarak görülen kavram için muhtaç olmak veya ihtiyacı olmak açıklaması verilmiştir. Başkasının Buyan’ına (hayrına, yardımına, sadakasına) gereksinim duymak, o derece çaresizlik içinde ve zor durumda bulunmak manası içerir. Türkçe’de zaman zaman görülen Ğ/Y dönüşümü tekrar tersine çevrilerek kavram Buyansamak olarak aktarılmıştır.

762-_Buyantay: Kutsal gün anlamına gelir. Kandil gecesi kavramına benzer bir mana taşımaktadır. Benzer bir sözcük olan “Buyantoy” da bayram şenliği, bayram ziyafeti ya da bir genelleme ile dinsel bayram anlamlarına gelir. “Buyan” kavramı yaklaşık olarak sevap manası taşır.

763-_Buylamak: Dönmek manasındaki fiilin L/D dönüşümü ile Buydamak biçimindeki söylenişinde gözden kaybolmak içeriği bulunur. Büyük olasılıkla bir kişinin köşeden dönerek görüş alanından çıkması kastedilmektedir. Sözcüğün “Bağırmak” manasına da kayıtlarda rastlanmıştır.

764-_Buymalmak: “Hayret etmek” olarak izah edilen kelime aslında tamı tamına “Şaşkınlıktan donakalmak” deyimindeki içeriği karşılamaktadır. Sözcüğün Muymalmak biçimindeki söylenişi de bulunmaktadır.

765- Buyralamak: Talimat vermek, emir vermek içeriğine sahip olan fiilin “Kıvırmak” manası da bulunur ancak, büyük olasılıkla bu mana Buğ/Buk/Bük kökü ile ilişkili olup Buğralamak (bükmek, bukle yapmak) şeklinde değerlendirilebilir.

766-_Buysanmak: “Kibirlenmek” demek olan fiilin etimolojisi iki biçimde izah edilebilir. İlk olarak fiilin doğru söylenişinin Boysanmak olduğu rahatlıkla görülebilir ki, bu durumda kişinin boynu dik yürümesi manası olduğu anlaşılır. Diğer izahat ise Buymak (donmak) fiilinden doğrudan türemiş olduğudur. Bu takdirde insanın çevresine donuk davranması manası üzerinden kibirlenmek içeriğine ulaşılır.

767-_Buyuk: Resim manası aslında “Buduk” şeklinde olup Türkçe’ye söyleyiş uygunluğu bakımından D/Y dönüşümü ile aktarılmıştır. Buyuk (donuk) veya Boyuk (boyalı) manası ile de uyumlu olması nedeniyle bu şekilde aktarılması tercih edilmiştir. Budumak fiili de “Resim yapmak” anlamına gelir.

768-_Buyulgan: Orijinalı Budulgan olan sözcüğün “Boyalı” ve “Cesur” manaları birbirinden çok uzak görünmekle birlikte aslında aralarındaki ilişki doğru tespit edildiğinde çok açıktır. Türklerde çok fazla rastlanmamakla birlikte bazı kavimlerde görülen savaş boyası sürme geleneği ile alakalıdır. Cesur olarak izah edilen anlam aslında savaş boyası sürmüş yiğit cengaver demektir.

769-_Buyutmak: Resim yapmak demek olan sözcüğün orijinali “Budutmak”tır.

770-_Buzamak: Buzlanmak demek olan fiilin bağırmak, böğürmek, anlamı da bulunur ki, Buzağı sözcüğünün de kökenini oluşturur. Bu ikinci anlam Mozulamak/Bozulamak/Buzulamak/Bazulamak fiilinin de türediği ve bağırmak bildiren Buz/Boz/Moz köküyle bağlantılıdır.

771-_Buzanmak: Buzla kaplanmak manasındaki kavramın Buzunmak söyleyişi de mevcuttur.

772-_Buzancar: Sözcüğün pek çok farklı söyleyişi mevcuttur (Budancar, Bodunçar, Budunçar, Buyancar). Kelimenin kökünde ise “Y-D-Z” dönüşümü ile Boy/Bod/Bud yani kavim, kabile, klan manası bulunur. Efsaneye göre Moğolların soy anası olan Alankova çadırına giren bir ışıktan gebe kalır ve doğan bu ilk oğlunun adı Buzancar’dır.

773-_Buzatmak: Buz tutmak manasındaki kavramın Buzutmak söyleyişi de mevcuttur.

774-_Buzdak: Dondurma (yiyecek) manasındaki sözlük değişik lehçelerde Musdak/Muzdağ, Buzdak/Buzdağ/Buzdav veya Buzlak/Muzlak/Muslak şekillerinde de söylenir.

775-_Büçe: “Çeyrek” anlamındaki sözcüğün orijinal söylenişi Möçe/Müçe biçimindedir.

776-_Büçemek: Dans etmek, raks etmek anlamındaki fiilin “Büçimek” ve “Bütimek” söyleyişleri de mevcuttur. Büçe/Büçi sözcüğü de dans, raks demektir.

777-_Büçig: Dans, raks manasındaki kelimenin Bütig/Bütik söylenişi de vardır. Ancak Büçig biçimi daha uygun görünmektedir.

778-       Büdremek: “Ayağı kaymak” manası da bulunmaktadır.

779-       Büğde: Hançer demek olan sözcüğün “Bükte” söylenişi de bulunmaktadır.

780-_Büğdüz: Hizmetçi anlamındaki kelime bükülen (hatta abartılı olaram iki büklüm olan) kişi demektir. Mana, hizmetçilerin reverans yapması ile ilgili görünmektedir.

781-_Büğemek: Bükmek, kıvırmak anlamındaki fiilin Böğemek/Bövemek/Büvemek söylenişi de bulunur. Sözcüğün ayrıca tıkamak, engellemek, önüne set çekmek manaları da vardır. Aynı şekilde fiilin türevlerinde de Böğelmek/Büğelmek, Böğenmek/Büğenmek ve Böğetmek/Büğetmek dönüşümlerine rastlanır. Kelime kökenindeki bükülmek içeriği özellikle su setlerinin eğimli olması ile de uyumludur.

782-_Büğenmek: Önü kesilmek olarak verilen mana set çekilmek, bent çekilmek içeriklerini de kapsar ve özellikle de su için kullanılır. Benzeri bir açıklama Büğetmek (önünü kesmek) fiili için de geçerlidir ve set veya bent ile suyun önünü kesmek demektir.

783-_Büğnemek: Sözcük bir kişinin önünü kesmek veya ileriye gitmesine engel olmak manasında da kullanılır.

784-_Büğüş: “Zeka” anlamındaki sözcüğün orijinal söylenişi “Böğüş” biçimindedir. Türkçe’ye Büyüş olarak aktarılması da mümkündür.

785-_Bükçey: “Kambur” manasındaki kelimenin Bökçey biçimi de bulunur.

786-_Bükeç: Sözcüğün “Kuvvetli” manası Büke (ejderha) kavramı ile ilgili olup tamı tamına “Ejderha gibi” demektir. Benzer bir durum Bükey (kuvvetli, bileği güçlü) sözcüğünde de vardır.

787-_Bükelenmek: Büke (ejderha) benzetmesine dayalı sözcüğün yılan gibi (aslında ejderha gibi) kıvrılmak, kabadayılık etmek (ejderha gibi diklenmek), öfkeli konuşmak (ağzından ateş saçmak deyimi gibi) anlamları bulunur.

788-_Bükey: “Baş selamı” manası taşıyan kelime orijin dilde Mökey olarak yer almaktadır. Bökey olarak aktarılması da mümkün olmakla birlikte Türkiye Türkçesi’ne daha uygun görünen Bükey biçimi tercih edilmiştir. Başın hafifçe eğilerek bu selamın verilmesinin Bükmek fiili ile olan bağlantısı bu tercihin yapılmasında etkili olmuştur.

789-_Büklembeç: “Viraj” anlamındaki sözcüğün Büklenbeç söylenişi de mevcuttur.

790-_Bükreymek: “Kamburlaşmak” manasındaki sözcük Bükreymek olarak da söylenir.

791-_Bükse: Gerdan, boyun anlamındaki kelimenin “Bökse” söylenişi de bulunur. Ancak Türkçe kulak uyumu açısından ilk biçim tercih edilmiştir. Bu mana ile ilgili olarak türev sözcüklerin tamamı için aynı dönüşüm geçerlidir. Kimi lehçelerde ise bu manalar boyun ile değil göğüs ve meme ile ilişkilendirilmiştir.

792- Büksemek: “Boyun bükmek” olarak verilen mana hem gerçek hem de mecazi olarak geçerlidir. Bundan başka “İtaat etmek” (boyun eğmek) anlamına da rastlanır. Ayrıca Böksemek söylenişi ile birlikte elini göğsünü koyarak başını hafifçe eğmek (itaat amaçlı) manası da vardır.

793-_Büksenmek: Gerdan kıvırmak, boynunu oynatmak manalarının dışında Böksenmek söylenişinde memesini oynatmak, göğüslerini hoplatmak ve bunlarla bağlantılı olarak mecazen şuh davranışlar sergilemek, cilve yapmak içeriklerine sahiptir.

794-_Büksülmek: Tomurcuklanmak manası ile ilişkili olarak yarılmak (örneğin tohum veya gonca), yarılarak açılmak, çatallanmak (göğüs, meme) manaları da vardır.

795-_Büksütmek: Yarmak (örneğin tohum veya gonca), yararak açmak, degajesini açarak göğsün üst kısmını göstermek (dekolte giyinmek), göğüslerini ileri itmek, göğsünü yukarı kaldırmak anlamları bulunur.

796-_Bükünmek: Raks etmek, dans etmek anlamından başka karın ağrısından kıvranmak manası da bulunmamktadır. Ayrıca mecazi “Kıvranıp durmak” deyimindeki ve yine mecazen “Kıvırmak”(verdiği sözden kaçınmaya çalışmak, söylediğini inkar etmeyi denemek) fiilindeki içerikleri de karşılar.

797-_Bükütmek: “Reverans yapmak” anlamındaki fiil mecazi “Burun kıvırmak” ve “Çark etmek” deyiminlerindeki manaları da içerir.

798-_Bülemek: Büğlemek olarak da söylenen sözcük üflemek manasına gelir. Büğü/Büyü sözcüğü ile de alakalı görünen kelimenin aynı zamanda okuyup üflemek (üfürükçülük yapmak) içeriği ile kullanılıyor olması kuvvetle muhtemeldir.

799-_Bülte: “Deste” manasındaki kavramın Türkçe’ye Bölte olarak da aktarılması mümkündür. Çünkü sözcük Bül/Böl kökünden kaynaklanmış olup Bölmek veya Bölünmek ile ilgilidir.

800-_Büremeç: Niteliği tam olarak netleştirilememiş olmakla birlikte bir tür börek olarak açıklanan kelimenin Böremeç söylenişi de bulunmaktadır ve Börek sözcüğü ile bağlantısı açıktır. Püremeç söylenişine ise “Hamburger” açıklaması ile rastlanmıştır.

801-_Bürenmek: “Tamamlanmak” olarak verilen anlamdan başka “Kemale ermek” ve “Tomurcuklanmak” manalarını da içeririr.

802-_Bürkençek: “Çarşaf” (giysi) anlamından başka Börkençek söylenişinde “Pelerin” manasına da rastlanmıştır.

803-_Bürkenmek: Özellikle de havluya, bornoza, çarşafa, pelerine sarınmak manalarında kullanılır.

804- Bürkev: Sözcüğün anlamı tam olarak kanatları altına alma, üzerini örterek koruması altına alma demektir. Yırtıcı kuşların kanatlarını yavrularının üzerine örtmesi için de Bürkmek/Bürkümek fiili kullanılır.

805-_Bürkütmek: Kanatlarını açmak (özellikle de yırtıcı kuşlar için), kanatlarını açarak gökte durmak, kanatlarını üzerine örtmek, kanatlarının altına almak anlamları bulunur.

806-_Büskeç: “Bisküvi” veya “Gofret” anlamına gelen sözcüğün Püskeç söylenişi de vardır. Avrupa dillerinden köken alan “Bisküvi” (ve halk ağzındaki söylenişi olan “Püskevi”) sözcüğü ile kısmi de olsa benzeşim görülmekteyse de bu durum çok net değildir. Türkçe Bişmek/Büşmek/Büşemek fiileri ile olan bağlantısı da dikkate alınmalıdır. Ancak kanaatimizce bu yöndeki ilişki de kesin değildir.

807-_Bütege: “Mide” anlamındaki kelimenin Bötege söylenişi de vardır. “Karın”, “Böbrek” gibi farklı manalarına da rastlanır.

808-_Bütürmek: “İkmal etmek” manasındaki sözcüğün “Yaratmak” anlamına Büdürmek biçimi ile rastlanmıştır.

809-_Büvelek: Hayvanlara yapışıp bırakmayan ve hatta acıdan kilometrelerce koşarak kaçmalarına neden olan iri sineklere verilen isimdir. Büğelek olarak da söylenen sözcüğün kökenindeki anlam bağlanan, bağlanıp bırakmayan canlı demektir.

810-_Büvemek: İlüzyon yapmak şeklinde verilen anlam aslında Büğemek (bağlamak) sözcüğünün farklı bir söylenişinden ibarettir. “Göz bağlamak” veya “Gözbağı yapmak” deyimlerine denk düşer. “Büvez” (illüzyonist) kavramı da Bağıcı (gözbağıcı) demektir.

811-_Büyü: “Sihir” manasındaki kavram pek çok lehçede Böğü/Bögü/Bügü/Büğü söylenişine sahiptir. Anadolu’da Buğu olarak da telaffuz edilir. Sözcüğün kökeninde sıradışı zihinsel yeteneklerin kullanılması içeriği bulunur. Möğ/Möy/Müy/Büy kökünün boynuz anlamı da sihirbazların güçlerini simgelemesi ve hatta sihir için boynuzdan yararlanılması anlayışını da ortaya koyar. Büyüz (sihirbaz değneği) kelimesi de Müyüz (boynuz) ile doğrudan bağlantılıdır.

812-_Büyülmek: Beğenilmek, sevilmek manasandaki sözcük aslında “Gözünde büyümek” veya “Gönlünde büyümek” deyimlerini karşılamaktadır.

813-_Büyürtmek: Orijinal dilde Büğürtmek olarak yer alan sözcüğün “Ğ” düşmesi (veya uzun “A” kısalması) ile Bürtmek biçimi de bulunur. “Hissetmek” (sezmek) demek olan fiil zihinsel daha doğrusu metafizik yeteneklerin kullanılması ile ilgili olan Bügü/Büğü/Büyü fiil kökü ile bağlantılıdır.

814-_Cabalak: Yün yığını demek olan kavramın Cap/Cab/Yab/Yap kökü üzerinden Yapağı sözcüğü ile bağlantılı olduğu görülen kelimenin Yabalak/Yapalak söyleyişi de mevcut olmakla birlikte, burada “Kar lapası” manası daha baskın olduğu için orijinal biçim tercih edilmiştir. Gerçekte lapa lapa yağan karın yün yığınına benzetilmesi söz konusudur.

815-     Cabaşkan: “Zamk” manasındaki sözcük Türkçe’deki Yapışkan kelimesinin farklı bir söylenişidir.

816-     Cabaşmak: “Birleşmek” veya “İlişmek” anlamındaki kelime Türkçe’deki Yapışmak fiilinin farklı bir söylenişidir.

817-_Cabay: “Barbar” manasındaki sözcüğün Cab/Yab kökü üzerinden Yaban kavramı ile bağlantısı vardır ve “Yabani” olarak da açıklanması mümkündür. Tarihsel süreç içerisinde Asya Türkçesi’nden Anadolu Türkçesi’ne geçişte “C” harfi ile başlayan pek çok kelime “Y” ile başlayacak biçimde dönüşmüştür. Bu nedenle “C” ile başlayan sözcüklerin olduğu gibi mi yoksa C/Y dönüşümü ile mi aktarılacağı ciddi bir sorundur. Burada kesin bir formülü olmayan söyleyiş kolaylığı, kulak uyumu gibi göreceli unsurlar ile anlamdaki özgünleşme düzeyi dikkate alınmıştır. Yeterince özgünleşen anlamlarda söyleyiş olabildiğince korunmaya çalışılmıştır.

818-_Cağadal: Astronomi’de “Samanyolu” kavramını karşılayan sözcüğün Türkçe’ye “Yağadal” olarak aktarılması da mümkündür.

819-_Cağak: Anlam kayması ile “Duş” için kullanılan kavram aslında derenin, ırmağın yıkanmaya müsait yerlerini tanımlar. Hafif akıntılı yerler için de kullanılır.

820-_Cağan: Hisar, kale anlamları taşıyan kelime heybet içeriğine de sahiptir. Türkçe’de Cağ/Yağ/Zağ kökü büyüklük, irilik, devasalık bildirir. Örneğin Yağna/Zağna veya Yağan/Zağan sözcükleri “Fil” manası taşır.

821-_Cağım: Cağ/Yağ/Yak kökü üzerinden Yahşı/Yakşı ve Yakışık sözcükleri ile bağlantılı olan kavramın Türkçe’ye “Yakım” olarak aktarılması da mümkündür. Bu durumda Yakın sözcüğü ile bağlantısı da “Sempati” manasına uygun düşecektir.

822-_Cağlık: Anadolu halk kültüründe de kullanılan sözcük, odada ahşap bir sekinin veya divanın altında bulunan gizli banyo köşesini tanımlar. Banyo yapılacağı zaman minderler ve örtüler kaldırılır. Köşeden itibaren diğer kısımların aksine çivisiz olarak dizilmiş 8-10 tane tahta yerinden çıkarılır. Alttaki taş veya beton zeminde dışarıya açılan bir su gideri bulunur. Kovalarla odaya su taşınarak hazır hale gelen banyoda yıkanıldıktan sonra seki veya divan eski haline getirilir.

823-_Cakarmak: Direktif vermek, talimat vermek manasındaki kelime gerçekte Türkçe’deki Yakarmak fiilinin farklı bir söylenişidir. Ancak anlam Caka/Yaka bağlantısı üzerinden yöneltmek (yönlendiricek şekilde konuşmak) içeriğine sahip olduğu için orijinal biçim korunmuştur.

824-_Cakşı: Selam manasında açıklanan kavram gerçekte Yahşı/Yakşı (hoş, güzel) kavramının selam sözcüğü olarak kullanılmasından kaynaklanır. Bu mana ile ilgili olmak kaydıyla türev kelimeler için de aynı açıklama geçerlidir.

825-_Cal: Ücret, kira, fiyat gibi anlamlarda kullanılan sözcüğün farklı lehçelerde küçük anlam farklılaşmaları ile Jal/Yal/Cal/Çal/Şal biçimindeki söylenişleri mevcuttur. Açıklama bu mana ile ilgili olmak üzere türev kelimeler için de geçerlidir.

826- Calamak: Zirai aşılama yapmak manasındaki kavramın Türkçe’ye Çalamak olarak aktarılması da mümkün olmakla birlikte başka bir kaynakta Çalamak karşılığında “Mayalamak” anlamına rastlanmış ve bu nedenle orijinal biçim tercih edilerek her iki kavram kendi anlamı ile aktarılmıştır. “Aşılamak” manasına Jalamak biçiminde, “Mayalamak” anlamına Şalamak biçiminde de rastlanmıştır.

827-_Calayık: Çalamak/Şalamak fiili bez bağlamak (mesela ağaca) anlamında kullanılmaktadır. Burada bir ses dönüşümü ile kundak (bebek sargısı) manasındaki kelimenin Şalayık/Çalayık/Calayık biçimine geldiği anlaşılmaktadır.

828-_Calın : “Alev” manasındaki sözcüğün değişik lehçe ve şivelerde Jalın söylenişi de bulunmaktadır. Aynı manaya sahip olan Türkçe Yalın sözcüğünün farklı bir söylenişi olarak da değerlendirilebilir.

829-_Calınmak: Rica etmek, istirham etmek, dilencilik yapmak, yalvarmak, dalkavukluk etmek, itaat etmek şeklindeki birbiri ile bağlantılı bir dizi anlamı bulunur.

830-_Calmağış: Köpekbalığı anlamında kullanılan sözcük aslında Yalmavuz/Calmağuz (dev, canavar) sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimidir. Ancak köpekbalığı manasında bu şekilde kullanıldığı için farklı bir sözcük olarak kabul edilmiştir.

831-_Camanbay: Şaman manasında kullanılan kavram aslında kelime anlamı olarak sıradışı işler yapan kişi demektir. Caman sözcüğü Türkçe’deki Yaman kelimesinin farklı bir söylenişi olup, yaklaşık olarak da benzer manalar taşır. Güçlü, korkutucu, sıradışı hatta duruma göre fena, şerli gibi anlamları bulunur. İkinci kısmı oluşturan Bay ise erkek kişi demek olduğu kadar zenginlik ve çok fazla şeye (burada yeteneğe) sahip olmayı anlatır. Camanlamak fiili ise “Keramet göstermek” (fevkalade iş yapmak, sıradışı işler başarmak) anlamlarına gelir.

832-_Canaş: Sevgili anlamındaki kavram Farsça “Can” sözcüğü ile alakalı olmayıp Türkçe Can/Yan kökünden yanında bulunan, yanaşılan kişi demektir.

833-_Canaşmak: Hizaya girmek, yan yana olmak, aynı hizada olmak, paralel olmak içeriklerini ihtiva eden fiil Türkiye Türkçesi’ndeki Yanaşmak fiilinin farklı bir söylenişi olmakla birlikte aralarında önemli bir anlam farklılığı bulunmaktadır. Yanaşmak fiili yandan yaklaşmak manası taşırken Canaşmak ise aynı yanda olmak, aynı yöne doğru olmak manalarını barındırır.

834-_Cankoz: Karaçayca’da “Kardelen” çiçeği demektir. Ancak çevredeki Kafkas dillerinde de kullanılmaktadır. Sözcüğün yapısı büyük olasılıkla Türkçe olduğunu düşündürmektedir. Ancak etimolojisine dair net bir açıklama yapılamamıştır. Bileşik kelime olma ihtimali de güçlüdür.

835-_Canlaşmak: “Dost olmak” olarak izah edilen kelime Farsça “Can” sözcüğü ile ilişkili görünmekle birlikte (bu durumda anlam içeriği “Can dostu olmak” tabirine de denk düşer), Türkçe Yan/Can kökünden de kaynaklanıyor olabilir. Bu takdirde ise yanaşmak, yan yana gelmek, yanından ayrılmamak manalarını ihtiva ettiğini söylemek yanlış olmayacaktır.

836- Caraklanmak: “Silahlanmak” demek olan sözcüğün “Kibarlık etmek” manası da vardır. Carak sözcüğü de “Silah” manasına geldiği gibi aynı zamanda “Kibar” demektir. Fakat bu iki mananın türeyiş biçimleri farklıdır. Carmak/Yarmak fiilinden türeyen Carak/Yarak (yarıcı, kesici nesne) sözcüğü silah demektir. Kibar manası ise Car (ses) köküyle ilişkili olup güzel konuşan (veya kompliman yapan) içeriğine sahiptir.

837-_Caramak: “Kompliman yapmak” veya “Kur yapmak” manası gerçekte Car kökünün “Seslenmek” içeriği üzerinden mecazen güzel söz söylemek, hatta nağmeli, ahenkli sözler söylemek anlamında kullanılarak ortaya çıkmış görünmektedir. Yaramak fiili ile olan bağlantısı da bu anlamı güçlendirmektedir. Türevi olan Caraşmak fiili “Serenat yapmak” şeklinde Türkçe’ye çevrilebilir.

838-_Caranmak: Kibarlık etmek, kibar davranmak, iltifat etmek demek olan sözcük Türkçe’deki Yaranmak fiilinin eşdeğeri olmakla birlikte anlam farklılaşmış olduğu için orijinal söyleyiş ile aktarılmıştır.

839-_Carapazan: Anlamı “Sahur davulcusu” veya “Ramazan davulcusu” olarak verilen kavram bileşik bir kelime gibi görünmektedir. Car ve Pazmak/Basmak sözcüklerinin bileşmesiyle oluştuğundan Anadolu Türkçesi için “Carabasan” (yani bağıran veya aşırı yüksek ses çıkaran) biçimine de ulaşılabilir.

840-_Caraşmak: Birbirini övmek, birbirine güzel sözler söylemek manalarının yanısıra birbirinden hoşlanmak anlamı da bulunur.

841-_Caraştırmak: Barıştırmak manasındaki kelime aslında birbirlerine karşılıklı olarak güzel sözler söylemelerini sağlamak, birbirlerini hoşnut etmelerini sağlamak demektir.

842-_Caratmak: “İltifat etmek” manasındaki kavram bileşik bir kelime de olabilir. Car sözcüğü ve Atmak fiili üzerinden “Car atmak” (yani “Laf atmak”) manasına da ulaşılabilir.

843-_Cargak: Hymen (kızlık zarı) manasındaki kelime Car/Yar/Zar kökünden türemiş olup Yarmak fiili ile alakalıdır ve yarılan şey demektir. Türkçeye “Yargak” veya “Yarcak” olarak aktarılması da mümkündür.

844-_Cargıl: Mitolojide “Haberci meleği / tanrısı” manası taşıyan kelimenin Jargıl biçimi de mevcuttur. Seslenme, nida etme bildiren Car/Jar kökünden türemiştir.

845-_Carık: Nur (kutsal ışık), aydınlık manasındaki kelimenin Jarık/Yarık söylenişleri de yaygındır.

846-_Carıklık: Ölmüş bir insandan bahsedilirken söylenir. Yaklaşık olarak “Rahmetli/Rahmetlik” kavramını karşılar. Sözcüğün kökündeki aydınlık (nur) manası dikkate alınarak “Nurlar içinde yatsın” şeklinde çevrilmesi de mümkündür.

847-_Carkınlamak: “Yüzüne nur inmek” deyimindeki manayı karşılar.

848- Carkuday: “Yar/Car/Cer/Yer” ve “Kuday” (tanrı) sözcüklerinin bileşik halidir. Yer tanrısı, toprak tanrısı demektir. Anadolu’da yarılmış gibi duran dik uçurumlara Yar denilir. Bu bağlamda toprağın yarılması veya topraktan çıkma anlayışı ile de alakalı görünür.

849-_Carlanmak: “İlan edilmek” manasındaki kelimenin “Haberdar olmak” anlamı da vardır.

850-_Carlaşmak: Herkes tarafından duyulmak, herkesçe öğrenilmek, haberleşmek, birlikte haber vermek manalarındaki fiil “Kulaktan kulağa yayılmak” deyimindeki manayı karşılamaktadır.

851-_Carlık: Eski Türkçe’de Yarlık/Carlık kelimesi Ferman, Emirname anlamlarına gelir. Ancak 1900’lü yılların başında Altay bölgesinde ortaya çıkmış bir dinsel görüş olan Burhanizm akımı da “Carlık” olarak nitelenmiş ve taraftarlarına da “Carlıkçı” (çoğulu “Carlıkçılar”) denilmiştir. Rus hükümeti tarafından kendisine karşı isyan olarak görülen bu dinsel anlayış silah gücüyle bastırılmış ve onu anlatan “Carlık” kavramı kaynaklarda yanlı bir biçimde olumsuz anlamlar yüklenerek tanımlanmıştır. Günümüzde ise daha nesnel ve tarafsız tarihsel çözümlemeler yapılabilmektedir.

852-_Carma: Türkçe Yarma sözcüğü ile doğrudan ilgili olan kelimenin ilk anlamı “Parça” (bölünmüş şey) olup, ikinci anlam ise Yarma (kırılmış buğday veya bulgur) kavramı ile ilişkili olsa da belirgin bir farklılaşma ile “Bakliyat” kastedilir olmuştur.

853-_Carmalık: “Pazar alanı” şeklinde açıklanan sözcüğün “Hububat pazarı” manası taşıması da olasıdır. Carma/Yarma kelimesi buğday, bulgur, bakliyet anlamlarına gelmektedir.

854-_Casak: Türkçe’deki Yasak sözcüğünün farklı bir söylenişi olmakla birlikte yasa (kanun) ile yapılmış düzenleme içeriği ile “Vergi” veya “Harç” (devlet gücüyle alınan para) anlamında kullanılmaktadır. Bu nedenle orijinal söyleyiş ile alınmıştır.

855-_Casmak: “Tedavi etmek” manasındaki fiilde “Parmaklarını gevşetmek / açmak” gibi son derece özelleşmiş bir içeriğe de rastlanmıştır.

856-_Caşıl: Türkçe Yeşil/Yaşıl sözcüğünün farklı bir söylenişi olan kavramın anlamı farklılaşarak “Sebze” (“Yeşillik” de denildiği gibi) karşılığında kullanılır olmuştur.

857- Cavankul: Orduda askeri diziliş içerisinde sağ cenahı tanımlayan kavrama Cavankul/Çavankul/Savankul/Sağankul olarak da rastlanır.

858-_Caya: Yaratıcı, yayıcı, dağıtıcı gücü ifade eder. Kelime Cay/Yay/Yaz köküden türemiştir. Yaz bağlantısı ile kaderi yazan manasını da ifade eder. Ancak bu anlam geri plandadır ve belirgin değildir.

859-_Cayamak: Türkçe “Yaya” sözcüğü ile de bağlantılı gözüken kavram “Çayamak” (su kabarmak) fiili ile de ilişkilidir. Bitkilerin filizlenip büyümesi, çocuğun ayaklanıp yürümesi (bir anlamda varoluşa katılması) da bu kavramla ifade edilir. Sözcüğün “Yaratmak” manası da bu ilişki çerçevesinde değerlendirilmelidir.

860- Cayalmak: “Bahar gelmek” demek olan fiilin Cay/Yay kökü üzerinden Yayılmak fiili ile da bağlantısı bulunur. Baharın, enerjinin, sıcağın, çiçeklenmenin her yana yayılmasını ifade eder. Ayrıca Yaratılmak manasını da içerir.

861-_Cayık: Tufan veya sel manasında kullanılan kelimenin farklı lehçe ve şivelerde Çayık/Cayık/Jayık/Yayık biçimlerine yaygın olarak rastlanır. Ayrıca mitolojide ırmak tanrısının adı olarak da kullanılmaktadır.

862-_Caylanmak: Türkçe “Yaylanmak” fiili ile de ilişkili görünen kavram sekmek, sekerek gitmek, sıçramak manalarına gelir. Caylan (ceylan) sözcüğünün de bu fiille alakalı olma ihtimali dikkate alınmalıdır.

863- Caynamak: “Feshetmek” anlamına gelen kelimenin “Bunalmak” manasına da rastlanmıştır. Ayrıca “Rica etmek” anlamı da kayıtlarda yer alır.

864-_Cazgırmak: Birinin ayıbını söylemek, günahını herkese söylemek, ifşa etmek manasına gelir. Türkçe günah, suç, ayıp bildiren Cas/Caz/Yaz/Yas kökünden türemiştir.

865-_Cebsemek: Silah aramak, silah bulmak, silah çekmek anlamındaki fiil “Cebe” (silah) sözcüğünden türemiş olup aradaki “E” harfi düşmüştür. Sözcüğün Cepsemek biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

866-_Cebsel: Mühimmat (silah) manasındaki kelimenin Cepsel biçimi de tercih edilebilir.

867-_Cebsenmek: Silahlanmak demek olan fiil “Cebe” (silah) sözcüğünden türemiş olup aradaki “E” harfi düşmüştür. Sözcüğün Cepsenmek biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

868-_Cedek: “Dizgin” anlamına sahip olan kelime ayrıca körlere yol gösteren “Rehber köpek” ve “Rehber çocuk” (kör kişinin elinden tutarak yol gösterip onu gezdiren çocuk) manalarında da kullanılır.

869-_Cedindirmek: Çocuğu elinden tutarak, köpeği tasmasının bağından tutarak veya atı dizgininden tutarak çekip yürümeye zorlamak demektir.

870-_Ceğeken: “Kutup Porsuğu” manasındaki kelimenin Çeğeken söylenişi de vardır. Ayrıca Değeken söylenişi ile genel olarak “Porsuk” anlamına da rastlanmıştır. Ancak burada anlam az da olsa farklılaşarak özgünleştiği için bu kelime ayrıca verilmiştir.

871-_Ceğeren: Antilop, dağ keçisi, ceylan gibi açıklamalarla verilen sözcük için eldeki verilerle en doğru mana “Moğol ceylanı”dır. Kavram da zaten Moğolca kökenli gözükmektedir. Bu mana tercih edilmiştir. Ceyeren biçimi ile rastlanan kavram Türkçe’de Ceren olarak yer alan kelimenin de ilk ve orijinal biçimidir. Ceyren olarak söylendiğine de rastlanır.

872- Celbev: Cel/Yel kökünden türeyen kelime çadırın rüzgarda uçmaması için bağlanmasında kullanılan ipi tanımlar. Türkçe’ye Yelbev (Yelbeğ: Yel bağı) olarak aktarılması daha doğru göründüğü halde anlam ve söyleyiş yeterince özgün bulunduğu için orijinal dildeki biçimi ile alınmıştır.

873-_Celbezek: Türkçe’ye Yelbezek biçiminde aktarılması mümkün olan Solungaç anlamındaki kelime için asıl söyleyiş tercih edilmiştir. Yelbezek söyleyişi için hafifmeşrep, hercai, aklı havada anlamlarına rastlanmış ve kelime bu içerikler ile aktarılmıştır.

874-_Cengetey: Cenge yani Türkçe Yenge sözcüğü ile bağlantılı olduğu görülen kelime büyük olasılıkla başka kadınları fuhuş yaptırmak için kullanan kadın (Patroniçe) manasında kullanılmaktadır.

875-_Cer: Toprak, parsel, vatan ülke gibi manalar Yer sözcüğünün farklı bir söylenişinden kaynaklanır. Bundan başka dilencilik, bağırarak yardım toplama, açık artırma ile mal satma gibi manaları da bulunmaktadır ancak bunlar Car (ses) kökü ile bağlantılı görünmektedir.

876-_Cereşmek: Cer/Yer kökü bağlantısıyla (yere çömelerek oturmak yani barış görüşmesi yapmak veya karşılıklı dinginleşip oturarak savaşı bırakmak) içeriğinde olduğu tahmin edilen fiilin “Mütareke yapmak” (silah bırakmak) manası silahların gömülmesi geleneğinden kaynaklanan eski bir anlayışa da dayanıyor olabilir. Bu durumda Cer (Yer) ve Eşmek kavramlarının bileşik hali olduğu da öne sürülebilir.

877-_Cerge: Yer/Cer/Çer kökünden türeyen ve saf, sıra (dizi) manalarındaki kelimenin Çerge söylenişi de mevcuttur. Sözcüğün ve türevlerinin C/Ç dönüşümü ile birbirlerine karıştığı pek çok örnek vardır ve ayrıştırılmaları da her zaman mümkün olmamaktadır. Örneğin Cergeşmek fiili sıraya girmek, saf oluşturmak, hizaya girmek anlamları ile görünürken Çergeşmek ise kamp kurmak, ordugah kurmak içeriklerine sahiptir. Bu kavramların ve karşılıklarının farklı şivelerde yer değiştirdikleri görülmektedir. Ancak hepsinde ortak nokta olarak sıraya girme, düzene girme, askeri bir düzen oluşturma, yerleşme anlamları bulunur.

878-_Cerlemek: “Öfkeyle bağırmak” anlamı Carlamak (bağırmak) fiilinden kaynakanır. Cer/Yer kökünden gelen “Topraklamak” (toprakla örtmek) manası ise Yerlemek başlığında verilmiştir.

879-_Cerleşmek: Çer/Cer/Yer kökünden türeyen fiilin “Topraklaşmak” (toprak olmak, toprağa karışmak) anlamı bulunur. Yerleşmek fiilinin içeriğine eklenmesi de mümkündür.

880-_Cerme: Büyük olasılıkla “Sırık biberi” kastedilmektedir.

881-_Cermek: Yer/Cer kökünden türeyen fiil yere saplamak, bir şeyi yere dikmek anlamı taşır. Cerek sözcüğü de yere saplanacak olan uzun sırık anlamına gelir. Örneğin Fasülye cereği gibi.

882-_Ceye: Parantez olarak açıklanan kavram Cey/Cay (Yay) sözcüğü ile alakalıdır. Parantezin yaya benzetilmesi ile alakalıdır.

883-_Ceyme: “Çarşaf (yatak örtüsü)” anlamındaki kelime Ceymek (Yaymak) fiilinden türemiştir.

884- Cığışmak: “Güreşmek” manasında kullanılan kavram Türkiye Türkçesi’ndeki Yığışmak fiilinden başka bir şey değildir. Fakat anlam son derece özgünleştiğinden orijinal biçim korunmuştur. Güreşen kişilerin üst üste binmesinden veya birbirlerini alta almalarından kaynaklanan bir tanımlamadır.

885-_Cığra: “Anason” demek olan kelimenin Cığıra biçimindeki söylenişi de bulunur.

886-_Cılgamak: “Kaymak” veya “Akmak” (daha özel bir anlamla “Paten kaymak”) karşılığında kullanılan Yılgamak/Çılgamak/Cılgamak/Jılgamak fiili ayrıca yeni yıla girmek demektir, fakat bu mana Yılgamak kavramında verilmiştir. Sözcüğün kökeninde uzamak, uzayıp gitmek anlamı yer alır. Örneğin Cılga/Yılga sözcüğü ırmak (nehir) manası taşır. Ilganus ise iri, uzun ve hızlı hareket eden ırmak balıklarına verilen bir addır. Aynı ses dönüşümleri türev sözcüklerde de farklı lehçe ve şiveler içerisinde görülür. Örneğin Jılgan (kaygan) kelimesine başka bir lehçede Cılgan biçiminde rastlanır.

887-_Cılgayak: “Paten pisti” manasındaki sözcüğün aslı Cılgayah biçimindedir. Kelime kökeninde kökeninde uzamak, uzayıp gitmek anlamları bulunmaktadır. Cılga/Yılga sözcüğü ırmak (nehir) demektir. Sözcüğün kavramsal olarak ortaya çıkışında ise büyük olasılıkla donmuş ırmakların paten kaymak için kullanılıyor olması belirleyici olmuştur. Ayrıca “Kızak” manasına da rastlanmıştır. Bundan başka “Et bayramı” anlamı da kayıtlarda yer alır, fakat bu içerik “Yılgayah” (yeni yıl) başlığında değerlendirilmelidir.

888-_Cır: Ir/Yır/Jır/Cır sözcükleri küçük anlam farklılıkları ile pek çok lehçe ve şivede şarkı, türkü, melodi, nağme, ötüş, cırlama içeriklerini ihtiva eder.

889-_Cıygı: İstif, stok anlamları verilen kavram Cıy/Cığ/Yığ/Yıy kökünden türemiş olup Anadolu Türkçesi’ndeki Yığmak fiil ile doğrudan bağlantılıdır. Sözcüğün kökensel açıklaması tam olarak yığılmış şeyler demektir.

890-_Ciyde: “Yabani İğde” ağacı için kullanılan kavramın değişik lehçelerde anlam farklılaşmaları ile Cide/Ciğde/Yiğde/Yiyde biçiminde farklı söylenişleri bulunur. Bu anlamlar bazen kavak veya söğüt ağacını kastedecek derecede farklılaşabilmektedir. Türkçe İğde sözcüğü ile bağlantısı son derece belirgindir.

891-_Ciyelek: “Kiraz” anlamındaki sözcük Ciyelek/Ciğelek/Çiğelek dönüşümü ile Çilek sözcüğüne bağlantılıdır. Ancak anlam son derece farklılaşmış olduğundan farklı bir kavram olarak değerlendirilmiştir. Sözcüğün Çiyelek biçimine de rastlanır. Çiye/Şiye ise vişne demektir.

892-_Col: Talih, baht, şans anlamındaki kelime Türkçe Yol sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Eski Türk kültüründe Yol kavramı insanın hayat çizgisi ile ilişkilendirilmekteydi. Burada da bu durumun bir yansıması söz konusudur.

893-_Comak: “Masal” anlamı taşımaktadır. Türk Dünyası’nın değişik bölgelerinde Domok/Comok/Comak/Cumak/Jomak/Jomak/Yomok/Yumak/Yomak/Nomak/Numak/Numah/Nuvah söz dizisindeki kelimeler masal, destan, efsane, halk hikayesi, bilmece anlamlarında kullanılır. Kelime kökünde anlatmak, söylemek, büyülü söz, efsun içerikleri bulunur. Tunguz ve Mançu dillerinde

“Nımka/Nımak” olarak yer alır ve şamanlık yapmak, hikâye anlatmak geçmişten haber vermek gibi mânâları da içerir. Yom (baht, tâlih) kavramı ile de bağlantılıdır. Cumak kelimesine “Cinas” (söz oyunu) manasında da rastlanmıştır.

894-      Congala: “Kabus” demek olan kelimenin Jongala söylenişi de bulunur.

895-      Cortan: “Lor peyniri” olarak verilen anlam Cortan/Yortan/Yoğurtan bağlantısı ile Yoğurt sözcüğü ile ilişkilidir. Lor peynirinin yoğurda benzetilmesi söz konusudur.

896-_Cöke: Ihlamur anlamındaki kelimenin Cöğe/Çöğe/Çöke söylenişleri de mevcuttur.

897-_Cörme: İçine kokoreç doldurularak sarılıp kızartılan işkembeyi tanımlayan özel bir tür yemeğin adı olan kelime Yörmek/Cörmek/Çörmek (sarmak, etrafına dolamak) fiilinden türemiştir. Çörgem/Cörgem (mumbar dolması) ve Yörgemeç (kokoreç) sözcükleri ile de doğrudan bağlantılıdır.

898-_Cuğur: Mısır (bitki) manası, çok büyük olasılıkla bitkinin çana veya üflemeli çalgılara benzetilmesi nedeniyledir. Rumeli’de Cuğur sözcüğü büyük çıngıraklar için Çuğur ise Türk Dünyası’nın değişik yörelerinde düdük, kaval anlamlarında kullanılır. Atın sırtındaki sürtünme nedeniyle kılları dökülmüş bölgeye de Cuur/Cuğur denildiği bilinmektedir.

899-_Cuğurt: Orijinal dilde Cuvurt olarak yazılmış olan kelimenin “Cacık” anlamı bulunmaktadır. Cuğurt/Coğurt dönüşümü üzerinden Yoğurt sözcüğü ile olan bağlantısı dikkate değerdir.

900-_Culbanmak: Anadolu’da Cılbanmak fiili soyunmak, giysilerini çıkarmak anlamında kullanılır. Burada ise tamamen yılanını deri değiştirirken eski deriyi soyup çıkarması için verilen bir açıklama vardır. Cul/Yul/Yül kökü Türkçe’de traş olmak, tüy dökmek, tüysüz kalmak, çıplaklaşmak bildirir.

901-_Culbuğa: “Yılanının değiştirdiği deri” manasındaki sözcüğün kaynaklandığı Culbanmak/Cılbanmak fiili soyunmak demektir. Sözcüğün ikinci kısmı ise ayrıca Buğa (ejderha, yılan) kavramı ile de bağlantılı görünmektedir. Bu takdirde anlam tam olarak soyunmuş yılan olarak görülür. Diğer bir olasılık ise Bağa (kabuk) sözcüğünden dönüşmüş olmasıdır.

902-_Culduz: Ulduz/Ildız/Yıldız/Yulduz/Culduz dönüşümü ile Yıldız sözcüğü ile de doğrudan bağlantılı olan kavramın derleme esnasındaki bir tarif hatası veya yanlış anlama nedeniyle mi bu şekilde tanımlandığı yoksa gerçekten yöresel olarak bu içeriğin mi kastedildiği anlaşılamamıştır. Fakat Cul/Yul kökünün hayvanların tüyleri veya kuyrukları ile ilgili kavramlar türettiği de kesindir. Burada bir benzetme yapılmış da olabilir.

903-_Culgu: Kuş türünden hayvanların tüylerini kabartmasını tanımlayan kavrama Çulgu biçimiyle de rastlanmaktadır.

904-_Curamak:

Yuğurmak/Yoğurmak fiillerine bağlıdır.

905- Curmak: Dilmek, dilimlere ayırmak demek olan fiil Carmak/Curmak/Cırmak/Yırmak/Yarmak dönüşümü içerisinde değerlendirilmelidir.

906-_Cürek: İskambil oyunlarında “Kupa” anlamında kullanılır. Şeklin kalbe benzetilmesinden kaynaklanır. Ayrıca “Cesaret” anlamı da vardır. Türkçe Yürek sözcüğünün farklı bir söylenişinden ibarettir.

907-_Cürekey: Bağırtlak kuşu manasındaki sözcüğün Çürekey söylenişi de mevcuttur.

908-_Cüzün: “Eşkal” (dış görünüm) manası taşıyan sözcük Cüz (Yüz)

kaynaklanmaktadır.

909-_Çabak: Kimi şivelerde tatlısuğu balıklarına verilen genel bir isim olan kavram kimilerinde tatlısu balıklarının bazı özel türlerini tanımlamak için kullanılır. Anadolu Türkçesi’nde “Çapak balığı” olarak bilinen türün adı ile de doğrudan alakalıdır. Bir veya iki lehçede ise tamamen daha genel bir anlamla “Balık” kavramını karşılar. Ayrıca Balık Burcu’nun adı olarak da görülür.

910-_Çaçık: Kaymağın saçılarak (serilerek) kurutulması nedeniyle S/Ç dönüşümü ile Saçmak/Çaçmak fiilinden türemiştir.

911-_Çağakmak: Çağ ve Akmak sözcüklerinin bileşik biçimi gibi görünen fiilin, Çağıkmak söylenişi dikkate alındığında tek bir sözcükten oluşma ihtimali de vardır. Her iki söyleniş de zaman için “Geçmek” manasında kullanılmaktadır.

912-_Çağan: Bayram, Yeniyıl başlangıcı, Ocak ayı manaları dışında temiz, parlak, aydınlık, beyaz anlamları da bulunur.

913-_Çağat: Sözcük her ne kadar “Saat” kelimesinden benzeşim yoluyla oluşmuş gözükse de (hatta bu ihtimal gerçekten çok yüksek olduğu halde), Türkçe Çağ/Çak (zaman) kökü ile tam bir uyum içerisinde olup yabancı bir sözcük olarak nitelemek için bile herhangi bir neden bulunmayacak kadar Türkçe olduğu söylenebilir.

914-_Çağaz: Farsça “Kağıt” sözcüğü ile etkileşim olup olmadığı net değildir. Sondaki “T-Z” dönüşümü etkileşimi akla getirse de baştaki “Ç” sesi “K” dönüşümü ile uyumlu değildir. Çağmak (beyazlamak, ışıklanmak) fiili kağıdın renginden ve ışık geçirmesinden dolayı bu sözcüğün kökünü oluşturur.

915-_Çağban: Oruç manası taşır. “Çağbanmak” fiili ise oruç tutmak demektir. Kelimenin kökeni maalesef net değildir. Ancak yorum yoluyla sonuca varılmaya çalışılabilir. Mançu, Türk ve Moğol kültürlerinde kullanılan “Baçağ” (oruç) sözcüğündeki “Ç” ve “B” harflerinin (sözcüklerin lehçeleri arasında geçişinde nadiren de olsa rastlanan bir durumla) yer değiştirmesi ile form değişikliğine uğradığı izlenimi uyandırmakla birlikte sesli harflerin diziliminde değişiklik meydana gelmesi bu kanaati zayıflatmaktadır. Diğer akla gelen bir husus ise İslam kültüründe üç aylar olarak bilinen ve oruç tutma geleneğinin uygulandığı ayların ikincisi olan “Şaban” sözcüğünden kaynaklanmış olabileceğidir ki, buradaki eksik kalan nokta da her ne kadar Şaban ayında da isteğe bağlı olarak oruç tutuluyor olsa da İslam inancındaki asıl oruç ayının Ramazan olduğu gerçeğidir. Dolayısıyla oruç sözcüğü ile özdeşleşmesi gereken kelime Ramazan’dır. Diğer izahat ise kelimenin etkileşim dahi olmaksızın Türkçe olduğunu kabul ederek etimolojik bir çözümleme yapmaktır. Buradaki en mantıklı açıklama ise şu şekilde olmalıdır: Sözcük “Çağ” (vakit) kavramından türemiştir. Belirli bir vakte kadar bekleme (aç durma) anlamı kastedilmektedir.

916- Çağdamak: “Asayişi sağlamak” manası verilen kavram, büyük olasılıkla “Açığa çıkarmak” veya “Aydınlatmak” içerikleri üzerinden bu anlama evrilmiştir. Çağ kökündeki aydınlık bildirme en azından bir bağlantı olarak dikkate alınmalıdır. Karanlık bir alana fener veya meşale tutarak aydınlatıp orada suç işlenme olasılığını ortadan kaldırmak veya işlenmiş suçu görmek asayişin sağlanmasını ifade eder. Ayrıca Çağ kökünde ispiyonlamak, haber vermek anlamları da yer alır.

917-_Çağılga: “Abonelik” anlamı taşıyan kavram orijinal dilde Çakılga biçimindedir. Türkçe’ye Çağ (zaman) bağlantısı dikkate alınarak “Ğ” ile aktarılmıştır. Ancak esas söyleyişteki “Çakılıp kalma” manası geri planda kalmaktadır. Bu nedenle orijinal biçimde tercih edilebilir. Aynı açıklama sözcüğün fiili olan Çağılgamak/Çakılgamak için ve bu mana ile bağlantılı olmak kaydıyla türev sözcükler için de geçerlidir.

918-_Çağılmak: Sözcüğün orijinali Çagulmak şeklindedir. “İftiraya uğramak” dışında “İtham edilmek” manası da bulunur. İhbar edilmek, ispiyonlanmak manalarına da rastlanır.

919-_Çağımgaç: İlk bakışta Çağ (zaman) sözcüğü ile ilgili görünmekle birlikte Çav/Sav köküyle de bağlantılı olup, buradan Çava/Sava (haber) kavramıyla da alakalıdır.

920-_Çağınmak: Tarih belirlemek, gün atmak anlamlarından başka samimiyet göstermek, samimi davranmak içeriği de vardır.

921-_Çağır: “Şarap” anlamındaki sözcüğe Şağır biçimiyle “Kırmızı şarap” açıklaması ile rastlanmıştır. Çakır/Şakır söylenişleri de mevcuttur.

922-_Çağırga: Davetiye, celp kağıdı anlamındaki kelimenin Şemsiye manası da bulunur, ancak bu mana Çağmak (ışımak, ışık vurmak) fiili ile alakalıdır.

923-_Çağışmak: Ağız dalaşı yapmak ve körüklenmek (ateş) manaları bulunur. Çağıştırmak fiili de tartıştırmak, ağız dalaşı yaptırmak, ateşi körükletmek anlamlarına gelir.

924-_Çağıtmak: Sözcüğün orijinali Çagutmak şeklindedir. “İftiraya atmak” dışında “İtham etmek” manası da bulunur. İhbar etmek, ispiyonlamak manalarına da rastlanır. Çagutmak fiili de benzer anlamları içerir. Çagu (iftira), Çaguçu (iftiracı) kelimeleri de aynı kökten türemiştir. Böcek, yılan, akrep, arı gibi hayvanlar için sokmak, ısırmak anlamlarına da gelir.

925-_Çağmak: Işık vurmak, güneş değmek manalarındaki fiilin Çavmak/Şavmak söylenişleri de vardır.

926- Çağnamak: Yerde yuvarlanmak manasındaki kelime eşek, katır, köpek gibi hayvanların yere yatarak güneş ışığı altında debelenmelerini tanımlar. Ayrıca “Çağmak” fiilinin güneş ışığının bir yere vurması anlamı dikkate alındığında kavramın içeriği biraz daha netleştirilebilir.

927-_Çağra: “Ezan” anlamı verilen kavramın ilk olarak Çağrı (davet) ve Çağırmak (davet etmek) sözcükleri ile bağlantısı belirgin biçimde görülse de “Çağ” (zaman) içeriği ile olan alakası da göz ardı edilmemelidir.

928-_Çağramak: Sözcüğün “Parlamak” anlamından başka “Beyazlaşmak” manasına da rastlanır. Bundan başka “Bağırarak seslenmek”, “Davet etmek” anlamları da bulunmaktadır. “Ezan okumak” için kullanıldığı da görülmektedir.

929-_Çağraşmak: Sözcüğün “Ezan okumak” manasının Türkçe’de var olan Çağrışmak fiilinin içeriğine aktarılması da mümkündür.

930-_Çakağçak: Saat durması veya veya verilen sürenin dolması için kullanılan kavram gerçekte halk inançlarından kaynaklanır. Evrenin durduğu bille (alemin durduğu an) olarak bilinen anlayışa göre Nevruz’da tam gece ile gündüzün eşitlendiği anda bütün doğa ve tüm kainat, canlı cansız tüm varlıklar bir anlık bir uykuya dalar, sonra geri uyanırlar. Irmaklar bir an için durur sonra yeniden akmaya başlar. Herşey bir an için ölüp geri dirilirler. Dünya tanrısal bir güç tarafından sanki yeni baştan yaratılmaktadır. Dolayısıyla her yıl yinelenen o bir an aslında yaradılıştan bu yana geçen tüm zamanları içinde barındırmaktadır.

931-_Çakanak: Şıganak/Çıganak/Çığanak/Çağanak/Çakanak/Çıkanak söz dizisi “Dirsek” anlamında kullanılmaktadır.

932-_Çakılgağan: Moğolca’da ve dar bir alandaki çevre Türk kültürlerinde elektrik demektir. Aslında sözcüğün açıklanmaya ihtiyaç duyan hiçbir yönü yoktur. Yalnızca ifade edilmesi geren şey şudur; Türkçe’nin bilimsel terim üretemeyeceği, üretilen sözcüklerin kulağı tırmalayacağı, üretilen karşılıkların aslının yerini tutmayacağı, Türkçeleştirmeye ne gerek olduğu iddialarına verilebilecek en güzel yanıt, halk kültürü tarafından türetilmiş olan ve halen de kullanılan örnek denilebilece yetkinlikteki “Çakılgağan” kelimesidir. “Aktarma Sözlüğü”nün ortaya çıkışına esin veren sözcüktür.

933-_Çakınmak: “Dikkat etmek” manası dışında “İftiraya uğramak”, “Pişman olmak” ve “Töhmet altında kalmak” içeriklerine de rastlanır.

934-_Çakırım: Kilometre manasında kullanılan kelimenin kökeninde aslında çığlığın duyulabileceği mesafe anlamı vardır.

935-_Çakızmak: Flaş patlamak manasında kullanılan fiilin orijinal anlamı deniz fenerinin ışığının dönüşlerle artıp azalması (daha doğrusu uzaktan göründüğü biçimi ile yanıp sönmesi) demektir.

936-_Çaklamak: “Tahmin etmek” olarak verilen anlam gerçekte geleceğe yönelik çıkarımda bulunmak (veya belki de daha geniş olarak geçmişe ya da geleceğe dönük varsayımda bulunmak) şeklinde izah edilmelidir. Çünkü Çak/Çağ kökünden türeyen fiil zaman bildirir. Türkçe’ye Çağlamak şeklinde aktarılması da mümkün olan kavram “Zamanlamak” (zamana dayalı öngörüde bulunmak) içeriğini barındırmaktadır. Sözcüğün ayrıca birşeyin değerini belirlemek, kıymetini takdir etmek manası da bulunmaktadır.

937- Çaknaşmak: Vuruşmak, çarpışmak, toslaşmak manalarındaki fiilin orijinal dildeki söylenişi Çaknışmak biçimindedir. Sözcüğün “Karışmak” ve “İnfial çıkmak” manası da bulunur. Çaknaştırmak (vuruşturmak) kelimesinin de benzer şekilde “Karıştırmak” ve “İnfial çıkarmak” manaları vardır.

938-_Çakramak: Kelleşmek, saçı dökülmek anlamındaki kavram aslında “Çağramak” (parlamak, beyazlaşmak) fiilinin farklı bir söylenişi olup kel kalan başın parlaması veya beyaz görünmesi nedeniyle anlam kayması yaşanmıştır. Aynı ilişki Çağrak (parlak) ve Çakrak (kel) sözcükleri için de geçerlidir.

939-_Çalağan: Isırgan otu anlamındaki kelimenin Akbaba kuşu manası da vardır. Bu mana yine Akaba demek olan Çalagay ile bağlantılı hatta farklı bir söylenişi olarak değerlendirilmelidir.

940-_Çalağız: “İftiracı” veya “Yalancı” olarak açıklanan bileşik kelime Çalmak fiilinin kökünü oluşturan Çal ve Ağız sözcüklerinden oluşur. Yani “Kara çalan” kişi demektir.

941-_Çalakay: “Derme çatma” anlamındaki kelimenin Çalagay/Şalagay/Şalakay biçimleri de mevcuttur.

942-_Çalama: “Mayalama” demek olan gelen kelimenin “Ağaca çaput bağlama” ve “Atın kuyruğunu örme” manaları da bulunur. Altay şamanizminde kurbanın bağlandığı kayın ağacından başka bir ağaca çekilen beyaz ve kırmızı kurdelalar ile süslenmiş şeritten ise Calama adıyla bahsedilir.

943-_Çalamak: “Mayalamak” demektir. Anadolu halka ağzındaki “Çalmak” sözcüğünün doğru söyleniş biçimidir. Örneğin: Yoğurt çalmak/çalamak, Maya çalmak/çalamak gibi. Diğer anlamları ise ağaca çaput bağlamak ve atın kuyruğunu örmek veya atın kuyruğuna bez veya kurdela bağlamak demektir. Fakat bu ikinci anlamların “Şalamak” şeklinde söylenişi de mevcut olduğundan ilk anlam tercih edilmiştir.

944-_Çalanmak: “Mayalanmak” anlamındaki fiilin “Gevezelik etmek” şeklindeki ikinci bir anlamı daha mevcuttur. Çalan sözcüğü ise geveze demektir ve Anadolu’da “Çalçene” olarak ifade edilen kavramla doğrudan alakalıdır. Çalınmak/Çalanmak fiilinin “İdam olmak” anlamı da vardır.

945-_Çalap: Rab (İngilizce Lord karşılığı) anlamına gelir. Sözcüğün kökenini Süryanice haç anlamına gelen “Şalib” ile ilgilendiren görüş neredeyse genel kabul görmüştür. Ancak, bilimsel hiçbir dayanağı olmayan bu görüş haç kelimesinin Hz. İsa ve dolaylı olarak Tanrı ile ilişkilendirildiği iddiasına dayanır. Oysa ki, Türkçe’de çok yaygın olarak görülen “Y/Ç” dönüşümü dikkate alınırsa sözcüğün Türkçe olduğu görülecektir. “Yalap” (nur, aydınlık) kelimesinin “Çalap” biçimine dönüşmesi olasılığı Süryanice’ye dayalı açıklamadan şu an için daha mantıklı görünmektedir.

946- Çalarmak: Rengi değişmek olarak verilen genel mananın yanında Bozarmak (grileşmek) şeklindeki daha dar bir anlam da bulunmaktadır.

947-_Çalaş: Sözcüğün muharebe, cenk manasından başka baraka, kulübe, tarlalara veya bağlara korunma ya da gözetleme amaçlı yapılan derma çatma barınak anlamı da vardır.

948-_Çalatmak: “İdam etmek” olarak açıkanan sözcük kılıçla, palayla vurmak veya başını vurmak anlamını ihtiva eder. Süslemek, bezemek manaları ise kurdela takmak, süs bağlamak olarak anlaşılmalıdır. Bu ikinci anlam grubunun Şalatmak söylenişi de vardır. Mayalamak manası da bulunmaktadır.

949-_Çalav: Sözcüğün “Kira” manası Cal/Çal/Yal (ücret) kavramından kaynaklanır ve orijinal dilde Calav olarak yer almaktadır. Çalav biçiminde ise şaman tefi ve ruh tasviri (idol) manalarına da rastlanmıştır.

950-_Çalayak: “Yalınayak” olarak açıklanan bileşik kelimenin ilk kısmında Yal (Türkçe “Yalın” yani çıplak) bağlantısı dikkate alınmalıdır. (Çal/Cal ile başlayan kimi bileşik kelimelerde yalın, çıplak anlamları ile ilgili olmak kaydıyla benzeri bir durum sözkonusudur ve bir tür ön-ek niteliği taşır.) İkinci kısım ise net olarak Ayak sözcüğüdür. Sözcüğün Çılazak söylenişi ile de karşılaşılmıştır. Kavramın “Yankesici” anlamı da bulunmaktadır.

951-_Çalbar: “Deri pantolon” izahatı ile verilen kelimenin Şalvar kavramı ile bağlantısı açıktır. Şalvar sözcüğünün her ne kadar Farsça kökenli olduğu genel kabul görse de Türkçe Sal/Çal/Şal kökü ile ilişkisi dikkate alınarak yeniden değerlendirilmelidir. Türk dillerinin konuşulduğu pek çok bölgede Çalbar/Çalbur/Şalbur/Şalbar kelimeleri pantolon veya (yerel farklılıklarla da olsa) benzeri giysileri tanımlamakta kullanılır.

952-_Çaldamak: Cal/Çal/Yal (ücret) sözcüğünden türeyen kavramın Caldamak söylenişi de mevcuttur. Sözcüğün para karşılığı, ücretle müzik yapmak veya sokak çalgıcılığı yapmak içeriğine de rastlanır. Bu son anlam tam olarak para verildiğinde müzik çalan (yani önce parayı alan) bahşişli sokak müzisyenliğini tanımlamaktadır. Fiilin ayrıca Aldamak/Yaldamak/Jaldamak/Caldamak bağlantısı üzerinden “Hile yapmak” manasıyla da ilişkisi bulunmaktadır. Bu durumda Çalmak (hırsızlık yapmak) kavramına da belirli bir oranda yaklaşma söz konusudur. Saldamak söylenişi ile “Kemirmek” manasına da rastlanmıştır.

953-_Çaldaşmak: “Kare oluşturmak” olarak açıklanan fiil Türkçe’deki “Çaprazlamak” sözcüğüne benzer bir anlam içerir. Yani karşılıklı olarak köşelere geçmek, çaprazlama durmak şeklindeki izahat daha daha doğrudur.

954-_Çaldırmak: Bozuk konuşmak olarak genel bir anlamla aktarılan kelime aslında aksanlı konuşmak, kötü diksiyonla konuşmak veya yabancı dili bozuk konuşmak manalarını kapsamaktadır. Sözcüğün idam etmek manasına da rastlanır.

955- Çalgamak: “İlave etmek” (sonuna eklemek) manasındaki sözcüğün Calgamak söylenişi de bulunur.

956-_Çalgır: Sazende olarak verilen mana tam olarak saz çalabilen, enstrüman çalan kimse şeklindedir. Ayrıca telli sazları çalan kimsenin elinin yaptığı hareketlerin felçli bir kimseninkilere benzetilmesi söz konusudur.

957-_Çalgıt: “Melez” manasındaki kelimenin orijinali Şalgıt biçimindedir.

958-_Çalgıtay: Bando, mızıka takıma anlamındaki kavramın orijinal söylenişi Çalgıtan biçimindedir. Türkçe’ye daha uygun göründüğü için N/Y dönüşümü ile aktarılmıştır.

959-_Çalık: Felçli, solmuş (bitki), kaprisli, huysuz manaları bulunur.

960-_Çalıkmak: “Felç olmak” manasındaki fiilin Şalıkmak söylenişi ile bitkiler için “Kurumak” / “Solmak” içeriğine de rastlanmıştır.

961-_Çalın: “Ekin biçme” veya “Maaş” şeklinde iki belirgin manası mevcuttur. Cal/Çal/Şal kökü ve türeyen kelimeler ücret, maaş, kira, fiyat gibi anlamları ihtiva eder. Gerçekten de sözcüğün “Maaş” manasına Şalın biçimi ile de rastlanmıştır.

962-_Çalıt: Hasat, ekin biçme şeklindeki mana aslında “Tırpan/Orak sallama” şeklinde olmalıdır. Çalıtmak fiili de “Tırpan/Orak sallamak” demektir. Gerçekte kılıç veya pala gibi aletlerde dahil olmak üzere kesici nesnelerin sallanması veya sallayarak bir şey kesilmesi için kullanılır. Bu bağlamda Çalatmak (kılıçla idam etmek) fiili ile de doğrudan ilişkilidir. Hatta aynı fiilin farklı bir söyleniş biçimidir.

963-_Çalıtmak: “Ekin biçmek” manası gerçekte “Tırpan/Orak sallamak” olmalıdır. Bundan başka “İftira etmek” anlamı da bulunur ki, bu durumda “Kara çalmak” deyimini de karşılar.

964-_Çalkama: “Ayran” anlamında kullanılan kelimenin Salkama ve Şalkama biçimlerine de rastlanmıştır.

965-_Çalkı: “Tırpan” anlamı taşıyan sözcüğün “Ot süpürge” manası da vardır. Gerçekte bazı tür çalıların kesilerek biraz düzeltilip bağlanması ile yapılan bir tür süpürgedir. Hem Çalkı sözcüğünün hem de yapıldığı malzeme olan Çalı kelimesinin aynı kökten (Çal/Şal) türemiş olması dikkate değerdir. Anadolu’da Çalgı olarak da söylenir. “Çalgı’ya gitmek” ifadesi mevsimi geldiğinde Çalkı yapmak için bu çalıları kesip toplamak amacıyla köyün dışına çıkmayı anlatır. Değişik şive ve lehçelerde Şalgı/Şalkı olarak söylendiği de görülmektedir. Ancak bunlarda genellikle Tırpan veya Orak anlamı görülür.

966-_Çalma: “Kement” manasındaki sözcüğün Salma biçimindeki söylenişi de bulunmaktadır. “Metal nakışı” açıklamasına rastlanmış fakat mana netleştirilememiştir, çok büyük olasılıkla metallerin kenarlarına veya üzerlerine demir baskı veya çekiç ile işlenen desenler kastedilmektedir.

967-      Çalpaşmak: Cıvıklaşmak manası haricinde “Eli ayağına dolaşmak” deyimini de karşılar.

968-      Çalramak: “İhmal etmek” manasındaki kelimenin aslı Şalramak biçimindedir.

969-_Çalsınmak: “Sakarlık etmek” açıklaması aslında tam olarak sanki felç olmuş gibi bir durumla eli tutmaz olup bir şeyleri kırıp dökmek demektir. Bu bağlamda Türkçe’deki “Eli ayağına dolaşmak” ve “Eli ayağı birbirine dolanmak” deyimlerini de karşılar.

970-_Çalsıtmak: “İşleri karıştırmak” izahatı ile verilen kavram Türkçe’deki “Elini ayağına dolaştırmak” veya “Elini ayağını birbirine dolaştırmak” (başkasının işleri karıştırmasına neden olmak) deyimlerini de karşılar.

971-_Çamalak: Orijinali “Çamlak” olan dava (hukuki) anlamındaki kavram, Çama (niza, çekişme) sözcüğü ile olan bağlantısı dikkate alınarak Çamalak şeklinde Türkçe’ye aktarılmıştır. Çamla/Çamala sözcüğü de yine dava (hukuki) ve niza manaları taşır.

972-_Çamalamak: Dava açmak, dava etmek manaları taşıyan ve orijinali “Çamlamak” olan kavram Çamalaşmak (niza etmek, çekişmek) fiili ile olan bağlantısı dikkate alınarak Çamalamak şeklinde Türkçe’ye aktarılmıştır.

973-_Çamçağız: Orijinaline “Çamçağaz” olarak rastlanan sözcüğün Türkçe’ye “Çamçağız” olarak aktarılması daha uygun görülmüştür. Çam dalı olarak açıklanan manada ise eksiklik olup olmadığı kanaatine de varılamamıştır. Anlam gerçekten de tam olarak bu şekilde olabileceği gibi, daha özelleşmiş olarak süs amaçlı ya da belirli günlerde farklı törensel amaçlarla kullanılan çam dalları da kastediliyor olabilir. Fakat her iki yönde de kesin yargıya ulaşmak eldeki verilerle mümkün olamamıştır.

974-_Çamlamak: Kötü konuşmak, nefretle anmak manasına gelen sözcük Türkçe’deki “Çam devirmek” deyimi ile de alakalıdır. Bu bağlamda “Pot kırmak” ve “Rencide edici söz konuşmak” anlamlarına da yaklaşmaktadır.

975-_Çanakaymak: Çana (kızak) ve Kaymak sözcüklerinin bileşiminden oluşan kelimenin Şanakaymak biçimine de rastlanmıştır.

976-_Çanakbaz: “Enginar” anlamındaki sözcüğün Çanakbaş söyleyişi de mevcuttur. Tanımlama enginarın şeklinden kaynaklanmaktadır.

977-      Çanamak: “Tozmak” manasındaki sözcük Çan/Çang/Şang/Şan (toz) kelimesinden türemiş olmalıdır. Çanamak/Şanamak söylenişlerinin mevcut olması da bu durumu biçim açısından desteklemektedir.

978-_Çanayaz: Zemheri, kuru soğuk, yakıcı soğuk anlamlarında kelimenin “Çalayaz” söylenişi de bulunmaktadır. Çal- ile kullanıldığında Yal (Türkçe Yalın yani çıplak) bağlantısı Çan- kullanımı dikkate alındığında ise Yan (Yangın yani yakıcı) bağlantısı göz önünde bulundurulmalıdır. Kavramın “Berrak” manası ise ayaz çıkmadan önceki gecelerde gökyüzünün bulutsuz ve açık olması nedeniyle insanların gökyüzüne dayalı olarak kışın ertesi günün soğuk geçeceğini tahmin edebilmelerinden kaynaklanmaktadır. Ancak “Berrak” tanımlaması burada genel olmayıp büyük olasılıkla yalnızca göküyüzü için kullanılmaktadır. Zaten Ayaz kelimesi de benzeri bir mantıkla oluşmuştur. Ayın gözüktüğü gecelerde (göğün bulutsuz olmasından dolayı) ertesi soğuk geçmesi bu kavramla tanımlanmıştır. Anadolu’da benzeri bir biçimde “Çatayaz” tabnliri de kullanılır.

979- Çandırmak: Çaprazlamak, iç içe geçirmek, çapraz olarak birleştirmek manaları taşıyan fiil tıpkı iki elin parmaklarının iç içe geçmesi gibi, tahtaların veya kütüklerin uçlarının üst üste bindirilmesi manasını da ifade eder. Zaten iki elin parmaklarının iç içe geçirilmesi anlamında da kullanılır. Daha sonra parmaklar büküldüğünde bitişmiş olan eller Çan’a benzer bir biçim almış olur. Sözcük ayrıca “Melezlemek” anlamını da ihtiva eder. Çamdırmak biçiminde söylendiği de görülür. Çantırmak biçimindeki söyleyişte “Vazgeçirmek” manasına da rastlanmıştır.

980-_Çanga: “Atlı kızak” anlamı Rusça aynı manadaki Tsanga/Zanga kelimesinden kaynaklanıyor olmalıdır. Ayrıca yine “Kar kızağı” manasındaki Çana sözcüğünün Çana/Çanga dönüşümü ile bu Rusça kelimeye bağlanması ihtimal dahilindedir.

981-_Çangal: Hintçe’den Dünya dillerine İngiliz sömürgesi döneminde İngilizce üzerinden geçmiş olan “Jungle” (“Cangıl” olarak okunur) kelimesinin Türkçeleşmiş halidir (Almanca “Dschungel”). Ancak sözcüğün evrilmesindeki farklılık ve özgünlük İngilizce aracılığı ile değil de doğrudan Hintçe’den veya Sanskritçe’den (Eski Hintçe’den) alınmış olduğu izlenimi vermektedir. Fakat bu durumun kesin olarak netleştirilebilmesi için eldeki veriler yeterli değildir. Sözlü gelenek üzerinden aktarılarak derlemelere sınırlı olarak giren kelimeye dair herhangi başkaca yazılı kaynaklarda da izlenebilecek bir bilgi akışına rastlanamamıştır. Bundan başka köpeklerin boynuna takılan “Çengelli tasma” anlamı da bulunur. Bu tür tasmalar kurtlar köpeğin boynunu ısırmaya kalktığında ağızlarına batması için yapılır. Bu içerik ise Farsça “Çengel” kelimesi ile ilgili görünmektedir.

982-_Çangatmak: “Tehdit etmek” veya “İkrah etmek” anlamındaki sözcüğün tam karşılığı “Pençe göstermek” (pençesini göstererek korkutmak) şeklindedir. Cangatmak biçimindeki söylenişine de rastlanmıştır.

983-_Çapınmak: “Hücum etmek” şeklindeki izahat sözcüğün köküne ve türev kavramlarla bağlantısına bakıldığında kuvvetle muhtemeldir ki, “Atla hücum etmek” veya “At koşturmak” biçiminde olmalıdır. Ancak anlamın genişleyerek (atlı veya atsız) hücum etmek biçimine dönüşmüş olması ihtimali de yok değildir. Fakat en azından sözcüğün ilk biçiminde at vurgusu bulunduğuna neredeyse kesin olarak bakılabilir.

984-_Çapıştay: Büyük çaplı at yarışlarını tanımlamakta kullanılan bir kelimedir. Günümüzde yaklaşık olarak hipodromlardaki “Kupa Yarışları”nı karşılayan bir kavramdır. Ancak geleneksel anlamda farklı boyların (kabilelerin) veya avulların (köylerin) katılımıyla düzenlenen ve zaman zaman yemekli bir şenliğe dönüşen at yarışlarını ifade etmek için kullanılır.

985- Çapıtmak: “Taarruz etmek” biçimindeki açıklama sözcüğün kökenine ve türev kavramlarla bağlantısına bakıldığında, “Atla taarruz etmek” veya “Atlı saldırı yapmak” biçiminde olmalıdır. Anlam genişlemesi ihtimali de elbetteki vardır.

986-_Çapkı: Sözcük “Çapmak” (hızlı hareket etmek) fiilinden bu aletin hızlı kol hareketleriyle kullanılıyor olmasından kaynaklanmış görünmektedir. Fakat Çap kökünde az da olsa kesmek manasıyla ilgili kelimelere de rastlandığı da gerçektir. Bundan başka Ç/S dönüşümü ile Çap/Sap kökenine de bağlantı kuralarak sapından tutularak kullanılan alet manasına ulaşılabilir. Aynı açıklama Çapkıç (satır, kasap bıçağı) sözcüğü için de geçerlidir. Bu bağlamda Çapkılamak fiili de kesici bir aleti sapından tutarak kullanmak manasını ihtiva eder.

987-_Çapkılamak: “Tırpanla / orakla” biçmek manasındaki sözcüğün “El sallamak” manası da vardır.

988-_Çapmak: Sözcüğün yöresel olarak değişen pek çok anlamı bulunur. Bunların en önemlileri; koşmak (daha çok at için), hızlı gitmek, hızlanmak, at sürmek, at koşturmak, hızlı hareket etmek, hızlı gitmek, baskın yapmak, hücum etmek, acele etmek, fırlamak olarak sıralanabilir. Bu kavramların ortak noktaları hızla ilgili olmalarıdır. Ancak bu anlam grubundan başka bağlantısız içeriklere de rastlanabilmektedir. Şapmak biçimindeki söyleyişi de mevcuttur. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

989-_Çapun: “Kırbaç” şeklindeki açıklama bir genelleme olup, yeterli değildir. Çapun sözcüğü gerçekte at ve boğa penisinden yapılan özel bir tür kırbacı tanımlar. Çap/Çav kökü Türkçe’de cinsel organlarla ilgili anlamlar türetir. Örneğin Çav (penis), Çavan (vajina), Çavun (hayvan penisi) gibi...

990-_Çarna: Rus hükümdarının karısı anlamındaki kelime Rusça’da aslında Tzarina (Çarina) şeklindedir. Türkçeleşmiş biçimi olan Çarıça ise dışsal etkilerle Çariçe söylenişine dönüşmüştür. Yine Slav kökenli “Hükümdar” manasındaki Kral sözcüğünden türeyen “Hükümdariçe” manasındaki Kralna (Kralina) kavramında da benzer bir durum ortaya çıkmıştır ve Türkçeleşmiş biçimi olan Kralça dışsal etkilerle Kraliçe haline dönüşmüştür.

991-_Çaram: Plato (yayla) manasındaki sözcüğün kökeni Çar/Yar kökü ile ilişkili görünmektedir. Yani büyük olasılıkla yarılmış yer manası taşır. Genellikle yayla bölgesi, son derece aşağılarda kalan derin bir yarık oluşturan bir akarsu tarafından yarılmış gibi göründüğü için bu benzetme yapılmış olmalıdır. Fakat bu durumda kavramın karşılığının “Vadi” olarak düzeltilmesi de mümkündür.

992-_Çaramak: “Nikah kıymak” manasındaki sözcük seslenme bildiren Car kökünden türemiş gözükmektedir. Yani yüksek sesle duyurmak manası ön plana çıkmaktadır ki, nikah memurunun bu işlemi yüksek sesle yapması anlam içeriğine belirgin olarak etkide bulunmuştur. Sözcükten türemiş olan Çaraşmak (nikahlanmak) fiili de yine eşlerin nikah esnasında yanıtlarını yüksek sesle bildirmeleriye ilişkilidir ve aslında anlam tam olarak karşılıklı yüksek sesle hitapta veya beyanda bulunmak demektir. Bu fiilin Caraşmak olarak söylendiği de görülür. Kavramlarda araya “Ğ” eklendiği takdirde (aslında harfin var olup da düşmüş olması varsayımıyla) Çağramak ve Çağraşmak biçimlerine de ulaşılır ki, bu durumda davette bulunmak (öneride bulunmak, çağrı yapmak), seslenmek içerikleri rahatlıkla görülebilir.

993- Çaraşmak: Nikahlanmak anlamından başka barışmak içeriğine de rastlanır. Birbirine söz vermek, ateşkes yapmak, nikah yoluyla akrabalık bağı kurarak barışı sağlamak şeklindeki yan anlamlar hep aynı mantık çizgisini izlemektedir.

994-_Çarbak: “Çizgili sincap” olarak verilen anlam bazı lehçe ve şivelerde Şarbak söylenişi ile daha genel olarak “Sincap” şeklinde açıklanmıştır.

995-_Çarılga: Emir, talimat, direktif anlamındaki kavramın kökenine dair iki açıklama geliştirmek mümkündür. Car (ses) sözcüğünden türemiş olması ilk akla gelen izahattır. Diğeri ise Çağrılga kavramından “Ğ” düşmesi ile türeme olasılığıdır.

996-_Çarıştay: Sözcüğün kökeni Çarsmak (at yarışı yapmak) fiilinden türeyen “Çarstay/Çarıstay” kelimesidir. Çarıştay/Carıştay dönüşümü ile atlarla oynanan farklı oyunların bir araya toplandığı geniş katılımlı yarışmaları tanımlamak için kullanılır olmuştur. Daha sonradan özleştirme çalışmaları esnasında benzeri bir anlam içeriği ile (anlam daha da genişletilerek) “Yarıştay” sözcüğünü karşılamak için önerilmiştir. Sözcüğün seslenme bildiren Car kökü ile olan bağlantısı ise yarışlarda yapılan tezahüratlarla da uyumludur. Carışmak/Çarışmak (müsabaka yapmak) fiili ise Türkçe’deki Yarışmak sözcüğünün farklı bir söylenişidir.

997-_Çarıt: “Emir” demek olan kelimenin Car (ses) kökü ile bağlantılı olduğu görülmektedir. Diğer bir olasılık ise Çağrıt kelimesinden dönüşmüş olmasıdır. Aynı açıklama Çarıtmak (emretmek) filli için de geçerlidir ve Çağrıtmak olarak aktarılması imkanı dikkate alınmalıdır.

998-_Çarıtmak: “Emretmek” manasından başka “Aydınlatmak” anlamı da bulunur. Ancak bu içerik aynı manaya sahip olan Carıtmak fiilinden kaynaklanmaktadır. Yine de “İzah etmek” (açıklamak) şeklindeki dolaylı bir anlamla da uyumlu görünmektedir.

999-_Çarlağan: “İtirazcı” (her şeye itiraz eden kişi) manasındaki sözcük “Tutukluk yapan silah” anlamında da kullanılır.

1000-_Çarlamak: Sözcüğün asıl anlamı “İtiraz etmek”tir. Bu mana Anadolu Türkçesi’ndeki Carlamak (yüksek sesle konuşmak, gereksiz konuşmak) fiili ile doğrudan bağlantılıdır. Ancak sözcüğün ikinci anlamı ise daha özgün olup, silahın tututluk yapması veya arabada motorun çalışmaması demektir.

1001-_Çarlan: “İtirazcı” (herşeye karşı çıkan) kişileri tanımlayan kavram tutukluk yapan silahlar için de kullanılır.

1002-_Çarlanmak: “Şikayetlenmek” olarak açıklanan fiil Car (ses) kökü ile ilişkili olup Carlanmak biçiminde de söylenir ve kökenindeki anlam aslında “Kendi kendine söylenmek”tir.

1003-_Çarmak: “Şikayet etmek” demek olan kavramın Çağırmak/Çağarmak/Çaarmak/Çarmak dönüşümüne uğramış olma ihtimali vardır. Fakat bağımsız olarak değerlendirilmesi de mümkündür. Ayrıca anlam yeterince özgündür.

1004- Çasak: Haram veya mahrem anlamındaki kavram Türkçe “Yasak” sözcüğünün farklı bir söylenişidir.

1005-_Çasakçı: Muhafız alayı askeri anlamındaki kelimenin kökenine dair iki açıklama geliştirmek mümkündür. İlk olarak Türkçe “Yasak” sözcüğünün farklı bir söylenişi olan Çasak (haram, mahrem) kavramından kaynaklanması olasılığıdır. Bu durumda hükümdarın en yakınında bulunan, mahrem yaşantısına kadar onu koruyan kişi demektir. Çasakçılar’ın en güvenilir askerler arasından seçildiği bilinmektedir. Dolayısıyla bugünkü tabirle “Yakın Koruma” olarak açıklanması da mümkündür. Diğer izahat ise Yazmak/Çazmak fiilinden kaynaklanan Çazak (ferman) sözcüğü ile ilgili olup, Ferman ile görevlendirilmiş özel asker veya koruma görevlisi şeklindedir. Bu takdirde “Yasa” (kanun) ile de ilişkilendirilebilecek olan kelime “Yasa koruyucusu” ya da “Yasanın koruma yetkisi verdiği kişi” olarak da anlaşılabilir.

1006-_Çaşınmak: “Kamufle olmak” olarak verilen anlamın aslında pek çok açılımı vardır. Gizli iş yapmak, gizlice izlemek, saklanarak gözlemek, casusluk yapmak, kamufle olmak, gizlice görüşmek, istihbarat toplamak bu anlamların başta gelenleridir. Yaşınmak/Yeşinmek diğer lehçe ve şivelerdeki söyleniş biçimleridir.

1007-_Çaşıtmak: “Gizlemek” olarak verilen anlamın “Kamufle etmek”, “Kılık değiştirmek” içerikleri de bulunmaktadır.

1008-_Çaşkan: “Fare” demek olan kelimenin değişik lehçe ve şivelerde farenin farklı türlerini tanımlayan az da olsa farklılaşmış anlamları genellikle söyleyiş farklılıkları ile ortaya çıkar. Taşkan/Tuşkan/Tışkan/Tıçkan/Tuçkan ve Çuçkan/Çuşkan/Çaşkan/Çışkan/Çıçkan/Çaçkan kelimelerinin tamamı Türkçe’deki Sıçan (Eski Türkçe “Sıçgan”) sözcüğü ile bağlantılı olup fareyi ve fare türlerini tanımlar.

1009-_Çaşmak: “Gizlemek” veya “Saklamak” anlamları bulunan kelimenin Yaşmak (örtmek) fiili ile de doğrudan bağlantısı vardır. Kavramın “Mahçup olmak” manası da bulunur ve “Utancından saklanacak yer anlamak” deyimine yaklaşmaktadır.

1010-_Çata: Apış arası, iki bacak arası anlamı taşıyan kelimenin Şata söylenişi de mevcuttur. Bacakların çatılmış iki değneğe benzetilmesi söz konusudur.

1011-_Çatağ: Çadırın direklerini ortada birleştiren halka kastedilmektedir.

1012-_Çatan: Saat için “Akrep” manasında verilen kavram olan Çıyan/Çayan/Çadan sözcüğü (gerçek anlamda) akrep demektir. Büyük olasılıkla anlam kayması ile verilen mana dikkate alınmış, asıl gözden kaçırılmıştır. Fakat Çatmak (iç içe geçirmek) fiili ile bağlantısı da dikkate alındığında Çadan/Çatan kavramının saat akrebi manasında kullanılması son derece yerindedir ve halk zekasının bir ürünüdür.

1013-_Çatara: Çatarı olarak da söylenen kelime pamuklu ipek kumaş demektir. Üç iplik pamuk, bir iplik ipekten dokunarak oluşturulur.

1014- Çatarmak: “İç içe geçirmek” anlamı “İskelet kurmak/oluşturmak” olarak netleştirilebilir. Sözcüğün daha bağımsız görünen “Surat asmak”, “Surat yapmak” manalarına da rastlanır ki, bu durumda “Kaş çatmak” deyimini de karşılar. Çat kökü Türkçe’de özellikle tahta, demir, kemik malzemenin iç içe geçerek bir yapı oluşturması içeriğini ihtiva eder. Benzer bir açıklama “Çataşmak” (iç içe geçmek) fiili için de geçerledir ve aslında iç içe geçerek bir iskelet veya yapı oluşturmak demektir.

1015-_Çatınmak: “Surat asmak” olarak verilen mana tam olarak “Kaş çatmak” deyimine denk düşer. Benzer bir anlama “Çatıkmak” fiilinde de rastlanır.

1016-_Çavaş: “Sakin” manasındaki kelimenin Türkçe Yavaş kelimesi ile ilgili olduğu görülmektedir. Ayrıca yine sakin, halim manasında Çuvaş biçimindeki söyleyişi de bulunur.

1017-_Çavgar: Posta güvercini demek olan kelimenin belki de rengi dolayısıyla “Çavga” (boz karga) ile ilişkilendirilmiş olması mümkün olduğu gibi Çavmak (hızlı gitmek, süratli hareket etmek, bir tarafa sapmak) fiili ve Çav/Sav kökü üzerinden Sava (haber) kelimesi ile de bağlantılıdır.

1018-_Çavmak: Hızla uzaklaşmak, hızlı gitmek, süratlenmek, hızla sağa sola sapmak, gözden kaybolmak gibi çok netleştirilememiş anlamlara sahip esnek bir sözcüktür. “Meşhur olmak” anlamı da kaydedilmiştir. Namı, şöhreti hızla yayılmak olarak anlaşılabilir.

1019-_Çavruncu: “Sihirbaz” anlamındaki kelimenin Farsça bir ekle “Çavrunbaz” türevi de mevcuttur. Sözcüğün kökeninde Çav (haber) manası Çağ (zaman, davet) manaları bulunur. Dolayısıyla gelecekten haber veren, gaybı anlatan, doğaüstü güçleri çağıran, ruhları davet eden kişi demektir.

1020-_Çavruntu: Siyah buğday tanesi olarak açıklanan sözcüğün başka bir kaynaktaki karşılığı yabani ot olarak açıklandığı görülmektedir. Buradan bir genelleme yaparak düzeni bozan şey, sıradışı veya istisnai durum ya da nesne açıklamasına ulaşılabilir.

1021-_Çavzanmak: “İnat etmek” anlamındaki kavram “Dirsek diremek/dayamak” deyimini de karşılamaktadır. Sözcük “Protesto etmek” içeriğini de karşılar.

1022-_Çayık: “Sel” anlamında verilen sözcük, Çay’ın (derenin) kabarması olarak açıklanabilir. Değişik lehçe ve şivelerde Çayık/Cayık/Jayık/Yayık söylenişleri altında tufan, sel, geniş ırmak, taşkın gibi manaları içerdiği gibi mitolojik olarak Irmak Tanrısı ile de ilişkilendirilir. Su kabarmak, sel gelmek anlamındaki “Çayıkmak” fiilinin de Cayıkmak/Jayıkmak/Yayıkmak söylenişleri mevcuttur.

1023-_Çayınmak: Derede yıkanmak veya dere kenarında birşeyler yıkamak, durulamak, bu amaçla suya girmek gibi manalar içeren kelimenin çamaşır, bulaşık yıkamak için dere kenarına inmek veya bacaklarını sıvayarak suyun içine girmek, ayaklarını suyun içine sokarak durmak, bu şekilde durarak bir şeyler yıkamak manaları da vardır. Su kabarmak, çalkalanmak, sel gelmek kelimenin öteki anlamlarıdır. Diğer bir anlamı ise Şayınmak biçimi ile de rastlanan “Metal kaplanmak” demektir. Bu manada büyük olasılıkla aslında “Kalaylanmak” gibi özel bir anlamın genişlemesi ile ortaya çıkmıştır.

1024- Çayıtmak: Suyun (çayın) önünü kesmek ve böylece suyun yükselmesini sağlamak demek olduğu gibi çamaşırı, bulaşığı suda yıkamak, durulamak anlamı bulunur. Bu anlam çay (dere) kenarına inilerek suyla durulama yapma nedeniyle oluşmuştur. Ayrıca “Metal kaplamak” veya büyük olasılıkla daha özelde “Kalaylamak” anlamı da vardır ve kalaylanan kapların suda çalkalanır gibi işlem görmesi veya bu işin dere kenarında yapılmasının tercih edilmesi ile alakalıdır. Bundan başka adını vermeden, kendisini tanıtmadan konuşmak veya karşısındaki insanın adını ağzına almadan resmi veya mesafeli, soğuk bir tarzda konuşmak manası da vardır.

1025-_Çaykama: “Gargara” manasındaki kelimenin Saykama söylenişi de mevcuttur.

1026-_Çaykamak: Çalkalamak, su ile yıkamak, suda çalkalayarak temizlemek anlamlarındaki kelimenin Şaykamak/Saykamak/Caykamak söylenişleri de yaygındır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

1027-_Çaykanmak: Çalkalanmak manasındaki kelimenin suya girerek yıkanmak anlamı da vardır. Hristiyanlarda “Vaftiz edilmek”, Müslümanlarda “Gusül abdesti almak” anlamında kullanıldığı da görülür. Şaykanmak/Saykanmak/Caykanmak söylenişleri de yaygındır.

1028-_Çaykara: Anadolu’da Çaygara olarak da söylenen kelime “Çaykamak” (çalkalamak, kaynamak) fiilinden türemiştir. Çalkalanarak çıkan su kaynağı manası taşır. Daha çok akarsu kenarlarında küçük kaynaklar için kullanılan bir tabirdir.

1029-_Çaykatmak: Su kaynatmak, karıştırmak, hareketlendirmek, galeyana getirmek gibi birbiri ile bağlantılı manaları vardır.

1030-_Çaylamak: Dedikodu yapmak manası dışında uykuda sayıklamak anlamı da bulunur.

1031-_Çaylanmak: Küçük akıntıların birleşerek Çay (dere) oluşturması anlamında kullanılan bir fiildir. Derenin akıntılı hale gelmesine veya başka bir akarsuyun birleşip katılması sonucu akıntı meydana gelmesi de bu fiille anlatılır.

1032-_Çaytan: “Manastır” manasındaki sözcüğün Çaydan söylenişine de rastlanmıştır. Çaytı/Çaydı kavramı ise “Mabet” anlamı karşılığında kayıtlarda yer almaktadır. Her iki kelimenin de kökeni hakkında net bir kanıya ulaşılamamıştır. Yabancı kökenli (Çince, Tibetçe) olma ihtimali de göz önünde bulundurulmalıdır.

1033-_Çazak: Sözcüğün “Ferman” manası Türkçe Yazmak fiili ve Casa/Yasa (kanun) kavramları ile doğrudan bağlantılıdır. Dolaylı olarak Çizmek fiili ile de ilişkilendirilebilir.

1034-_Çazal: Sözcüğün “Metal” anlamı Çes/Çez/Çaz/Cas/Ces/Cez/Yez dönüşümü ile pek çok lehçe ve şivede metal veya özelleşmiş manalarla değişik madenleri (demir, prinç, tunç, bakır vs.) tanımlamak için kullanılan bir kavramdan (daha doğrusu yukarıda sıralanan kavram dizisinden) kaynaklanır. Bu ana kavramın Farsça kökenli olduğu da öne sürülür. Casal şeklinde söylenişine de rastlanan kelimenin Türkçe üretme, imal etme, oluşturma bildiren Cas/Yas kökü ile bağlantılı olması da ihtimal dahilindedir.

1035-      Çazalma: “Sahte” anlamına gelen sözcüğün Casalma/Yasalma biçimleri de vardır.

1036-      Çazalmak: “İmal edilmek” anlamına gelen sözcüğün Casalmak/Yasalmak biçimleri de vardır.

1037-_Çazamak: “İmal etmek” manasındaki fiilin yine bu mana karşılığında Cazamak/Casamak/Yasamak/Yazamak söylenişleri de bulunmaktadır. Kelimenin “Oluşturmak” manasındaki “Meydana getirmek”, “Ortaya çıkarmak” deyimlerini de karşıladığı görülür. Çasamak yazılışı ile “Ferman buyurmak” (ferman çıkarmak, kanun koymak) anlamını Türkçe’deki Yasamak fiili ile ilişkilendirilmesi de mümkündür. Fermanın süslenmesi ya da süslü bir yazı ile yazılması ise sözcüğün “Süslemek” manası ile de alakalıdır. Yazmak fiili ile doğrudan ve ayrıca Çizmek fiili ile de dolaylı olarak bağlantılı görünmektedir.

1038-_Çazamal: “Mamül” anlamına gelen sözcüğün Casamal biçimi de mevcuttur.

1039- Çazanışmak: “İyi giyinmek” olarak izah edilen kelime “Giyinip kuşanmak” deyimindeki manayı da karşılamaktadır.

1040-_Çazanmak: “Donanmak” (bazen de modaya uygun giyinmek) şeklinde izah edilen kavram ayrıca teçhiz olmak, kalıba girmek ve kılığına kıyafetine dikkat etmek, süslenmek, düzgün giyinmek demektir. Aynı şekilde “Çazandırmak” fiili de “Modaya uydurmak” demek olsa da asıl anlamı kalıba dökmek, kılığını kıyafetini düzeltmek ve mecazen bir şeyi kılıfına uydurmak anlamları taşımaktadır. Sözcüğün Türkçe’ye Yasanmak şeklinde aktarılması da mümkündür. Sözcüğün Cazanmak biçimi de bulunmaktadır.

1041-_Çazatmak: Sözcüğün “Teçhiz etmek” anlamı dışında “Donatmak” ve “Süslemek” içerikleri de bulunur.

1042-_Çebek: “Alkış” (el çırpma) anlamındaki kelimeye Anadolu’da Çepik biçiminde rastlanır.

1043-_Çeber: Tasarruflu, mahir, usta, ihtiyatlı, çalışkan, becerikli, marifetli, hünerli gibi manalarda kullanılan kelimenin Şeber biçimi de mevcuttur.

1044-_Çeberlemek: “Tasarruf etmek” anlamındaki fiilin Şeberlemek telaffuzu da yaygındır. “İhtiyatlı davranmak” anlamında kullanıldığı da görülür. Sözcüğün Çemerlemek söylenişinde ise “Maharet göstermek” manasına rastlanmıştır. Çeber kelimesinin de “Mahir” ve “Usta” anlamları bulunur.

1045-_Çeçerel: “Rezonans” anlamındaki kelimenin Türkçe’ye Ç/S dönüşümü ile “Seserel” olarak aktarılması da mümkündür. Bu durumda anlam sesten kaynaklanan titreşim (belki radyo frekansı/dalgası) şeklinde de anlaşılabilecektir. Aynı uyarlama “Rezonans yapmak” manasındaki Çeçeremek fiili için de yapılarak Seseremek haline getirelebilir. Bu durumda “Radyo frekansı/dalgası yaymak” biçiminde bir mana da türetilebilir.

1046- Çedik: “Mes” (iç ayakkabı) manasındaki kavramın İç ve Edik (ayakkabı) sözcüğünün bileşik biçimi olduğunu öne süren kaynaklar vardır. Son derece doğru bir tespit olmakla birlikte yine de Çetmek (ağ, file örmek) ve Çeçmek (kabuğunu soymak) fiilleri ile olan bağlantısı da dikkate alınmalıdır.

1047-_Çediker: “Küçükayı” takımyıldızını ifade eder. Takımyıldızdaki yedi belirleyici yıldız sözcüğün de asıl unsurunu oluşturur. Aslında sözcüğün Türkçe’ye doğru aktarılış biçimi “Yediger”dir. Fakat orijinal biçim tercih edilmiştir. Diğer lehçelerde farklı söyleyişler de mevcuttur: Cediger/Cedeger/Yeteger gibi... (Yetigen ise “Büyükayı” takımyıldızıdır.)

1048-_Çedirgemek: İğrenmek, tiksinmek olarak verilen anlam ses dönüşümleri ile Yadırgamak fiili ile bağlantılı olduğu gibi Tedirgemek (endişelenmek) kavramı ile de çok net bir biçimde ilişkilidir. Anadolu’da “İdrar” için Sadır sözcüğünün kullanıldığı görülür ve “Amonyak” anlamındaki Çedir kavramı ile aralarındaki ilişki dikkate alınırsa, Çedirgemek fiilinin kötü kokudan dolayı tiksinmek, midesi bulanmak manasını ihtiva ettiği anlaşılabilir.

1049-_Çeğenek: Embriyo, cenin anlamından başka Çiğenek söylenişi ile “Midye” karşılığına da rastlanmıştır. Fakat bu söyleniş farklı bir anlam içeriğine sahip olduğu için ayrılarak verilmiştir.

1050-_Çeğender: “Yaban pancarı” anlamına gelen kelimenin değişik lehçe ve şivelerde pancar veya farklı türlerini tanımlayan az da olsa farklılaşmış anlamları aynı zamanda söyleyiş farklılıkları ile ortaya çıkar. Bu anlamla bağlantılı olarak Çeğender, Çağundur, Çuğundur, Çöğender, Çökündür kelimelerinin tamamı küçük ses farkları ile çok daha fazla çeşitlenerek telaffuz edilebilmektedir.

1051-_Çeğenmek: “Embriyo oluşmak” biçimindeki mana büyük olasılıkla bitkilerle ilgili gözlemden kaynaklanmaktadır. Ancak Çiğ/Çeğ kökünün “Pıhtılaşmak” ile ilgili anlamlar türettiği dikkate alınırsa, mesela ölü doğan hayvanların özellikle de cenin niteliği taşıyacak kadar küçük olanların, ya da hamile olduğu bilmeden kesilen hayvanların karnından çıkan yavruların (embriyoların) da benzetme yoluyla fiilin oluşumuna sebebiyet verdiği tahmini yapılabilir. Ancak halk kültüründeki mantığın başka yollardan gelişmiş olması da mümkündür. Sözcüğün Çiğenmek söylenişi de mevcuttur, ayrıca Çiğinmek (kistleşmek) fiili ile çok yakın bir anlam ilişkisi bulunmatadır.

1052-_Çeğet: Yoğurt ve yumurtadan yapılan yapılan bir tür peynirdir. Çuvaş kültürüne özgüdür. Peynir manasında Çığıt, Çiğit olarak söylenen kelimeler de bu kavramla ilişkilidir. Çeğetmek (pıhtılaştırmak) fiilinin “Kesilmek/Kestirmek” (süt, yoğurt, çorba vs.) olarak verilen bir diğer manasının da kavramla ilişkili olarak değerlendirilmesi mümkündür. Türk kültüründe çiğ sütten yapılan peynirlerle ilgili değişik kavramlarla da karşılaşılmakla birlikte verilmiş olan açıklamada peynirin hammaddesi olarak süt yerine yoğurttan bahsedilmektedir. Yoğurdun yine pişirilerek mi yoksa çiğ olarak mı kullanıldığı da burada araştırılması gereken bir husustur. Yeri gelmişken belirtmek gerekir, tüm Türk Dünyası’ndaki yemek ve yiyecek tariflerinin, yapılış yöntemlerinin olabildiğince ayrıntılı olarak açıklandığı ve tek bir kaynakta toplanıp değerlendirileceği bir çalışmanın yapılması pek çok açıdan faydalı olacaktır.

1053- Çek: Sınır, hudut ve kenar manalarını içeren sözcüğün K/T dönüşümü ile Çet söylenişi de bulunur. Sözcüğün Şek biçimine de rastlanmıştır. İblis, şeytan manasına Cek biçimi ile kötü ruh içeriği ile de rastlanmıştır.

1054-_Çekçi: “Gümrük memuru” manasının Avrupa dillerindeki “Check” kontrol anlamı ile uzaktan veya yakından hiçbir alakası yoktur. Türkçe Çev/Çeğ/Çeg/Çek (sınır, etrafını kapatma bildirir) kökünün de bir parçasını oluşturan Çek (sınır, hudut) sözcüğünden türemiştir.

1055- Çekebir: “Aralık” ayı anlamındaki kelimenin Cekebir söylenişi de vardır.

1056-_Çekel: “Pınar” olarak verilen mananın “Su kuyusu” olma ihtimali yüksektir. Kuyudan su çekmek için kullanılan çıkrıktan veya basitçe bir iple salınarak yukarı çekilen kovadan bahsediliyor olması da yine mümkündür. Ancak bununla ilgili henüz yeterli somut bilgiye ulaşılamamıştır. Diğer bir olasılık ise Çekel/Çeykel/Çaykal dönüşümü ile Çaykamak (kaynamak, kaynayarak çıkmak) fiiline bağlanmasıdır. Spatula anlamına ise “Çeykel” biçiminde rastlanmış, ancak Türkçe Çekmek fiili ile ilişkilendirilerek bu biçimde aktarılması tercih edilmiştir. Fakat yine de Çeykelmek ya da Çeykelemek (sağa sola yalpalamak) fiilinin spatulanın kullanılırken oluşturduğu hareket ile ilişkisi göz ardı edilmemelidir.

1057-_Çekerleme: “Karantina” demektir. Çekerlemek fiili ise “Sınırlandırmak”, “Hudut çekmek”, “Limit koymak” anlamlarına gelmektedir ve “Karantinaya almak” manası da bulunmaktadır ve bu da aslında ilk anlamların biraz farklılaşması ile ortaya çıkmıştır. Bulaşıcı hastalıklarda bir yerin etrafını çevirip veya bir çizgi çekerek sınır belirleyip insanların diğer tarafa geçmesine engel olunması ile alakalıdır.

1058-_Çekilgen: “Resesif” anlamından başka çabuk geri çekilen, insanı yüzüstü bırakıp giden, kaytaran içeriğine de sahiptir.

1059-_Çeklemek: Sınırlamak, sınır koymak, hat çekmek, limit belirlemek manalarından başka izole etmek (toplumdan uzaklaştırmak) içeriği de vardır.

1060-_Çekletmek: Kısıtlamak, hasretmek (münhasır kılmak), izole etmek manaları vardır.

1061-_Çekmen: “Yağmurluk” manası taşıyan kelimenin “Ceket” anlamı Şekmen söylenişinden aktarılmıştır.

1062-_Çelebi: “Yalap” (aydınlık) sözcüğünden “Y/Ç” dönüşümüyle Yalabı > Çalabı > Çelebi dönüşümüyle oluşmuştur. Aydınlanmış kişi demektir. Sözcüğün kökenini Süryanice’ye bağlayarak Süryanice’de bile bulunmayan bir kelimenin türediğini iddia etmek son derece akıl almazdır. Çelbiş kelimesinin ise mahir, yetenekli anlamına geldiği kayıtlarda bulunmaktadır.

1063-_Çelbeğen: “Ejderha” manasınadaki kelimenin Celbeğen/Yelbeğen söylenişleri de vardır. Yelbeğen biçimi “Uçurtma” manası ile verilmiştir. Kelime Yel (rüzgar) kavramı ile ilişkili olup (Çel/Cel/Yel) kökünden türemiştir.

1064- Çeldek: Sözcüğün kökeni aslında çok net bir biçimde Yel/Cel/Çel (rüzgar) kavramından kaynaklanmaktadır. Anadolu’daki “Yel girmesi” anlayışı ile de alakalı bulunan kavramın “Yeldek” olarak aktarılması da mümkündür.

1065-_Çeleğeş: “Gökkuşağı” anlamındaki kelimenin Çelemek (boşaltmak), Çilemek (yağmur çiselemek) fiilleri ile doğrudan ilgili olduğu görülmektedir. Yağmur yağdıktan sonra ortaya çıkan görüntü anlamına gelebileceği gibi, tersine bir mantıkla yağmur yağdıran oluşum manasını da içeribilir. Çünkü gökkuşağı gerçektende havada asılı su tanecikleri (çilenti) sayesinde oluşmaktadır. Sözcüğün Çelegeş söylenişi de mevcuttur.

1066-_Çelek: “Kova” anlamaındaki sözcüğün “Fıçı” manası Şelek söylenişinden aktarılmıştır.

1067-_Çelemek: “Boşaltmak” manası ile verilen fiilin Çilemek (yağmur çiselemek, çiseleyerek yağmak) sözcüğü ile doğrudan bağlantısı bulunmaktadır. “Boşaltmak” olarak verilen anlama “Doldurmak” olarak da rastlanmaktadır. Bunun nedeni bir kabı doldurmak için kullanılan başka bir kabın boşaltılıyor olmasıdır. Hatta birbirlerinin farklı birer söyleyişi olduğu kanaatine bile varılabilir. Ancak Çelemek söylenişinde daha çok bir araç kullanılması vurgusu bulunur. Sözcüğün ayrıca “İçine dolmak” veya “İçine çekmek” manasına da rastlanmaktadır. Dolayısıyla Çelemek ve Çeletmek fiilleri sıvılar için Aktarmak manası ile de karşılanabilir.

1068-_Çelgi: Sözcüğün “Tırpan” manasının Anadolu Türkçesi’ndeki (çalınan yani sallanın şey anlamındaki) “Çalgı” kavramının farklı bir söyleniş biçiminden kaynaklandığı görülmektedir.

1069-_Çelişmek: Birbirlerine çelme takmak manasında “Güreş yapmak” olarak açıklanan kavramın “Judo” için kullanıldığına da rastlanmıştır.

1070-_Çemremek: Paçalarını sıvamak, pantolonun paçalarını katlamak, kolunu sıvamak, yenlerini katlamak, eteği toplayıp yukarı çekmek, eteğini çekerek kısaltmak gibi bir dizi benzer anlamı vardır. “M/R” yer değiştirmesi ile Çermemek söylenişine ve türev fiillerde Çemrelmek/Çermelmek ve Çemrenmek/Çermenmek dönüşümlerine rastlanır.

1071-_Çenek: Asıl kaynakta “Şarj” şeklinde verilmiş olan anlam Türkçe’ye “Şarjör” olarak uyarlanmıştır.

1072-_Çenermek: “Üst üste kapanmak” (midye kabuğu gibi) manasındaki fiilin “İç içe geçmek” anlamına da rastlanmıştır.

1073-_Çenetmek: Cevizin veya midyenin kabuğunu ikiye ayırmak manası vardır. Türkçe Çen kökünde iki parçadan oluşma, iki parçanın birleşmesi veya birbirinden ayrılması içerikleri bulunur. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki, tartışmasız Türkçe olan ve bu kökten türeyen Çene sözcüğünü Türkçe’nin dışına itmeye çalışmanın elle tutulur hiçbir tarafı yoktur. Üstelik Çeyne/Çene dönüşümüyle Çiynemek/Çeynemek fiili ile olan bağlantısı da apaçık ortada iken üzerinde durmaya, tartışmaya bile değmez bir konudur. Bu sözcük başka dillerde görünüyorsa bile Türkçe’den o dillere geçtiği kuşku götürmezdir.

1074- Çer: “Konum” olarak verilen anlam Türkçe Yer sözcüğü ile alakalıdır, hatta farklı bir söylenişinden ibarettir. Maraz, ağrı, hastalık, dert manası ise Çor (maraz, cin) kavramıyla bağlantılı olup Türkçe Yermek fiili ile uzaktan da olsa ilişkilendirilmesi mümkündür. Bunlardan başka “Vakit” ve “Zaman” açıklamalarına da rastlanmıştır.

1075-_Çerçe: “Fincan” manasında kullanılan kelimenin Çirçe söylenişi de bulunur.

1076-_Çerçi: Köyleri gezen “Seyyar satıcı” manasındaki sözcüğün kökenine ilişkin birkaç açıklama geliştirmek mümkündür. Çer/Yer kökünden yerleri (her yeri) gezen, Çerimek/Yerimek (yürütmek) fiilinden yürüyerek gezen ve ticaret yapan, Cer/Car bağlantısı ile Carçı (bağırıcı) yani bağırarak satış yapan kişi şeklindeki anlamlar ihtimal dahilindedir. Anadolu’da 1980’li yıllarda dahi kamyonetlerle hatta eşek veya katır ile gezen çerçilere rastlamak mümkündü.

1077-_Çereklemek: “Şırıldamak” şeklindeki anlam Şırlamak/Şirlemek/Şerlemek/Çerlemek dönüşümü ile alakalı olabileceği gibi Çerek (dere) sözcüğü üzerinden dere gibi ses çıkarmak manasının da kastediliyor olması ihtimal dahilindedir.

1078-_Çereşmek: “Nişanlanmak” anlamı çiftlerin arasındaki bağı simgeleyen ağaç dallarının, daha sonraki çağlarda kırmızı kurdela ipinin toprağa gömülmesi ile bağlantılı olabileceği gibi sıra, dizi, yer, konum bildiren Çer/Cer/Yer kökü bağlantısıyla merasim esnasında insanların bir yerde sıralanarak ayakta durmasının anlatılması da söz konusu olabilir.

1079-_Çergi: Tezgah manası Çer/Cer/Yer kökü üzerinden tam olarak yere açılan nesne ya da üzerine eşya yerleştirilen araç demektir.

1080-_Çerkeşmek: Kökendeki mana tam olarak cin çarpmış gibi sağa sola koşturmak / kaçışmak şeklindedir.

1081-_Çerlemek: Felakete uğramak, belaya yakalanmak, bilinmez dertlere yakalanmak, dert sahibi olmak, marazlanmak manalarını barındırır.

1082-_Çerlenmek: “Ordugah kurmak” veya “Karargah kurmak” manası ile verilen sözcük “Kamp kurmak” veya “Konuşlanmak” olarak da anlaşılabilir. Ayrıca Çer kelimesi Yer>Çer>Cer dönüşümüyle “Konum” anlamına geldiği gibi Çor>Çur>Çer dönüşümüyle maraz, dert, ruhsal rahatsızlık gibi anlamlar da içerir. Bu bağlamda marazlanmak, ruhsal rahatsızlığa yakalanmak manalarına da gelir. Türkçe’ye Yerlenmek olarak da aktarılması mümkün olan kavram “Çeri” (asker) kelimesi ile olan ilgisi nedeniyle orijinal biçim korunmuştur.

1083-_Çermek: Sözcüğün biriktirmek manası Dermek/Termek/Çermek dönüşümü ile bağlantılı gözükmektedir. Ancak daha çok bir havuzda su toplamak veya samanlığa saman yığmak gibi içerikler için kullanılır. Çermenmek fiili de rezervde toplanmak, sarnıçta veya kuyuda su dolmak anlamlarına gelmektedir.

1084- Çermik: Suyun toplandığı yer demektir. “Çer” kökü Türkçe’de ve Moğolca’da “Yer” ile ilgili anlamlar taşır. Ermenice “Çerm” (sıcaklık, ısı) sözcüğünden geldiği öne sürülür ve bu mana ile de uyumludur. Çok uzak da olsa Latince “Termik” (ısıl) sözcüğü ile ilişkilendiren kaynaklar da mevcuttur. Ermenice Çerm ile Latince Term sözcüklerinin ikisinin de ısı ile ilgili manalar bildiriyor olması ise büyük olasılıkla tesadüfidir, ancak bu husus bahsi geçen dillerin etimolojisiyle ilgilidir.

1085-_Çert: “Yemin” demek olan kelimenin kökeni yeterince net olmayıp Çor/Çer (maraz, dert, kötü ruh) kökeni ilişkilendiren açıklamalar mevcuttur. Bu takdirde eğer yeminini yerine getirmezse başına bir kötülük gelmesini ve kötü bir varlığın musallat olmasını dileme söz konusudur. Çort sözcüğü “Şeytan” demektir. Anadolu’daki “Şart olsun ki..." deyiminin kökenini de Arapça “Şart” sözcüğünde değil burada aramak gerekir. Çertilmek (helak olmak) fiili de yine bu anlayışla ilgili olup, kötü ruhlar tarafından mahvedilmek manasını içerir.

1086-_Çertemek: “Parmakları üst üste atmak” manası “Yemin etmek” veya “Yemin bozmak” içerikleri ile ilişkilendirildiği gibi çocukların birbirleri ile küsmeleri veya küslüğü kaldırmaları ile de alakalı olduğundan sözcük için bu tür karşılıklara ve açıklamalara da rastlanmaktadır. Aslında küslük de bir tür yemin olarak algılanabilir ve çocukların baş ve işaret barmaklarını üst üste geçirmeleri bu bağlamda değerlendirilebilir.

1087-_Çerten: “Alabalık” anlamına gelen kelimeye Çortan söylenişi ile “Turnabalığı” manasında rastlanmıştır. Fakat anlam yeterince farklı olduğundan bu söyleniş farklı bir kelime kabul edilerek ayrıca verilmiştir.

1088-_Çertenmek: “Yemin etmek” manasındaki sözcüğün kökeni “Çert” (yemin) kelimesinden kaynaklanır. Çert aynı zamanda tehlikeli ruhsal varlıkları da tanımlar. Dolayısıyla fiilin tam açıklaması ruhsal varlıkların adını anmak demektir. Yani kişi yeminini tutmadığında bu varlıkların kendisine zarar vermesini göze almaktadır. Çertemek/Şertemek fiili ise parmakları üst üste atmak veya birbirinin üzerinden fiske vurur gibi kaydırmak demektir. Parmakların üst üste atılmasının ise pek çok kültürde yemin etme veya yemin bozma ile alakasının olduğuna inanılır.

1089-_Çertinmek: Kendini dövmek olarak açıklanan kavram “kendini helak etmek” veya “başını dövmek” olarak da anlaşılabilir. Çert (şeytan, kötü ruh) anlayışı ile de bağlantılı görünen sözcük bu nedenle “başına bela almak” şeklinde de yorumlanabilir. Sözcüğün somut bir davranışa dair açıklaması ise elini yumruk yaparak hafifçe başına vurmak şeklindedir.

1090-_Çertmek: “Mızrap vurmak” veya “Fiske vurmak” anlamları taşıyan kavram parmakla ilgili olan türev sözcükler türetir. Şertmek/Şirtmek söylenişleri de yaygındır. Ayrıca Çirtmek söylenişine de rastlanmaktadır. Sözcüğün ayrıca Soyunmak manası da bulunur. Türev kavramlarda da aynı ses dönüşümü mevcuttur. Örneğin Çirtinmek/Çertinmek/Şertinmek (dövünmek) veya Çertik/Şertik (fiske) gibi...

1091- Çeşiniv: “Striptiz” açıklaması ile verilen kavrama Teşiniv biçiminde de rastlanmıştır.

1092- Çeşinmek: Soyunmak, giysilerini çıkarmak demek olan sözcüğün Teşinmek söylenişi de mevcuttur. Ancak bu söyleyiş daha çok Türkçe’deki Deşinmek (içini açmak, iç dökmek) fiiline yakın bulunmuştur. Bunun dışında Türkçe’ye uyumu daha zayıf görünen Şeşinmek biçimine de rastlanmıştır.

1093-_Çeşmek: “Soymak” ve “Çözmek” anlamları bulunan fiilin Şeşmek söylenişi de vardır. Türev sözcüklerde de aynı ses dönüşümü bulunur.

1094-_Çet: Sınır, hudut ve kenar manalarını içeren sözcüğün T/K dönüşümü ile Çek söylenişi de bulunur. Sözcüğün Şet biçimine de rastlanmıştır.

1095-_Çeten: Saman yüklenen kağnı, at arabası veya traktör römorkunun boyunu yükseltmek için yaklaşık insan kolu kalınlığında tahta veya sırıklardan oluşturulan bir tür çittir. Böylece daha fazla saman taşınabilir. Çit/Çet kökü kafes tarzı yapıları veya hasır, file türü örgüleri tanımlayan sözcükler türetir. Bu nedenle değişik lehçe ve şivelerde bu kökten türeyen sözcükler anlam farklılaşmaları ve “İ/E” dönüşümü ile görülebilmektedir.

1096-_Çetir: Aslında Çadır sözcüğünün farklı bir söylenişinden başka bir kelime değildir. Türkçe “Çatmak” fiilinden türediği apaçık ortada olan Çadır sözcüğünü eski kaynaklarda sırf ilk olarak Farsça yazılı metinlerde geçtiği için Farsça kökenli olarak kabul etmek nasıl izah edilebilir diye, sormadan geçmemek gerekir. Üstelik Türkçe Çet kökünün kafes örmek manası da çadırın ahşap kafesi ve yan direkleri ile doğrudan alakalıdır.

1097-_Çetken: Dizgin manasındaki kelime aslında “Çekmek” fiilinden türemiştir ancak bazı Türk dillerinde rastlanan “T/K” dönüşümüne uğramıştır.

1098-_Çetlevük: “Kuruyemiş” olarak genellenen kelimeye kimi lehçelerde “Fındık” veya “Kabuklu fıstık” olarak daha özelleşmiş anlamlarla rastlanabilmektedir. Kavramın Şetlevük söylenişi de mevcuttur. “T/K” dönüşümü ile Çeklevük biçiminin var olduğu da bilinmektedir. Ayrıca Çötlevük ve Çörtlevük biçimlerine de rastlanmıştır.

1099-_Çetmek: İç içe geçirmek, örmek, kafes yapmak, file oluşturmak anlamları bulunur.

1100-_Çevgen: At üzerinde, tahta veya deriden bir top ile oynanan ve kökeni milattan önceki çağlara dayanan, bir oyundur. Orta-Asya Türkleri ve komşu kavimler tarafından bilinir. Farsça Çevgen/Çevgan/Çavgan sözcüğünün de kökeninin Türkçe olma ihtimali yüksektir. Çevgen veya Çavgan sözcüğü Çevmek/Çavmak/Çapmak fiilleri ile bağlantılıdır. Sözcüğün sonundaki -gen/-gan eki de Türkçe ile uyumlu görünmektedir. Çapmak kelimesi at sürmek manası taşır. Çıvmak/Çavmak sözcüğü atlamak, sıçramak, zıplamak, hızla gitmek, çarpıp yön değiştirmek, sekmek, çavmak, sapmak demektir. Çünkü bu oyun Türklerden komşu kültürlere geçmiştir, dolayısıyla isimlerin, hele de Türkçe köklere uyumlu sözcüklerin başka bir dilden alınmış olması pek mantıklı görünmemektedir. Ayrıca sözcüklerin Arap harfleri ile (Osmanlıca, Farsça) yazımında “Vav” harfi Latin alfabesindeki “V” harfini karşıladığı gibi O/Ö, U/Ü seslerini göstermeye de yarar. Bu durumda bazen bu sesleri göstermek için kullanılan “Vav” sanki “V” gibi algılanarak okunabilmektedir. (Kimi zaman da tam tersi durumlarla karşılaşılmaktadır.) Dolayısıyla “Çöğen” sözcüğünün farklı bir okunuşuna denk gelme olasılığı da vardır.

1101- Çevşemek: “Ağlamak” olarak verilen anlama “Gözü sulanmak” olarak da rastlanır. Toprağın suyla karışıp (tarlanın altından su çıkması veya su basması gibi nedenlerle) çamurlaşıp ağırlaşmasını da tanımlamaktadır. Bu bağlamda daha genel bir anlamda “Sulanmak” olarak da izah edilebilir.

1102-_Çeyin: “Kadar” (-e/-a kadar) manasındaki kelime Çeyin/Teyin/Teğin dönüşümü ile Türkiye Türkçesi’ndeki Değin kavramına bağlanır.

1103-_Çeyir: Zift veya katran anlamındaki kelimenin Şeyir/Şayır/Çayır söylenişleri de bulunmaktadır.

1104-_Çeykelmek: Sözcüğün “Yalpalamak” anlamı Çaykalmak (kaynamak) fiili ile bağlantısından kaynaklanır. Çeykel (sarhoş) sözcüğü de bu fiilden türemiş olup sarhoş kişinin sağa sola yalpalaması nedeniyle yapılmış bir tanımlamadır.

1105-_Çeykem: Sözcüğün anlamı tamı tamına kaynayan, fokurdayan yer demektir. Türemiş olduğu Çeykemek fiili de Çaykamak (kaynamak) kavramı ile doğrudan bağlantılıdır.

1106-_Çığarak: “Baca” manasındaki kelimenin Şığarak söylenişine de rastlanmıştır.

1107-_Çığarma: “İstisna” manasındaki kavram Türkçe “Çıkarma” sözcüğünün farklı bir söylenişinden ibarettir. Fakat anlam son derece özgün bir biçimde değişmiş olduğundan orijinal biçim tercih edilmiştir.

1108-_Çığılmak: Bir araya gelmek, toplanmak anlamındaki sözcüğün Cığılmak/Cıyılmak şeklindeki söyleyişleri de mevcuttur. Türkçe Yığılmak fiili ile de doğrudan bağlantılıdır.

1109-_Çığım: “Masraf” demek olan kelimenin Türkçe’ye “Çıkım” olarak aktarılması da mümkündür.

1110-_Çığındırık: “Omuz terazisi” olarak da tanımlanabilecek olan kavram omuza uzatılan basit bir çubuktan dahi oluşabilmekte olduğu gibi daha özel olarak yapılmış türleri de vardır. İki ucuna dengeli ağırlıkta yükler asılarak taşıma yapılır.

1111-_Çığlama: Çiğ sütten yapılan peynir manasındaki sözcüğü Türkçe Çiğ sözcüğü ile bağlantısı çok açıktır.

1112-_Çığma: Divan, sedir, kanepe olarak açıklanan kavramın Türkçe’ye “Çıkma” olarak aktarılması da mümkündür. Ancak söyleyişte bir sorun görülmediği için orijinal biçim tercih edilmiştir.

1113-_Çığmak: Toplamak, bir araya getirmek anlamlarındaki sözcüğün Cığmak/Cıymak/Yıymak dönüşümü ile Türkçe Yığmak fiiline bağlandığı görülür.

1114- Çığrık: Çıkrık sözcüğü ile doğrudan bağlantılı hatta farklı bir söylenişi olan makara manasındaki kelime dönme, yuvarlanma bildiren Türkçe Çığ/Çık kökünden kaynaklanır. Çıkrık kavramını Hintçe’ye, Sanskritçe’ye bağlamak Türkçe köklerden bihaber olmaktan başka bir şeyle izah edilemez. Kaldı ki Çıkarmak fiili üzerinden dahi kuyudan su çıkaran nesne anlamına bağlanabilmesi de mümkün olan kelimeyi ses benzerliği nedeniyle yabancı kavramlarla ilişkilendirmek zorlama bir hayalgücü gerektirir.

1115-_Çığrıtmak: “Çark döndürmek” olarak izah edilen kelimenin “Makara sarmak” manasına da rastlanmıştır.

1116-_Çıkanak: Bir coğrafi terim olarak “Burun” anlamındaki Çukanak sözcüğünün de Türkçe’ye Çıkanak şeklinde (bu kelimenin diğer bir manası olarak) aktarılması mümkündür. Şığanak/Çığanak kelimesinin de yine aynı mana da kullanıldığı görülür.

1117-_Çılamak: “Terlemek” anlamındaki kelime Çilemek (nemlenmek, ıslanmak) fiili ile de bağlantılıdır. Ayrıca “Yorulmak” manasına da rastlanmıştır (mecazen “Terlemek” anlamı ile uyumludur).

1118-_Çılamaz: “Yorulmak bilmez” anlamındaki kelimenin aslı Çılabaz/Çılabas biçimindedir.

1119-_Çılandak: Tarla yılanı demektir. “Çılan” (Yılan) sözcüğünden benzetme eki ile oluşmuştur. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki, “Yılan” kelimesinin Türkçe olmadığını ispatlamak için pek çok çaba sarfedilmiştir. Ancak ne kadar zorlanırsa zorlansın bu sözcüğün Türk-Moğol ortak dil kökeninden başka bir yerde sonuca ulaşılamaz. Sözcük yalınlık ve soyunma içeriği bulunan Türkçe Yal (Moğolca Şıl/Şal) kökü ile de bağlantılıdır. Moğolca’daki “Şaldan/Şaldang” (eski Moğolca “Sıldang”) ve eski Türkçe “Yalang” sözcükleri ise çıplak manasına gelir ve yılanın tüysüz olmasıyla alakalıdır, yani çıplak canlı demektir. Asıl kökenin Çinçe yılan manasındaki “Lu/Lung” kelimesi söylenir fakat Türkçe’den Çince’ye geçmiş olma ihtimali olduğu gibi, benzer kelimelerin birbirine uyarlanmış olması da mümkündür. Üstelik “Lu” kelimesinden Yılan sözcüğüne ulaşacak ses dönüşümleri Türkçe’ye uygun değildir. Buna karşın Türkçe’den başka dillere geçişinde bu sıkıntı yer almaz. Örneğin Türkçe’den Almanca’ya kadar ulaşan sözcük bu dilde ise “Schlange” (okunuşu Şılange) olarak yer alır ve ses dönüşümü rahatlıkla izlenebilir (Çılang > Şılang).

1120-_Çılanmak: “Soyunmak” anlamındaki sözcük Türkçe “Yılan” kelimesinin kökenini de oluşturur. Ayrıca “Islanmak” manası da vardır (Çiylenmek/Çıylanmak/Çığlanmak/Çılanmak dönüşümü). Sözcüğün kökeninde terden giysilerini çıkarmak veya bu nedenle soyunduktan sonra terli ve çıplak olarak görünmek manası bulunur. Aynı şekilde Şılanmak (merhem sürmek) fiili de insanın terli bir görünüm sergilemesi ile alakalıdır. Sesli harf değişimi ile Yalınmak > Yılanmak (Şalınmak > Şılanmak) fiilerinin yılanın çıplak bir varlık olarak algılanması ile doğrudan alakalı olduğu rahatlıkla görülebilir. Cılanmak/Çılanmak/Sılanmak fiilinin sarılmak, dolanmak, kıvrılmak manalarına da rastlanır ki, yine yılanın kıvrılan bir hayvna olması ile de uyumludur.

1121- Çılaş: Türkçe Çıy/Çığ/Çiğ/Çiy kökü nem, rutubet, ıslaklık bildiren kelimeler türetir. Bu sözcükte de büyük olasılıkla “Ğ” düşmesi mevcuttur. Bu takdirde aslı “Çığlaş” şeklinde olacaktır. Çılaşmak fiili de aynı şekilde Çığlaşmak (Çiyleşmek) şeklinde düzeltilebilir.

1122-_Çılazmak: “Kelleşmek” biçimindeki mana “Soyunmak” içeriği ile ilgili olup ayrıca çıplaklaşan başın terli görünümü ile de bağlantılıdır.

1123-_Çılçağan: Kavram Yılçağan olarak ses dönüşümüne uğratıldığı takdirde “Yılan” kelimesi ile bağlantısı çok açık olarak görülür.

1124-_Çıldamak: “Ateşle dağlamak” ve “Cin kovmak gibi” iki manası bulunur. Aslında bu iki mana birleşiktir. Eskiden bazı ruhsal hastaların bedenlerinin ateşle dağlanarak cinden kurtulacakları inancının bir sonucudur. Cin kovma manasındaki “Çıldak” sözcüğü de bu bağlamda değerlendirilmelidir. Günümüzde dahi Anadolu’da daha hafifletilmiş uygulamalarının olduğu bilinmektedir. Ancak elbetteki bilimsel düşünce geliştikçe giderek bu tür zararlı eylemlerden vazgeçilmektedir. Çıl/Yıl (Çal/Yal) kökü dikkate alındığında Yaldamak (ateş tutmak) fiili ile de bağlantısının kurulması mümkündür.

1125-_Çılga: Toka (özelde saç tokası) manasındaki kelime ile Uzak Doğu kültüründe yaygın olarak kullanılan şiş şeklindeki tokaları kastediliyor olması muhtemeldir. Çünkü aynı kökten türeyen Çılgan sözcüğü mızrak manası taşır.

1126-_Çılgayak: Türk dillerinin pek çoğunda Cılgayah/Cılgayak/Çılgayak/Çılgayah/Yılgayah/Yılgayak olarak kullanılan kelimenin Yeniyıl (kış mevsiminde 21 Aralık) veya Nevruz Bayramı (21 Mart) gibi Gündönümü/Gündenkliği esasına dayalı olarak ya da veya günümüzdeki uygulama ile 31 Aralıkta olacak şekilde yeni bir yılın başlangıcını ifade eden sözcüğün buz pateni pisti anlamı da mevcuttur. Fakat burada sadece “Çılgayak/Çılgayah” söyleyişine özgü olmak üzere uzun süren (örneğin Türkiye’deki ÖSS veya KPSS gibi birkaç saat uzunluğunda) sınavları da tanımlamak için kullanılan başka bir anlam daha mevcuttur. Bu anlamın “Çılga” (test, imtihan) ve “Çılgı” (akıl, zeka) sözcükleri ile bağlantısı dikkate alınmalıdır.

1127-_Çılık: Ilık/Yılık/Cılık/Çılık dönüşümü ile “Ilık” kelimesinin farklı bir söylenişinden ibarettir. Türev sözcüklede de aynı dönüşüm söz konusudur.

1128-_Çıltak: “Sebep” veya “Bahane” manasındaki sözcük Çığıldak/Çığıltak söyleyişinden dönüşmüş olmalıdır. Çığ/Çık kökünden Çığmak/Çıkmak fiili ile ilişkili görünmektedir. Sözcüğün “İftira” manasına da rastlanmıştır.

1129-_Çımak: Orijinal kaynakta “Yaralanmak” olarak verilen anlam büyük olasılıkla “Çıban” sözcüğü ile de bağlantılıdır. Bu takdirde mana iltihaplanmak, irinlenmek, çıban çıkmak olarak anlaşılabilir. Sözcüğün “Çıymak” söylenişi de bulunmaktadır.

1130-_Çına: Sözcüğün “Kurşun” manası Ukraynaca “Tsına” kelimesi ile alakalı görünmektedir.

1131-       Çınakay: Serçe parmağı demek olan kavramın “Çınatay/ Şınatay” söylenişleri de mevcuttur.

1132-       Çınamak: Sözcüğün “Zannetmek” ve “Muhakeme etmek” manaları Çince kaynaklı Çın/Çin kökü ile alakalıdır.

1133-_Çınavul: Av kuşu terbiyecisi demek olan kelimenin Çığavul söylenişi de bulunur.

1134-_Çınayak: Fincan anlamındaki kelimenin Şınayak söylenişi de vardır.

1135-_Çınmak: “Doğru konuşmak”, “Hakikati söylemek” ayrıca “Vuku bulmak” (gerçekleşmek) manalarındaki fiilin kökeni Çince kaynaklı Çın/Çin (hakikat) sözcüğüdür. Bu bağlamda gerçeği ortaya çıkarmak demektir. Aynı kökten türeyen Çıngay sözcüğü emin, güvenilir kişiler için kullanılır ve Türkçe’deki “Hakikatli adam/kadın” manasını karşılar. Çıntay ise asil demektir. Bu kökten türeyen “Çınamak” (tetkik etmek), “Çıngarmak/Çınarmak” (tahkikat yapmak), “Çınıkmak” (hak etmek), “Çınsamak” (tahkik etmek) kelimelerinin net bir biçimde Çince kaynaklı olması, ayrıca Türkçe ile söyleyiş ve anlam uyumsuzlukları nedeniyle sözlüğe eklenmesinden vazgeçilmiştir. “Çınmak” fiiline ise yalnızca yabancı sözcüklerin ne düzeyde Türkçeleşebildiklerine bir örnek olması amacıyla yer verilmiştir.

1136-_Çıray: Sima, çehre anlamındaki kelime Moğolca kökenlidir. Fakat Moğolca’ya Farsça’dan geçip geçmediği araştırılmalıdır. Şıray telaffuzu da bulunmaktadır.

1137-_Çırmaşmak: Dolaşmak, sarılmak anlamındaki kelimenin “Kol kola girmek” manası da mevcuttur.

1138-_Çırtmak: “Düdük çalmak” anlamındaki fiilin Çığırtmak kavramı ile “Ğ” düşmesi (uzun “I” kısalması) sonucu oluşan bir bağlantısı vardır. Kelimenin “Islık çalmak” anlamı da mevcuttur.

1139-_Çırtman: Ağaç dalından yapılmış kamçı olarak açıklanan kelimede Türkçe’nin çok ilginç benzetmelerinden birine dayalı bir söz oyunu vardır. İnce ve yaş ağaç dalı sallandığında ıslığa veya tiz bir düdük sesine benzer bir ses çıkardığı için bu ad verilmiştir.

1140-_Çıvgacı: Kavramın ek almamış kısmını oluşturan Çıvga sözcüğünün manasının ökse çubuğu olduğu dikkate alınırsa; “Değnekçi” olarak verilen karşılık, ökse çubuğu ile kuş avlayan kişi olarak anlaşılabilir.

1141-_Çıvgın: “Mermi” manasındaki kelimenin Çivgin söylenişi de vardır.

1142-_Çıygamak: “Şişmek” anlamındaki kelimenin Sıygamak söylenişi de bulunmaktadır.

1143-_Çıygarmak: “Kabarmak” anlamındaki kelimenin Sıygarmak söylenişi de bulunmaktadır.

1144-_Çıykan: “Çıban” sözcüğü ile akrabalığı açıktır. Çıban kelimesinin ilk biçiminin de Çıyban olduğu görülmektedir. Çıymak (sivrilmek, kabarmak, şişmek) fiilnden türedikleri anlaşılmaktadır.

1145-     Çıyramak: “Ciyaklamak” manasındaki fiil “Y/Ğ” dönüşümü ile Çığramak söylenişi de vardır.

1146-      Çibeğen: “Sperm” manasına gelen sözcük Çıv/Çiv/Çib kökünden türemiş olup tam olarak hızlı giden, veya saçılan şey demektir. Bu bağlamda Türkçe’ye Çiveğen olarak da aktarılması mümkündür. Çibemek fiili ise içine işlemek, çivi benzeri bir aletle nakış işlemek manasına gelir. Dolayısıyla burada hem erkek cinsel organına bir benzetme hem de cinsel birleşmeye dair bir çağrışım da bulunur. Çime/Çöme sözcükleri tohum veya sperm anlamlarına gelir. “Ğ” veya “Y” düşmesi (uzun “İ” sesinin kısalması) ile Çiybeğen/Çiğbeğen/Çibeğen dönüşümüne uğramış olması ihtimali dikkate alındığı takdirde akma, yağma, damlama bildiren Çiğ/Çiy/Siy/Siğ kökünden türemiş olması da yine güçlü bir olasılıktır.

1147-_Çibin: “Sivrisinek” manasındaki sözcüğün Cibin/Çibin/Çıbın/Şıbın/Şibin biçimlerindeki söylenişleri mevcuttur.

1148-_Çider: “Köstek” veya “Zincir anlamında kullanılan kelimenin Şider varyantı da bulunur.

1149-_Çiginey: “Prenses” anlamındaki kelime Tigin/Çigin (prens) kavramından türemiştir. Sonda bulunan -ey/-ay ekinin zaman zaman dişil kavramlar türetmede işe yaradığı başka kelimelerde de görülmektedir.

1150-_Çiğelek: “Yumak” manasındaki kelime Anadolu’da aynı anlamda kullanılan “Çile” sözcüğü ile de ilgili görünmektedir. Bu durumada Çiğele/Çile dönüşümünün var olduğu görülebilir. Çeğ/Çiğ kökü yumaklaşma, topaklaşma, pıhtılaşma, embriyo oluşturma içeriği ile ilgili sözcükler türetir.

1151-_Çiğenek: Midye veya midye içi anlamındaki kelime başka Çeğenek (embriyo) kavramı ile doğrudan bağlantılıdır.

1152-_Çiğilmek: “Düğümlenmek” anlamına gelen kavramın “Endişelenmek” içeriğine de rastlanır. Ancak bu anlamın Türkçe’deki “Boğazı düğümlenmek” (paniklemek) deyimine denk düştüğü görülmektedir.

1153-_Çiğinmek: Düğümlenmek, kistleşmek, yumrulaşmak gibi somut manaları bulunan fiilin aynı zamanda “Endişe etmek” gibi soyut ikinci yan anlamı da mevcuttur. Bu da aslında Anadolu Türkçesi’ndeki “Korkudan boğazı düğümlenmek” deyiminde olduğu gibi mecazi bir anlamı içermektedir. Çiyinmek söyleyişine de rastlanan sözcüğün Çeğenmek (embriyo oluşmak) fiili ile çok yakın bir anlam ilişkisi bulunmatadır. Çiğirdek sözcüğü Türkiye Türkçesi’ndeki Çekirdek kelimesinin farklı bir söylenişinden ibaret olsa da çekirdeğin oluşum sürecine vurgu daha fazladır.

1154-_Çiğremek: “Gına gelmek” manasındaki kelimenin Çiğrimek söylenişi de bulunmaktadır. Aynı dönüşümü Çiğretmek/Çiğritmek fiilinde de görmek mümkündür.

1155-_Çiğsimek: “Midesi bulanmak” şeklindeki mana aslında tam olarak çiğ besin yemiş gibi hissetmek şeklindedir. Pişirilerek yenen yiyeceklerin tam pişmediği hissine varmak da yine yaklaşık aynı söylenişe sahip olan Çiğsemek fiili ile anlatılır.

1156- Çiğsinmek: “İğrenmek” demek olan kelime Çiğsinmek/Çiksinmek/Tiksinmek dönüşümü ile aslında Tiksinmek fiilinin farklı bir söylenişidir.

1157-_Çiksinmek: “Ç/T” dönüşümü ele Tiksinmek fiilinin farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır.

1158-_Çileğen: “Duş” (armatür) manasındaki kelime Çiyleğen sözcüğünden dönüşmüştür. Çiy (su taneceği, su zerresi) kavramından türeyen sözcük Çiy (su tanesi) üreten nesne demektir. Yeri gelmişken değinmek gerekir ki bu mana (su, nem, rutubet hatta tükrük) ile ilgili olmak kaydıyla Çile- ile başlayan kelimeleri Çiyle- olarak değerlendirmek de mümkündür. Örneğin; Çilemek > Çiylemek... Sözcüğün Şileğen biçimi de mevcuttur. Şilekey/Çilekey kavramı da salya, tükrük, burun akıntısı anlammlarında kullanılır.

1159-_Çileklemek: “Çilek toplamak” olarak izah edilen kelime asıl kaynakta Cilektemek biçimi ile “Yemiş toplamak” (meyve toplamak) olarak izah edilmiştir. Cilek/Ciilek(/Ciylek) sözcüğü Türkiye Türkçesi’nden farklı olarak daha genel bir anlamla “Yemiş” / “Meyve” anlamına gelmektedir. Bu kelime başına gelen eklerle farklı meyveleri tanımlar: Uy-Cilek (Sığır çileği - Ahududu), Cer-Cilek (Yer çileği - Çilek), Agaş-Cilek (Ağaç çileği - Frambuaz), Koy-Cilek (Koyun çileği - Böğürtlen), Üzüt-Cilek (Can çileği - Karadut)...

1160-_Çilem: Tutkal Balığı’nın adı yapıştırmak manasındaki Yelimek/Celimek/Çelimek veya “E/İ” yer değiştirmesi ile Yilemek/Cilemek/Çilemek fiilinden türemiştir. Okçulukta yay yapımında kullanılan tutkalların üretilmesi için kullanılan balıklara verilen genel bir ad olabileceği gibi bu balıkların özel bazı türlerini de tanımlaması da mümkündür. Sözcüğün aynı zamanda “Balık tutkalı” (balıktan elde edilen yapıştırıcı) manasını kastediyor olması da ihtimal dahilindedir. Bu tür tutkallar genellikle bazı tür balıkların hava keselerinden elde edilir.

1161-_Çilemek: Yağmur çiselemek, damlalar halinde su dökülmek anlamlarındaki fiilin Şilemek biçimi de vardır.

1162-_Çilen: Göçmen bir kuş olması ve göç ettiği bahar ve güz mevsimlerinde yağmurlar yağması nedeniyle leyleğin yağmur getiren bir kuş olarak algılanması sözcüğün oluşumunda etkili olmuş olabilir, çünkü Çiylen > Çilen dönüşümü ile kelime Çiylenme manası da taşır. Şulan/Şülen sözcükleri Asya Türkçesi’nde yine leylek veya balıkçıl kuşu ve çamurcun kuşu anlamlarına da gelir. Ayrıca “bir tür çilek” olarak rastlanan açıklamalar da mevcuttur.

1163-_Çilenmek: Nemlenmek, rutubetlenmek demek olan kelime çok net bir biçimde Çiylenmek sözcüğünden dönüşümle oluşmuştur. Yağmurlu rüzgar esmek anlamı da mevcuttur. Çilenti (nem, rutubet) kelimesi de benzer bir biçimde aslında Çiylenti olan söyleyişten dönüşmüştür.

1164-_Çilimek: Sigara içmek, pipo içmek olarak verilen anlam gerçekte Yel/Cel/Cil/Çil (rüzgar) sözcüğü ile alakalıdır. Sigaranın dumanının oluşturduğu hafif esinti görünümünün rüzgar ile ilişkilendirilmesi söz konusudur. Sigara içmek de bu esintili dumanın içe çekilmesi olarak algılanmıştır. Çilitmek (duman tüttürmek) fiili de dumanı yele/havaya salmak olarak anlaşılabilir. Ayrıca çok düşük bir olasılık da olsa, “İ” sesi düşmesi ile İçlimek > İçilimek > Çilimek dönüşümü de dikkate alınabilir ki, bu takdirde mana “İçine çekme” ile ilişkilenidirilebilir.

1165- Çiltemek: “Hürmet etmek” manasına gelen kelimenin Şiltemek söylenişinde ilk içeriğin tersine “Lanet etmek” anlamına rastlanmıştır. Bu nedenle farklı köklerden türemiş olabilecekleri dikkkate alınarak iki fiil ayrı başlıklar halinde verilmiştir.

1166-_Çinemek: “Kuvvetlenmek” anlamındaki sözlüğün “Süslemek” ve ayrıca “Ölçmek” manaları da bulunmaktadır.

1167-_Çingemek: Birlikte şarkı söyleyerek, el çırparak alkış tutup kadın erkek karışık biçimde dans etmek demektir. Çinge ise bu tür dansları ve eğlenceleri tanımlar. Çingene kavramının her ne kadar yabancı dillerden alınmış olsa da benzeşim yoluyla bu fiil üzerinden Türkçe’de yeniden türetilmiş olma ihtimali dikkate alınmalıdır.

1168-_Çingeçey: “Elti” demek olan sözcüğün Türkçe Yenge kavramı ile alakalı olduğu görülmektedir. Sözcüğün eki kaldırıldığında esas kavramı Yenge/Çenge/Çinge dönüşümüne uğramıştır. Türkçe’ye Yengeçey olarak aktarılması da mümkündür.

1169-_Çinit: “Perçin” demek olan sözcük, Türkçe Çenet sözcüğünün farklılaşmış biçimidir. Anlam yeterince özgünleşmiş olduğu için orijinal söyleyiş tercih edilmiştir.

1170-_Çiritmek:

Çiğritmek/Yiğritmek/İğritmek veya Çiretmek/Çiğretmek/Yiğretmek/İğretmek dönüşümü ile Türkçe’deki İğrenmek kavramı ile de ilişkilidir. Dolayısıyla kötü koku yayarak mide bulandırmak daha doğru bir izahat olacaktır. Ayrıca Çürütmek sözcüğü ile olan bağlantısı da dikkate değerdir. Çürüyen şeylerin kötü koku yayması da anlamsal bağlantıyı tamamlar.

1171-_Çirkemek: İğrenç davranışlar yapmak anlamındaki sözcüğün Çirkimek biçimi de mevcuttur.

1172-_Çirkenç: Kötü görünümlü, çirkin manasındaki kelimenin Çiyirkenç/Çiyirgenç söylenişi de mevcuttur. Sözcüğün Çiy/Çiğ kökü dikkate alındığında, “Çiğ” kavramının Türkçe’de olgunlaşmamışlık gibi bazı olumsuz anlamlar barındırdığı da göz önünde bulundurulabilir.

1173-_Çirkenmek: “İğrenmek” olarak izah edilen sözcük aslında tam olarak “Surat ekşitmek”, “Yüzünü buruşturmak” şeklinde bir karşılığa sahiptir. İğrendiği, tiksindiği için yüzünü kötü bir şekle sokmak kastedilmektedir. Sözcüğün Çiyirkenmek/Çiyirgenmek ve Çirkinmek söylenişleri de mevcuttur. Bu söyleyiş Çiyirgenmek/Çiğirgenmek/Yiğirgenmek/İğirgenmek dönüşümü ile kavramı Türkçe İğrenmek fiiline bağlar. Ayrıca Sirkenmek biçimine de rastlanmaktadır, ancak bu söyleyişte daha çok kötü kokudan dolayı iğrenmek anlamı vardır ki, kötü kokuya vurgu daha belirgindir. Çirkinmek söyleyişi ise Çirkin kavramına bağlanır ki, bu sözcüğün Farsça olduğu iddiası kesinlikle yanlıştır.

1174-_Çirkey: “Sirke sineği” demek olan kelimenin Sirkey söylenişi de vardır. Farsça olduğu söylenen “Sirke” sözcüğü ile bağlantısı tamamen bir tesadüf müdür, Farsça’dan bir etkilenme mi vardır, yoksa tam tersine sirkenin üzerindeki sineklere verilen Türkçe bu isimden yola çıkarak mı Farsça’da “Sirke” sözcüğünün oluştuğu konusunda net bir kanaate varmak şu an için mümkün değildir. Fakat kesin olan şey Sirkey/Çirkey kelimesinin Türkçe köklerle büyük bir uyum içinde bulunduğu ve büyük olasılıkla da Türkçe olduğudur.

1175-      Çirmek: Kötü kokmak demek olan fiilin Çirimek söylenişi de vardır.

1176-      Çisemek: İnce yağmur yağmak manasındaki kelime Çiysemek sözcüğünden dönüşmüştür. Türkçe Çi- ile başlayan bazı sözcükler su püskürtmek manası ile ilişkilidir.

1177-_Çitir: Dikilmeden, kendiliğinden yetişen, sürgün olarak çıkan fidan demektir.

1178-_Çitirik: Kavram “Kalamar” anlamında kullanılır. Sözcük bu canlının etinin yenebilmesi öldükten sonar için yere vurularak yumuşatılması nedeniyle oluşmuştur. Bu bağlamda Türkçe’deki Çitilemek (çamaşırı ovalamak, yere veya tahtaya vurarak yumuşatmak) fiili ile de bağlantılıdır.

1179-_Çitme: Pencere kafesi, pencere parmaklığı anlamındaki kelimenin Çıtma söylenişine de rastlanmıştır. Aynı şekilde Çitmek (kafes örmek) fiilinin de Çıtmak biçimi de mevcuttur.

1180-_Çivek: Sözcüğün “Nakış” anlamı Türkçe’deki Çivi sözcüğü ile aynı kök üzerinden (Çib/Çiv) bağlantılı olup, bir şeyin içine işlemiş olan, çivi benzeri bir aletle kazınarak yapılan ya da iğne ile batırılarak işlenen desen demektir. Asıl dildeki yazılışı ise “Çibek” biçimindedir.

1181-_Çivemek: Nakış işlemek anlamındaki kelime çivi ile kazıyarak veya oyarak hakketmek (nakşetmek), ya da iğne işi desen yapmak şeklinde anlaşılabilir. Asıl dildeki orijinal biçim “Çibemek”tir.

1182-_Çiye: Sözcüğün “Vişne” manası, Ciyelek (kiraz) ve Çilek kavramları ile de bağlantılıdır. Bu sözcüklerin tamamı, kelimenin ikinci anlamı olan düğüm içeriği ile alakalıdır ve düğümler halinde oluşan meyve tanımlamasından kaynaklanır. Kiraz ve vişnenin düğümler halinde birbirine bağlanması ya da çekirdeklerinin düğüme benzetilmesi, çileğin ise dallarını uzatarak yere düğümlenmesi sözcüklerin oluşum mantığını açıklar. Şiye söylenişi de yaygın olarak kullanılmaktadır. Türev kavramlar için de aynı dönüşüm geçerlidir; Çiyelenmek/Şiyelenmek gibi.

1183-_Çiysek: Çiy sözcüğünden kaynaklanan rutubetli, nemli, hafif ıslak anlamındaki kelimenin Çığşak/Çıyşak/Çiyşek/Çiğşek veya “Ş/S” dönüşümü ile Çığsak/Çıysak/Çiysek/Çiğsek biçimindeki söylenişleri mevcuttur. Aynı dönüşüm Çiysemek (nemlenmek, rutubetlenmek) fiili için de geçerlidir. Son derece uzak gibi görünen Çığşamak fiili de aslında aynı anlamı içerir.

1184-_Çizge: “Şema” anlamındaki kelimenin asıl dildeki orijinal yazılışı Sızga (Çızga) biçimindedir. Söyleyiş uyumu açısından bu şekilde aktarılmıştır.

1185-_Çizgeç: “Cetvel” anlamındaki kelimenin asıl dildeki orijinal yazılışı Sızgaç (Çızgaç) biçimindedir. Söyleyiş uyumu açısından bu şekilde aktarılmıştır.

1186- Çizginmek: “Başa dönmek” şeklinde verilen anlam gerçekte dairesel bir çizgi üzerinde ilerleyip tekrar başa varmak demektir. “Daire çizmek” karşılığı da uygun olacaktır. Tezginmek (tur atmak, tavaf etmek) fiili de kökensel olarak bağlantılıdır.

1187-_Çoğanmak: Toplanmak olarak verilen açıklama aslında “Ateş başına toplanmak” şeklinde düzeltilmelidir. Hatta kelimenin tam olarak izahatı ateşin başında çömelerek elini ateşe uzatmak, ateşin ısısından yararlanmaktır. Ancak anlam genişlemesi ve sözcüğün ilk mantığının toplum tarafından unutulmuş olması da mümkündür.

1188-_Çoğarmak: Korlaşmak, köz haline gelmek anlamındaki kelimenin İrtifa kazanmak (yükselmek) içeriği de bulunmaktadır. Ancak bu mana tamamen farklı bir kökten kaynaklanmaktadır. Çoğarmak/Coğarmak/Yoğarmak/Yuğarmak/Yukarmak dönüşümü ile “Yukarı” sözcüğüne bağlanır.

1189-_Çoğartmak: Ateş yakmak biçimindeki mana ateşi korlaştırmak, köz haline getirmek olarak da izah edilebilir.

1190-_Çoğaştırmak: Genelde “Toplamak”, özelde ise “Adam toplamak” olarak verilen anlam aslında geceleyin fener veya meşale ile dolaşıp birilerini çağırmak veya insanların ateşin başına gelmesini sağlamak olarak anlaşılmalıdır.

1191-_Çoğlandırmak: Teşvik etmek, şevklendirmek, şevke getirmek manasındaki kelime aslında tam olarak közü canlandırmak, ateşi artırmak anlamına sahiptir. Çuğlandırmak/Suğlandırmak biçimleri de mevcuttur.

1192-_Çoğlanmak: “Közlenmek” anlamı dışında Çovlanmak söylenişi ile hepbir ağızdan konuşmak manasına da rastlanmıştır. Bu anlam ateş başında toplanıp konuşmak içeriği ile ilgili olduğu kadar Çuğlanmak (yağmur duası için toplanmak) anlamı ile de bağlantılıdır. “Şevklenmek” manasında da kullanıldığı görülür.

1193-_Çoğlaşmak: Celse yapmak, toplanmak, bir araya gelmek demek olan kelime aslında ateş başında toplanmak demektir. Avcılığa, tarım ve hayvancılığı dayalı eski hatta, işbölümüne dayalı ayrışmanın henüz bütünüyle gerçekleşmediği ilkel veya yarı ilkel toplumsal sistemlerde gündüz herkes çalıştığı için adaletle veya bu toplulukların idaresiyle ilgili kararların ancak akşam hava karardıktan sonra yakılan ateşin ısı ve/veya ısısından yararlanılarak etrafında toplanarak alınması söz konusudur. Hatta ilerleyen dönemlerde bu alışkanlığın bir kalıntısı olarak bu tür toplantılarda geleneksel olarak sembolik ateşlerin yakılmasına da rastlanır ki, bu durumun ateşe tapmayla veya ateş kültü ile hiçbir ilgisi yoktur. Sözcüğün ayrıca “Korlaşmak” manası da bulunur.

1194-_Çoğramak: Sözcüğün ve türev kavramların “Kaynamak” içeriği bu mana ile ilgili olmak kaydıyla hem ateşte suyun veya başka sıvıların kaynamasını hem de ısının etkisiyle nesnelerin birbiri ile birleşmesini ifade eder ki, örneğini Çoğratmak (kaynatmak) fiili Türkçe’deki (teknik alet kullanarak) “Kaynak yapmak” manasında da kullanılır. Çoğraşmak (kaynaşmak) da eriyerek birleşmeyi anlatır.

Sözcüğün nadiren rastlanan suyun yerden çıkması manasındaki kaynaklanmak anlamı ise aslında ateşte kaynayan suya bir benzetmeden dolayıdır. Sözcüğün Çokramak söylenişi de mevcuttur.

1195-      Çokraşmak: Kaynaşmak anlamındaki kelimenin Çoğraşmak söylenişi de bulunmaktadır.

1196-      Çoğtağan: “Müşterek” anlamındaki kelimenin orijinali Çuğtağan şeklindedir. Türkçe söyleyişe uygunluğu kesin değilse de aktarılmasına karar verilmiştir.

1197-_Çoğuklamak: “Şura yapmak” anlamına sahip olan kelime asıl kaynakta Çoğuktamak biçimiyle “Konferans vermek” olarak açıklanmıştır. Ancak yazımın ve anlamın bu şekilde düzeltilmesi Türkiye Türkçesi’ne daha uygun görülmüştür. Kavramın tam açıklaması ise belirli bir amaç için bir araya gelmek, toplanmak, toplantı yapmak demektir.

1198-_Çoğuklaşmak: Orijin dilde Çoğuktaşmak olarak yazılan sözcük şura toplamak, konsey oluşturmak anlamlarına gelir ki, toplanarak tartışmak, karar almak içeriğini ihtiva eder. Sözcüğün kökeninde ateşin başında toplanarak tartışma yapmak ve karara bağlamak anlayışı bulunur. Çoğ kelimesi kor, köz, ateş demektir.

1199-_Çoğuldaşmak: Celse toplamak, ortak karara varmak, çoğunluk kararı almak, kararlaştırmak, görüş birliğine varmak demektir.

1200-_Çoğuluş: Asıl kaynakta “Meclis” olarak açıklanan kavram Türkçe’ye “Celse” olarak aktarıldı.

1201-_Çokamak: İzahatı “Nişanlamak” (söz kesmek) olarak verilen sözcüğün kök anlamı gerçekte kafa ile alakalı görünmektedir. Nişanlanan kızın başına nişan sembolü olarak bir şapka takılması kastedilmektedir. Diğer bir olasılık ise daha eski çağlarda nişanlanan kızların hatta erkeklerin de başlarına kayın ağacı dalından taçlar taklması geleneğinin sözcüğü kaynak teşkil etmiş olmasıdır. Bunun dışında Hıristiyan Türklerde nişan töreninde rahibin çiftlerin başlarına haç kaldırarak kutsaması da anlammla uyumludur. Sözcüğün Çoğ/Çok kökü de toplanarak merasim yapılması manası ile örtüşür. Bu kökün kor, ateş içeriği üzerinden ateş başında merasim yapmak tanımına da ulaşılabilir.

1202-_Çoklamak: Orijinal biçimi “Çoktamak” olan ve akıntıya dik yüzmek veya akıntıya karşı yüzmek olarak açıklanan kelime aslında tamı tamına kafasının (kafatasının) dikine gitmek demektir. Bu bağlamda Türkçe’deki “başının dikine gitmek” deyimini de karşılar.

1203-_Çokman: “Palto” demek olan kelimenin orijinali Çukman biçimindedir

1204-_Çokna: Sıra arkadaşı (okul arkadaşı veya asker arkadaşı) anlamı aslında Çoknamak/Çoknaşmak (kaynamak/kaynaşmak) yani birbiri ile iç içe geçmek fiilinden ortaya çıkmaktadır. Omuz omuza durmak yani birbiri ile kaynaşmış gibi olmak kastedilmektedir.

1205-_Çokratmak: “Kaynatmak” (sıvıyı ateşle ısıtmak) manasındaki kelime “Kaynak yapmak” anlamına da gelir.

1206-     Çokuk: İstavroz çıkaran kişileri tanımlar. Asya’da sürekli olarak İstavroz çıkaran manasında “Hıristiyan” kavramı karşılığında da kullanılmıştır.

1207-     Çolankul: Orduda askeri diziliş içerisinde sol cenahı tanımlayan kavrama Solankul söyleyişiyle de rastlanır.

1208-_Çolanmak: Sakatlanmak manasındaki kelimenin “Sakarlık etmek” olarak da izah edilebilecek bir içeriği de mevcuttur. Ayrıca sarılmak, dolanmak manalarına da gelir, örneğin “Kefene çolanmak” gibi.

1209-_Çolbağa: Bileşik kelimede, “Çöl” sözcüğü ile alakalı görünen ilk kısım (Çol) susuzluk, karasallık bildirir. İkinci parça daha net olup, “Bağa” (kabuk) sözcüğüdür.

1210-_Çolgamak: Genel olarak “Sarmak” demektir. Ayrıntılı olarak ele alındığında iki farklı anlam grubunda “Bandajlamak” (sargı yapmak) ve “Muhasara etmek” veya “Ablukaya almak” (bir yerin etrafını sarmak) manaları ön plana çıkar.

1211-_Çolmak: Ampute olmak (kesilmek, körelmek) demek olan kelimenin diğer bir anlamı da kolunu arkasına (sırtına) kıvırmak, arkaya saklamak demektir ki, dolaylı olarak ilk mana ile de uyumludur. Yani ampute olmuş gibi kolunu (belki de bacak için de geçerli olan) gizlemek gibi bir benzetme yapılmaktadır. Bu yönüyle Çalmak fiiline de “kolunu sırtına çalmak” veya “bacağını altına çalmak” manasında yakınlaşır.

1212-_Çolpamak: “Seyahat etmek” veya “Seyahate çıkmak” manasındaki kelimenin Çol/Col/Yol dönüşümü ile Türkçe Yol kelimesi ile de alakalı olduğu görülmektedir. Bu nedenle kavramın Yolpamak olarak da aktarılması mümkündür. Aynı şekilde “Çolpan” kelimesinin de Yolban/Yolpan (seyyah) sözcüğü ile bağlantılı olabileceği dikkate alınmalıdır.

1213-_Çolpan: Türk-Moğol kültüründe Venüs gezegenine verilen isimdir. Mitolojide ise bir Tanrıça’nın adıdır. Adı gökyüzündeki en parlak gezegenlerden biri olan Venüs’e verilmiştir. Türklerde dişil olarak algılanmıştır. (Moğollar ise eril olarak kabul ederler). Bir kelime benzerliği nedeniyle yanlış olarak “Çoban Yıldızı” dendiği de olur. Bir başka görüş ise de çobanların bu yıldızı yön bulmakta kullandığı ve bu nedenle de Çolpan’ın aynı zamanda bir Çoban Tanrıçası / Sürü Tanrıçası olduğudur. Çoban kılığında dağlarda gezdiği söylenir. Eski Moğolca Solbun (gök cismi) sözcüğü ile bağlantılıdır. Yolban/Yolpan (seyyah) sözcüğü ile bağlantılı olması çok büyük bir olasılıktır. Bu durumda aslında yolculuk yapanların, seyyahların kendisine bakarak yön buldukları ve hatta belki de yola çıkanlara şans getirdiğine inanılan gök cismi manasına ulaşılır.

1214-_Çolpanak: “Gayrı meşru” anlamı verilen kelime büyük olasılıkla evlilik dışı doğan çocuğu tanımlamak için kullanılmaktadır. Yani açıklamada bir eksiklik var gibi gözükmektedir. Mana bu şekilde düzeltilmelidir. Kelimenin kökeninde ise Çol (eksiklik) yani babanın bulunmayışı anlayışı yer aldığı gibi, Çolpan (Venüs) kavramı ile de bağlantılı olup, gezegenin talih, kader ile ilişkilendirilmesi dolayısıyla mecazi bir ilgi kurulmaktadır. Ayrıca Çol/Yol kökü üzerinden yol kenarında gerçekleştirilen cinsel birleşme veya yol kenarında gizlice yapılan doğum gibi bir benzetme de olasılık dahilindedir.

1215- Çolpar: Seyyah veya turist anlamındaki kelimenin Türkçe’ye Yolpar olarak da aktarılması mümkündür.

1216-_Çolpu: Kepçe anlamı taşıyan sözcüğün Şolpu söylenişi de bulunmaktadır.

1217-_Çolutmak: “Kolunu bükmek” olarak verilen mana aslında başka birinin kolunu bükerek kullanmasına engel olmak, yani sanki tek kolu varmış gibi bir hale getirmek demektir. Ayrıca kolu bükülen kişinin dirseğinin belirginleşmesi de ampute edilmiş gibi bir görünüme neden olmaktadır.

1218-_Çoma: Yetim (babasız) manasındaki kelime aslında bir yanı eksik olan kişi demektir.

1219-_Çomaç: Altı katlanmış dürüm şeklindeki yiyeceği tanımlayan sözcük Çom kökünün kütleşmek, ucu körelmek manaları ile alakalıdır. Sözcüğün ayrıca Çomaş söylenişi ile “Kıymalı yufka dürümü” manasına da rastlanmıştır.

1220-_Çomalanmak: Şımarmak manasındaki sözcüğün Şomalanmak biçimi de vardır.

1221-_Çomalatmak: Şımartmak manasındaki sözcüğün Şomalatmak biçimi de vardır.

1222-_Çomata: Şenlik, eğlence anlamındaki kelimenin “Şamata” sözcüğü ile benzerliği dikkat çekicidir.

1223-_Çommak: Suya girmek veya suya batmak manasına gelen fiil İslamiyet sonrası “Abdest almak” (özellikle de Gusül abdesti almak) manasında da kullanılmıştır. Kırsal bölgelerde özellikle yaz mevsimlerinde Boy abdestinin akarsu veya göletlerin derin yerlerinde üç kere suya batıp çıkmak şeklinde gerçekleştirilmesi günümüzde bile rastlanan bir uygulamadır.

1224-_Çomuk: Abdestli kişileri tanımlar. Asya’da abdest alan veya abdestli dolaşan kişi manasında “Müslüman” kavramı karşılığında da kullanılmıştır.

1225-_Çomulmak: Kulağı düşmek şeklindeki mana at, eşek, kedi, köpek gibi hayvanların dik duran kulaklarının aşağıya düşmesini tanımlar. Sözcüğün kökeninde kısalmak, kütleşmek manası vardır.

1226-_Çomunmak: “Abdest almak” anlamındaki fiilin Somunmak/Şomunmak söylenişleri ile “Banyo yapmak” manasında kullanıldığı da görülür.

1227-_Çomurmak: “Suya dalmak” olarak verilen anlam bazen “Gusül abdesti almak” şeklinde de açıklanmaktadır. Kelimenin gonca açmak manası ise Tomurmak > Çomurmak dönüşümü ile ortaya çıkmıştır.

1228-_Çomurtmak: “Suya daldırmak” olarak verilen anlam herhangi bir şeyi suya batırıp çıkarmak şeklinde de anlaşılır. Daha özelleşmiş olarak çocuğu suya batırıp çıkararak vaftiz etmek demektir.

1229- Çonak: “Eli tutmayan” olarak verilen anlamın aslında “Parmağı kesik” (veya “Parmakları kesik”) olması da ihtimal dahilindedir.

1230-_Çonay: Çoban yamağı anlamındaki kelimeye farklı lehçe ve şivelerde Çona/Çonay/Şonay/Şona söylenişleri ile rastlanır.

1231-_Çondurmak: Çon (halk, topluluk) kökünden adam toplamak, insanları başına toplamak manası vardır. Türkçe Çon/Çon/Çoğ kökünün biraraya gelmek içeriği ile alakalı görünmektedir.

1232-_Çonkaymak: “Çömelmek” manası taşıyan kelimenin Sonkaymak biçimine de rastlanmıştır.

1233-_Çonmak: “Sakatlanmak” olarak açıklanan fiil eli ayağı tutmaz olmak, felç olmak şeklinde anlaşılmalıdır. Çon (halk, topluluk) kökünden toplanmak, biraraya gelmek manası da bulunur.

1234-_Çont: “Felçli” anlamı doğru olmakla birlikte daha çok felçli el için kullanılan bir sözcüktür. Felç olan elin içe doğru bükülmesi nedeniyle eklemin belirginleşip çıkıntılı bir görünüm oluşması nedeniyle ampute edilmiş organlara bir benzetme söz konusudur.

1235-_Çontay: Torba, çanta, para kesesi, cüzdan anlamındaki sözcüğün Sontay/Şontay biçimleri de kullanılmaktadır.

1236-_Çontuk: Ampute edilmiş organ manasındaki kelimenin Anadolu’da söylenen Çonduk ile ilgili olduğu görülmektedir. Çonduk sözcüğü telleri / kılları dökülmüş süpürge demektir ve kesik bir organa ya da küt bir ağaca benzetilmektedir.

1237-_Çonuşmak: “Cemaat olmak” manası Çon (halk, topluluk) sözcüğünden türemiştir.

1238-_Çor: “Cin” demektir. Ruhsal rahatsızlıkları, bilinmez korkutucu güçleri ve varlıkları da ifade etmekte kullanılır. Kelime kökeni hastalık ve gözle görülmeme, eksiklik, yarımlık anlamları taşır. Arapça Şer sözcüğü ile bir bağlantısı yoktur. Moğolca Şor sözcüğü şiş anlamına gelir ve boynuzu çağrıştırır. Boynuz ise kötü güçlerle de alakalı görülür. Çornamak fiili bürümek, sarmak, dolanmak manaları taşır ve mecazen musallat olmak içeriğine de sahiptir. Anadolu’da cin çarpmış ve ruhsal hastalıklı anlamında “Çorlu” tabiri kullanılır. Çort, Çert, Czart gibi söyleyişlerle Slav topluluklarının halk inanışlarına ve Rus/Ukrayna kültürüne de girmiştir. Türklere komşu kavimlerden olan Ermenice’de “Çor” hastalık ve dert anlamına gelir. Farsça’ya “Şur” (uğursuzluk) biçiminde geçmiştir. Sözcüğün Farsça kökenli olduğu iddiası kesinlikle doğru değildir. Türkçe’de Ço/Çu/Şu/Şo ile başlayan kökler yarımlık, eksiklik, hastalık, sakatlık bildirir. Mesela Çol, Çon, Çot, Çop köklerinde hep bu anlamlar bulunur. Öteki alemlere ait olduğu düşünülen varlıklar da Türk kültüründe hep bu içeriklerle ilişkili varlıklar olarak görülür. Hiçbir tereddüte yer olmadan söylenebilir ki Çor/Çur/Şur/Şor hatta Moğolca Çul/Şul kökü Türk/Moğol (hatta Ural/Altay) kökenlidir. Bu kökten Türkçe’de halk ağzında türeyen sözcüklerle Farsça’daki bu sözcük ile ilişkili olan diğer kelimelerin sayısını karşılaştırmak durumu anlamak için yeterli olacaktır. Buna benzer örneklerde Farsça’nın Moğolca ile etkileşiminin fazlalığı da sıklıkla gözden kaçırılmaktadır.

1239- Çoramak: “Cin çarpmak” veya “Cin girmek” (bazen de “Cin çağırmak) anlamları dışında “yoğurmak, harç karmak, hamur haline getirmek manaları da bulunur. Birbirine uzak gibi görünen bu iki anlam odağının ortak noktası şekil değişikliğidir. Cin çarpması vakalarında kişilerin bedenlerinin bazı bölümlerinin eğrileceği veya amorf hale geleceği inanışı çok yaygındır. Hamur veya harç yoğurma işleminde de amorflaşma (şekilsizleşme) söz konusudur. Şoramak biçimi de mevcuttur.

1240-_Çorana: Kuraklıktan sonra yağmur yağdığında her evin katkısıyla toplanan yiyeceklerle düzenlenen bir şenliktir. Gençler evleri gezerek yiyecek ve meyve toplarlar. Biraraya gelinerek toplanılan yerin özellikle yağmurun değdiği ıslak bir toprak olmasına dikkat edilir. Çorak (kuru) sözcüğü ile olan kökensel bağlantısı ve Çor (cin) kavramı ile alakası dikkate alındığında geçmiş çağlarda yağmur yağdıran ruhsal varlığa bir teşekkür niteliği taşıdığı anlaşılmaktadır.

1241-_Çoraz: Çamur veya çimentodan oluşan inşaat harcı manasındaki kelime Çoğraz/Yoğraz dönüşümü üzerinden Türkçe Yoğurmak fiiline bağlanır.

1242-_Çorgala: Sözcüğün Çorhala söylenişine de rastlanmaktadır. Pazı (pancar) demektir.

1243-_Çorgan: Kelime aslında Türkçe’deki “Yorgan” sözcüğünün farklı bir söyleyiş biçimidir. Fakat anlam “Battaniye” şeklinde farklılaşmış olduğu için orijinal telaffuz korunarak verilmiştir. Bazı lehçelerde Çoğurgan/Çowurgan/Çovurgan/Çuvurgan/Cuvurgan/Yuvurgan biçiminde benzer manaları kastederek söylenir. “Örtü” anlamındaki Çorga kelimesi de yine Yorgan sözcüğü ile bağlantılıdır.

1244-_Çorgu: “Musluk” demek olan kavram “Soğurgu > Sorgu” sözcüğünden dönüşümle oluşmuştur. Soğurmak fiili “İçine çekmek” anlamı içerir. Ayrıca “Sorguç” kelimesi pompa manasına gelir ve ikinci anlamı da horoz ibiği (ya da genel olarak kuş ibiği) şeklindedir. Dolayısıyla burada da aynı zamanda musluğun kuş ibiğine benzetilmesi söz konusudur. Diğer bir olasılık ise musluğun bir tür sürgü (kilit) olarak algılanmasıdır. Belki de musluğun ilkel biçimlerinin basit bir sürgüye benzemesi ile alakalıdır. (Bu tür çözümlemeleri “deli saçması” veya benzeri tabirleri kullanarak küçümseyen, alaya alan, dalga geçen kafaları aslında ciddiye alıp yanıt vermek bile gereksiz ve boşunadır. Ancak tam yerine geldiği için iki tane örnek vermeden de geçmek olmuyor. İngilizce’de musluk için “Cock” (horoz), Almanca’da ise “Wasserhahn” (tam çeviri ile Su horozu) denilmesi de milyonlarca vatandaşı olan iki milleti deli saçmalığını uygulayan topluluklar haline mi getirmektedir? Etimoloji kitaplardan kuru bir biçimde sözcüğün geçmişini geriye doğru takip etmek demek değildir. Halkın anlayış biçimini kavrayıp, sözcükleri nasıl türettiğini anlamaya çalışmaktır.

1245-_Çorlamak: Hem insanın tüylerini hem de kesilmiş hayvanların tüylerini yakmak için kullanılan bir tabirdir.

1246-_Çorlanmak: Cine tutulmak anlamından başka çok aşır yemek yiyerek rahatsız olmak ve tenhalaşmak, terkedilerek ıssızlaşmak manaları da bulunur ki her iki içerik de yine ruhsal varlıklarla ilişkilendirilmektedir.

1247- Çorlatmak: Sinirlendirmek, kızdırmak manasındaki kelime Anadolu’da bu manalarda yaygın olarak kullanılan “Cinlendirmek” tabirini karşılamaktadır. Sözcüğün kökeninde cinleri musallat etmek içeriği bulunur. Çorlanmak da benzer bir biçimde “Cinlenmek” (kızmak, öfkelenmek) anlamına gelir.

1248-_Çornamak: Sarmak, bağlamak, düğümlemek anlamlarından başka “Meşgul etmek” manasında da kullanılmaktadır.

1249-_Çornavuk: Sarmaşık (daha çok zehirli sarmaşık) manasındaki kelimenin Çormavuk söylenişi mevcuttur.

1250-_Çortan: “Turnabalığı” manasındaki kelime Çerten (Alabalık) sözcüğü ile de alakalı görünmektedir. Sortan söylenişinde ise “Yağmur suyu oluğu / akağı” anlamına da rastlanmıştır.

1251-_Çortma: “Lağım” manasındaki kelime asıl dilde Yortma şeklindedir. Çor kökündeki bataklık, kirli su manaları ile daha uyumlu görüldüğü için bu biçimde aktarıldı. Örneğin Çorlan sözcüğü kirli su birikintisi manası taşımaktadır.

1252-_Çotak: Çot kökünden türeyen kelime kabzanın arkasının kütlüğü ile alakalıdır.

1253-_Çoy: Sözcüğün “Günah” manasına Çuy söylenişi ile rastlanmıştır.

1254-_Çoygan: Ladin ağacı manasındaki kelimeye farklı değişik lehçe ve şivelerde Çoygun/Coygun/Coygan söylenişleri ile de rastlanmaktadır.

1255-_Çoygur: “Hile” demek olan sözcüğün orijinali Çuygur şeklindedir.

1256-_Çoyuk: “Günahkar” anlamındaki sözcüğün orijinali Çuyuk şeklindedir.

1257-_Çoyun: Pota (eritme kabı) anlamındaki kelimenin “Tencere” manası da bulunmaktadır. Bunun dışında eritilmiş maden olarak verilmiş olan diğer bir içerik ise büyük olasılıkla eritilerek kalıba dökülüp şekillendirilmiş metal olmalıdır. Bu mana ile alakalı olarak pik (dökme) demir demek olan Çuğun kelimesine de rastlanır.

1258-_Çoyunmak: Özellikle metal için “Erimek” manasında kullanılan sözcüğün Çuyunmak biçimi ile “Günah işlemek” anlamı da bulunmaktadır.

1259-_Çozamak: “Disiplinize etmek” şeklindeki anlam aslında tam olarak “Baskı altına almak” şeklindedir.

1260-_Çozunçak: “Havlu” demek olan kelimenin anlamı tam olarak (yüze) bastırılan şey şeklindedir.

1261-_Çöğür: Bağlama türünden bir telli çalgının adıdır. Ancak aynı ses dönüşüm silsilesi içerisinde yer alan Çüğür/Çuğur/Çoğur sözcüklerine düdük, kaval gibi (veya benzeri ) üflemeli çalgıların isimleri olarak rastlanır.

1262- Çöğütmek: “Aşağı indirmek” manasındaki kelimenin Söğütmek biçimi ile “Diz çökmek/çöktürmek” anlamına da rastlanmıştır.

1263-_Çökelemek: Diz çökmek, çömelmek anlamındaki sözcüğün “Çöklemek” söylenişi de vardır.

1264-_Çökeletmek: Diz çöktürmek, çömeltmek anlamındaki sözcüğün “Çökletmek” söylenişi de vardır.

1265-_Çökemek: “Diz çökmek” anlamındaki kelimenin “Hayalkırıklığına uğramak” manası da bulunur.

1266-_Çökremek: Deprosyona / buhrana girmek manasındaki kelimenin orijinal dildeki söylenişi Çöküremek şeklindedir. Söyleyiş kolaylığı açısından Türkçe’ye bu şekilde aktarılması daha uygundur.

1267-_Çökür: Bir yanı balta diğer yanı kazma olan alete bu ad verilir. “Diken” manasına ise Şökür söyleyişi ile rastlanmıştır.

1268-_Çökütmek: “Diz çökmek/çöktürmek” ve benzer olarak “Bağdaş kurmak/kurdurmak” ile bunların dışında “Çökerek çukur oluşmak/oluşturmak” anlamları da bulunur.

1269-_Çöldemek: Çölde kalmak anlamı taşıyan fiilin aslı Şöldemek biçimindedir. Türkçe’ye “Çöl” kavramı ile bağlantısı dikkate alınarak Ş/Ç dönüşümü ile aktarılması daha uygun bulunmuştur.

1270-_Çölemek: Sözcüğün anlamı tam olarak insan bulunmayan, ıssız yerlere gitmek demektir.

1271-_Çölerge: Terkedilmiş diyar, hayalet kasaba anlamındaki kelimenin orijin dildeki söylenişi Çölürge biçimindedir.

1272-_Çölmek: “Kurumak” veya “Kuraklaşmak” manasındaki kelimenin Şölmek biçimi de bulunur.

1273-_Çöne: Sözcüğün “Peygamber” ve “Asistan” olmak üzere iki anlamı bulunur. Hatta Anadolu ağzında çoban yamağı yardımcısı manasında da kullanılır. Bu durum eski kültürde Peygamber kavramının Tanrı’nın yardımcısı olarak algılanmasından kaynaklıdır. Çönemek fiili de “peygamberlik etmek” anlamına geldiği gibi bir şeyi bir yere veya başka bir kaba aktarmak anlamına da gelir. Örneğin: Çönek kelimesi “kepçe” manası taşır ve sıvıları aktarmakta kullanılan araç demektir. Peygamber de Tanrı’dan aldığı bilgiyi başkalarına aktaran kişidir. Çönümek fiili ise dermansızlaşmak, gücü kesilmek anlamları barındırır. Bu durum Peygamberin yaptığı işin zorluğu ile de alakalı görünür.

1274-_Çönmek: Dermansızlaşmak, bitap olmak anlamındaki kelimenin bağlantılı yan anlamlar olarak Bunamak ve İhtiyarlamak içerikleri de mevcuttur. Ayrıca Dalmak manası da bulunur.

1275-_Çörge: “Çit” olarak verilen anlam aslında bir yerin etrafını çevriren şey demektir. Dolayısıyla çevre duvarı, bahçe çiti olarak bütünsel manada anlaşılması daha doğru olacaktır.

1276- Çörgem: “Rulo”, bazen de “Kodeks” (sarılmış, rulo yapılmış belge) manasındaki kelimenin Cörgem söylenişi ile “Mumbar dolması” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Her durumda Çör/Cör/Yör bağlantısıyla sözcüğün kökenindeki mana sarılmış şey demektir. Mumbar dolması manasında Türkçe’ye Yörgem olarak aktarılması da mümkün görünmektedir. Gerçekten de Yörgemeç sözcüğünün de Kokoreç anlamına geldiği görülmektedir.

1277-_Çörgemek: Sarmak, rulo yapmak manasındaki kelimenin etrafını çevirmek, muhasara etmek anlamıyla Cörgemek biçimine de rastlanmıştır. Aslında bu içeriklerin tamamı birbiri ile alakalıdır.

1278-_Çörgemiş: “Fasülye” manası Cörgemek/Çörgemek (sarmak) fiilinden kaynaklanmakta olup bitkinin sarılıcı olması ile alakalıdır. Sözcüğün orijinali Çörgemeş biçimindedir. Bundan başka Cörgemiş söylenişi ile Karadul örümceği anlamına da rastlanır. Bu anlam da sarılarak ağ ören canlı demektir. Bu biçimiyle daha özelleşmiş bir manaya sahip olduğu için ayrı bir kavram olarak verilmiştir.

1279-_Çörten: Çatı oluğu, su oluğu manasındaki kelimenin Çürten söylenişi de bulunmaktadır. Şörten sözcüğünün ise “Köşe” manasına rastlanmıştır, ancak aradaki ilişki netleştirilememiştir.

1280-_Çötker: Şeytan, bela, felaket, tehlike manalarındaki kelimenin Çetker/Cetker biçimleri de bulunur.

1281-_Çötkermek: “Şeytan çıkarmak” manasına gelen sözcüğün ikinci anlamı ise “Öksürmek”tir. Şeytanın (kötü ruhların) öksürüğe neden bir varlık olarak görülmesi ile alakalıdır. Veya öksürerek insanın içine girmiş olan kötü ruhu çıkarmay çalıştığı inancı da bulunuyor olabilir. Öksürmek anlamının Türkçe’ye Yötkermek olarak aktarılması da mümkündür.

1282-_Çövek: Telve (kahve çöküntüsü) anlamındaki sözcüğün Çöğek söylenişi de mevcuttur. Çöv/Çöğ/Çök kökü bağlantısı ile çökelti manası taşır. Ayrıca Çövemek fiilinin şişmek, kabarmak içeriği ile telvenin kabarık bir görünüm oluşturması arasında da bir ilgi bulunur.

1283-_Çöynemek: Kelimenin kökenindeki mana çivilenmiş gibi çakılıp kalmak demektir.

1284-_Çuğak: Yağmur duası havası olarak verilen anlam gerçekte esas kaynakta “Kötü hava” olarak açıklanmıştır. Kastedilen şey tam olarak yağmur duasına çıkmayı gerektirecek kadar kötü, bunaltıcı havadır.

1285-_Çuğal: “Edebiyat” anlamındaki kelimenin orijinali Çugal şeklindedir. Türkçe ses uyumu nedeniyle bu şekilde aktarılmıştır. Kelimenin kökenine dair net bir açıklamaya ulaşılamamıştır. Ancak Çuğ kökü bağlantısıyla yağmur duasındaki gibi kafiyeli, ahenkli bir dille konuşma gibi uzak bir anlam ilişkisi bulunabilir. Bu durumda mana “Belagat” olarak da anlaşılabilir.

1286-_Çuğan: Çoğan olarak da söylenen “Sabun” manasındaki kelimenin köpürücü bir madde olan Çöğen/Çöven otu ile alakalı olduğu görülmektedir. Çuğun kelimesine bazı lehçelerde Çöven’in farklı bir söylenişi olarak rastlanmaktadır. Çoğanotu beyaz çiçekleri olan kökü ve dalları sabun gibi köpüren, kaynayan sudaki çamaşırların içine atıldığında kir çıkartan bir bitkidir. Bronşit ve astıma iyi geldiği de söylenen bitki suda kaynatılıp bununla yıkanıldığında hasta kişinin iyileştiğine de inanılır.

1287- Çuğay: “Narin” demek olan kelimenin Türkçe’ye Yuğay olarak aktarılması da mümkündür. Bu durumda Yuka (ince, sığ) kelimesi olan bağlantısı net olarak görülebilir.

1288-_Çuğmak: Toplanmak, birikmek, bir araya gelmek manasındaki Çoğmak/Çokmak fiili ile doğrudan bağlantılı olduğu anlaşılan kavram kimi zaman bu genel anlamlarla kullanılsa da, Çuğ (yağmur duası) anlamı üzerinden özelde yağmur duası etmek için bir araya gelmek, daha genel olarak ise dua / ibadet etmek için toplanmak içeriklerini karşılar. Anlam kayması ile “Dua etmek” manası da daha nadir olsa da bulunur. Bunun dışında Çuğ kökündeki olumsuz içerikler dikkate alındığında gözden kaçmış olabilecek; toplanarak hep beraber lanet okumak, birlikte beddua etmek manalarını taşıması da olasıdır.

1289-_Çuğmaş: “Dağ sıçanı” manasındaki kelimenin Cumaş söylenişi de mevcuttur. Çuvran/Çuğran sözcüğünün de “Fare” anlamına geldiği görülmektedir.

1290-_Çuğul: “Hakaret” anlamındaki kelimenin değişik lehçe ve şivelerde yaygın olarak Şuğul söylenişi de bulunur. Sözcüğün her iki söyleyişle de sık rastlanan bir diğer manası ise “İspiyon / Gammaz” olarak belirginleşir. Benzeri ses ve mana dönüşümleri türev sözcükler için de geçerlidir. Örneğin; Çuğulmak/Şuğulmak kelimesi hem hakarete uğramak hem de gammazlanmak (ihbar edilmek) manalarını ihtiva eder. Çuğuldamak/Şuğuldamak ise hakaret etmek veya ihbar etmek (ispiyonlamak) demektir. “Çuğul” sözcüğünün Şakül anlamı ise doğrudan bu kelime ile bir ses benzerliğine dayalı görünmektedir. Ancak bu durum kesin değildir.

1291-_Çuğulgamak: “İtiraz etmek” olarak verilen anlam Türkçe’ye “Terslenmek” olarak da aktarılabilir. Bu içerik kelimenin kökündeki hakaret manası ile daha uygun görünmektedir.

1292-_Çuğulgaşmak: “Niza etmek” (çekişmek) veya “Münakaşa etmek” (tartışmak) olarak verilen anlamlar olumsuz içeriklere sahiptir. Türkçe’ye Çoğulgaşmak olarak da aktarılması mümkün görünmektedir.

1293-_Çuğun: Pik (dökme) demir demek olan kelime Çoyun (eritme potası ve kalıba dökülmüş metal) kavramı ile doğrudan bağlantılıdır. Hatta ses dönüşümü söz konusu olup, muhtemelen aynı sözcüklerdir.

1294-_Çuğuz: Çuğ/Çoğ/Çok (kor, eritilmiş maden ve çokluk bildirir) kökünden türeyen kelime eritilmiş madenden yapılmış para veya çok olan (kağıt paraya kıyasla) para demektir.

1295-_Çukal: “Zırh” anlamındaki kelimenin Çokal söylenişine de rastlanır. Kor ve maden eritme bildiren Çuğ/Çoğ/Çok kökü üzerinden eritilerek dökülmüş demir veya dökme demirden eşya demektir.

1296- Çula: Meşale veya fitil manasındaki kelimenin aslı Çuğla/Çoğla olmalıdır. Çoğ/Çuğ kökü Türkçe’de köz, kor, ateş manaları bildirir. Bu mana ile ilgili olmak kaydıyla türev kelimelerin tamamı için aynı dönüşüm geçerlidir.

1297-_Çulamak: “Meşale yakmak” veya “Ateş yakmak” manasındaki kelime Çuğlamak/Çoğlamak sözcüğünden “Ğ” düşmesi ile türemiş olabilir.

1298-_Çulatmak: Ateş almak manası iki türlü anlaşılabilir ve ikisi de doğrudur. Bir şeyin kendiliğinden yanmaya başlaması ve başka birisinin verdiği ateşle bir şeyi tutuşturmak manalarında kullanılır. Örneğin bir meşaleyi yanan başka bir meşale ile yakmak, veya yanan bir sigara ile sigara yakmak gibi. Örneğin Çoğlanmak/Çuğlanmak/Çulanmak (ateşlenmek) fiilinde olduğu gibi.

1299-_Çulguz: “Hırsız” anlamındaki kelimenin Çulguş biçimi de vardır.

1300-_Çulmak: Hırsızlık yapmak anlamındaki kelimenin Türkçe Çalmak fiili ile doğrudan alakalı olduğu görülmektedir. Fakak Çalmak fiilinin diğer anlamlarına (enstrüman çalmak, sallamak, vurmak vs.) Çulmak söylenişiyle eldeki mevcut kaynaklarda rastlanmamıştır.

1301-_Çumarık: “Dağ kekliği” manasındaki kelimenin Cumarık söylenişi de mevcuttur.

1302-_Çunmak: Muhtaç olmak demek olan sözcüğün kötüye gitmek, durumu kötüleşmek manası da bulunmaktadır.

1303-_Çura: “Hayalet” manasındaki sözcük Çor (cin) kavramı ile de bağlantılı görünmektedir.

1304-_Çurgul: Sonradan gelip de oyuna katılmak isteyen çocuk “Çulgur” diye bağırır. Böylece oyuna girmeye hak kazanır. Ancak oyundakilerden birisi önce davranarak “Çulgur” diyerek seslenirse, artık oyuna giremez. Sözcüğün “Çulgur” olarak söylendiği de bilinmektedir.

1305-_Çuruk: “Resim” veya “Tablo” anlamındaki kelimenin değişik lehçelerde “Harita” (Yuruk söylenişi ile) veya “Fotoğraf” (Curuk söylenişi ile) manaları da mevcuttur. Ağustos ayına da Çuruk denilir.

1306-_Çuva: “Korse” manasındaki kelimenin orijin dildeki söylenişi Çuba biçimindedir.

1307-_Çuvağan: Kederli, elemli demek olan sözcüğün Çubağan ve Çubayan söylenişleri de bulunmaktadır.

1308-_Çuvakan: Hünnap bitkisi için kullanılan sözcüğün orijinali Çubakan biçimindedir.

1309-_Çuvalmak: Dolaşmak, karışmak (ip, tel) anlamlarına sahip olan kelimenin orijinali Çubalmak biçimindedir. Çubal sözcüğü de “Keder” demektir ve yine aynı mantıkla teselli edilecek durum manası taşımaktadır. Çubalan ise “Kederli” anlamına gelir.

1310- Çuvamak: Orijinali Çubamak olan ve dolaştırmak, karıştırmak (ip, tel) manalarındaki kelimenin “Teselsül etmek” (peşpeşe gelmek) anlamı da bulunmaktadır. Ayrıca “Rahatlamak” manasına da rastlanır.

1311-_Çuvanmak: “Kederlenmek” manası orijinali Çubanmak olan sözcükten aktarılmıştır. Bu içerikte gerçekte tersine bir mantık geliştirme söz konusudur. Aslında aynı kelimenin farklı bir söylenişi olan Yuvanmak sözcüğü “Tesselli olmak” manası taşır ve Çuvanmak biçimi ise aslında tam olarak tesselli edilecek duruma düşmek demektir.

1312-_Çuvarmak: Orijinali Çubarmak olan kelimenin Çuvarmak/Çuğarmak/Çığarmak/Çıkarmak dönüşümü ile Türkçe Çıkarmak fiili ile bağlantısı olması ihtimal dahilindedir. Fakat anlam belirli bir oranda farklılaşarak Soymak (giysi çıkarmak) içeriğine dönüşmüştür. Benzer bir dönüşüm Çuvartmak (soygun yapmak) fiili için de geçerlidir.

1313-_Çuvaşmak: Sakinleşmek, halimleşmek manalarındaki kelimenin Çavaşmak söylenişi de mevcuttur. Sözcüğün hüzünlenmek manasına da rastlanmıştır. Ayrıca Çubaşmak söylenişi ile “Silsile oluşturmak” anlamı da bulunur.

1314-_Çuvran: “Fare” demek olan sözcüğün Çuğran söylenişi de vardır. Cuburan kavramı tarla faresi anlamı taşımaktadır. Çuğran sözcüğünün “Şeytan” manası ise büyük olasılıkla farenin şeytani varlıklarla ilişkilendirilmesinden kaynaklanmaktadır. Ancak cin, hayalet içeriklerini barındıran Çor/Çur kökü kökü ile “Şeytan” anlamının ilgili olması da ihtimal dahilindedir. Çoran kavramı içine cin girdiğine inanılan kişileri tanımlamakta kullanılır. Bütün bunlar dikkate alındığında farenin mi Şeytan’a benzetildiği, yoksa tersine bir mantıkla Şeytan’ın mı fare ile ilişkilendirildiği ya da farklı biçimlerde ortaya çıkmış iki kelimenin tesadüfen mi ses benzerliği gösterdiği hususları net değildir.

1315-_Çuvurgan: “Battaniye” manasındaki kelime Çorgan/Yorgan kavramı ile de bağlantılıdır. Cuurkan/Cuğurgan söylenişleri de vardır.

1316-_Çuyur: Sözcük yalan, hile, aldatma, iftira, hakaret bildiren Çoy/Çuy/Çuğ kökünden türemiştir. Ancak sözcüğün anlamsal yapılanması tersine bir oluşumla bütün bu olumsuz niteliklerden uzaklaşma anlayışıyla bağışlama, affetme, merhamet etme içeriğini ifade eder hale gelmiştir.

1317-_Çülgü: “Törpü” anlamındaki kelimenin “Tırnak makası” ve “Çakı” (cep bıçağı) anlamları da bulunmaktadır. Yülgü (ustura) sözcüğü ile de bağlantılı görünmektedir.

1318-_Çüsen: Sağanak yağmur anlamındaki kelimenin Çüysen/Çiysen/Çisen dönüşümü ile Çiselemek fiiline bağlandığı görülmektedir. Çüsenmek (sağanak yağmur yağmak) fiili de benzer biçimde Çüysenmek/Çiysenmek/Çisenmek dönüşümü içerisinde değerlendirilebilir. Sözcüğün Çüzen söylenişi de mevcuttur.

1319-_Çüşemek: Minder, yatak, yaygı yaymak anlamlarındaki kelime Çüşemek/Tüşemek/Töşemek dönüşümü ile Döşemek fiiline bağlanır. Çüşek (minder) kelimesi de aslında Döşek sözcüğünün farklı bir söylenişinden başka bir şey değildir.

1320- Çüvek: Penis (erkek cinsel organı) manasındaki kavram Türkçe Çiv/Çüv kökünden türemiştir ve delici nesne demektir. Asıl dilde ise Çübek olarak yer alan kelime Türkçe’ye B/V dönüşümü ile aktarılmıştır. Kökene ve ses dönüşümüne dair bu açıklama türev sözcükler için de geçerlidir. Örneğin Çübeşmek/Çüveşmek (cinsel olarak birleşmek) fiilinde olduğu gibi.

1321-_Çüyemek: Sözcük çok açık bir biçimde Çüyemek/Çiyemek/Çiğemek dönüşümü üzerinden Çiğnemek fiili ile aynı kökten gelir. Bu bağlamda Çiğnemek ve Çüynemek fiilleri de birebir aynıdır.

1322-_Çüyşe: “Cam” manasındaki sözcük Şüyşe/Şiyşe dönüşümü ile Türkçe Şişe kavramına bağlanmaktadır.

1323-_Çüyürmek: “Tersine çevirmek” demek olan kelime “Tersyüz etmek” anlamında da kullanılmaktadır. Örneğin yastık, yorgan kılıflarının içinin dışına çevrilmesi gibi.

1324-_Çüz: “Renk” anlamındaki kelime Türkçe Yüz (görünüm) sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimidir. Ancak anlam son derece farklılaşmış olduğu için özgün söyleyiş korunmuştur.

1325-_Dabazlanmak: Kurdeşen olmak (alerji olmak, ürtiker olmak) manasındaki kavramın “Yerinde duramamak” içeriği Anadolu’daki “Kurtlanmak” (kımıldayıp durmak) veya “Altında kurt kaynamak” deyimlerini karşılar.

1326-_Dağaça: Devasa, dev gibi olarak çevrilen kelime aslında tam olarak “dağ gibi” demektir. Orijinal dilde Tağaça olarak yer almaktadır.

1327-_Dağıtman: Distrübütör manasındaki sözcük asıl dilde Takıtman şeklinde yer almaktadır.

1328-_Dağlan: Isırgan otu demek olan kelime Dalamak (veya Dalanmak) fiilinden Dalan > Dağlan dönüşümüyle ortaya çıkmış olmalıdır. Ancak Farsça kökenli Dağ (ateş, köz) kavramı ile de uyumlu görünmektedir. Bu takdirde mana yakıcı ot olarak açıklanır ancak kavramın Türkçe olmadığı sonucuna ulaşılır. Dalayan ve Dağlayan sözcüklerinin de yine Isırgan otu manasına geldiği bilinmektedir ve benzeri bir açıklama burada da geçerli olacaktır.

1329-_Dalaç: Dalış ekipmanı manasındaki sözcük asıl dilde Talağaç şeklinde yer almaktadır. Türkçe’ye söyleyiş uyumu açısından “Ğ” kaldırılarak (uzun A kısaltılarak) aktarılmıştır.

1330-_Dalarga: Denizaltı manasındaki kelime orijinal dilde Talargı şeklinde geçmektedir.

1331-_Dalay: “Okyanus” manasındaki kelimenin “Deniz” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Ural-Altay dilbirliği içerisinde engin derinliği tanımlamak için kullanılan kavram Tibet Budizmi’ne de Moğolca’dan geçerek bu dinin ruhani liderinin bir sıfatı olarak Tibetçe’ye yerleşmiştir. Sözcüğün Talay ve Taluy söylenişlerine de rastlanmaktadır.

1332-_Dalaycı: “Denizci”, “Bahriyeli”, “Tayfa” manalarında kullanılan sözcüğün Talaycı/Talayçı biçimleri de bulunur.

1333- Dalaz: Su ile ilgili olarak “Girdap” / “Anafor”, yelle ilgili olarak “Hortum” (rüzgar çevrintisi) ve ateşle ilgili olarak ise dönerek yükselen alev çevrintisi manalarını içerir. Hepsinde de dönerek oluşma ortak noktadır. Bunlardan başka verilen kasırga, alev, şiddetli akıntı manaları bu şekilde anlaşılmalıdır. Talaz biçiminin “Dalga” manası ise bu başlık altında ayrıca verilmiştir.

1334-_Daldız: Ağaçtan yapılmış arı kovanı olarak açıklanan kelimenin arı kovanının içindeki peteği almak için kullanılan ucu çengelli çubuk manası da bulunur.

1335-_Dalman: Anlamı “Pelerin” olarak verilen kavram Dolman (Macar ceketi) sözcüğü ile de alakalı görünmektedir.

1336-_Damaklanmak: Canı çekmek, ağzı sulanmak anlamındaki kelimenin kökündeki Damak kavramının Arapça “Tamah” kavramı ile benzeşerek açgözlülük etmek, tamah etmek içeriğine de ulaştığı görülmektedir.

1337-_Damaksamak: Anlamı canı çekmek, canı istemek (yiyecek veya içecek için) olarak verilen kavramın tam karşılığı tadına bakmak istemek, az da olsa yemeyi arzulamaktır. Bu bağlamda “Ağzı sulanmak” deyimini de karşılamaktadır.

1338-_Damarmak: İçinden akmak veya içinden geçmek manası taşıyan fiilin Tamarmak söylenişi de bulunur.

1339-_Damaz: Damlayarak birşeyin içerisine giren sıvı madde anlamı taşımaktadır. Bu bağlamda Maya veya Sperm manalarında kullanılır. Tamaz söylenişi de mevcuttur.

1340-_Damçırmak: Tamçırmak söylenişi de bulunan “Damlamak” manasındaki kavram sıkılan zeytinin yağının sızarak damlamasını yahut da yoğurdun suyunun torbadan sızmasını veya suyun yüksek bir yerden damla damla akmasını da ifade eder. Örneğin eriyen buzun damlardan veya çatılardan damla damla akması bu fiille anlatılır. Bu durumların tamamında bir tür ayrışma söz konusudur.

1341-_Damışmak: Özellikle sıvılar için birbirinden “Ayrışmak” (ayrışarak damlamak) manası taşır. Tamışmak söylenişi de bulunur.

1342-_Damız: Sözcüğün kökeni Sümer tanrısı “Tammuz” ile ilişkilendirilmektedir. Ancak Tam/Dam Türkçe’de kapalı mekan anlamına gelir. Ayrıca Tam/Dam kökü damlamak ve döllemek manalarını barındırır. Yani hayvanlarda döllemenin gerçekleştiği alanı da belirtir. “Damızlık” sözcüğü de buradan kaynaklanır. Damaz ise maya veya sperm (dölleyici) anlamına gelmektedir. (Tam/Dam kökündeki bahsi geçen manalarla ilgili sözcüklerde T/D dönüşümü çok yaygındır.)

1343-_Damızlaç: Sığır dölleme istasyonu manasındaki kelimenin orijinali Tamızlaç şeklindedir.

1344- Damızmak: “Ejaküle olmak” (sperm boşalmak) anlamındaki kelimenin Tamızmak biçimi de bulunur. Türev fiiler için de aynı ses dönüşümüne rastlanır.

1345-_Danamak: Tuhafına gitmek, tuhaf bulmak anlamındaki kelimenin “Ayıplamak” ve “Yadırgamak” içeriği de bulunmaktadır. Şaşırma, garipseme, tuhaf bulma, mucize manaları ile ilgili olmak kaydıyla Dan/Tan kökü bir bütünlük arz eder ve lehçelere, şivelere hatta yöresel ağızlara göre bu kökten türeyen neredeyse tüm kelimeler D/T dönüşümü ile kullanılır. Örneğin buradaki Danamak fiilinin Tanamak kullanımı da çok yaygındır. Benzer biçimde Tansımak (garipsmek) fiilinin de Dansımak şeklinde kullanıldığına sıklıkla rastlanır. Bu durum bu kökten gelen ve şaşırma içeriği ile ilgili olan neredeyse tüm türev kelimeler için geçerlidir.

1346-_Danarak: Yemin, ant demek olan kelimenin Tanarak biçimi de yaygın olarak kullanılır. Danarmak (yemin etmek) fiili de yine Tanarmak biçiminde de kullanılır. Kuran-ı Kerim’deki Fecr suresinin giriş ayetinin “Tan'a tanarak” (şafağa yeminle...) şeklindeki tercümesi dikkat çekicidir.

1347-_Dangalamak: Aklını yitirmek demek olan fiil şaşırma, hayret, mucize bildiren Dan/Tan kökünden türemiştir. Aynı kökten türeyen Dangalak sözcüğünün yansıma ses “Dan” ile izah edilmesi yersizdir. Kendini şaşırmış, aklını yitirmiş veya görenin şaşırdığı davranışlar yapan kişi demektir.

1348-_Danışık: Mütala anlamındaki kavramın Danışkı söylenişi de bulunur. Ancak ilk biçim söyleyiş kolaylığı açısından daha uygun görünmektedir. Danışmak fiilini ve buradan türeyen kavramları Farsça kökenli oldukları iddiasıyla Türkçe’nin kapsamından çıkarmaya çalışmak son derece yersiz ve yanlıştır. Dan/Tan kökü Türkçe’de karşılıklı olarak etkileşimde bulunmayı ihtiva eder. Örneğin Tanımak, Tanışmak, Tanıtmak fiillerinde olduğu gibi. Aslında anlamlarının belirli bir düzeyde ama tamamen de kopmadan farklılaşması ile küçük bir ses değişimi içinde birbirinin aynı olan Tanışmak/Danışmak kavramlarından birini Türkçe diğerini Farsça kabul etmek anlaşılabilir bir şey değildir.

1349-_Daraymak: Giysinin küçük gelmesini tanımlar. Örneğin büyüyen bir çocuğa giysilerinin dar gelmesi gibi. Bu bağlamda Türkçe’deki Daralmak kavramına da denk düşer.

1350-_Daraz: “Kasvet” demek olan sözcüğün orijinali Taraz şeklindedir.

1351-_Darazmak: “Kasvetlenmek” manasındaki kelime elbise için daralmak anlamında da kullanılır.

1352-_Dargamak: Sıkmak manası taşır. Targamak biçimine ise disiplin altına almak, disiplinize etmek manası ile rastlanmıştır.

1353-_Dargak: “Kızak köpeği” olarak verilen açıklama orijinal kaynakta “Eskimo köpeği” şeklindedir. Sözcüğün etimolojisi netleştirilememiştir.

1354-_Darganmak: Sıkılmak veya sıkışmak manasındaki kelime aslında sıkışıp kalmış gibi hissetmek içeriğine sahiptir ve Türkçe’deki “Canı sıkılmak” deyimini de karşılamaktadır. Baskı hissetmek, daralmak, nefessiz kalmak anlamları da bulunmaktadır.

1355- Darınmak: Sözcüğün kökenindeki anlam dar bir yerde kalmış gibi hissetmek demektir. Mahçup olmak ve Rencide olmak manalarında kullanılır.

1356-_Darlamak: “Eziyet etmek” şeklindeki izahat Türkçe’de “Hor görmek” veya “Horlamak” (itip kakmak) olarak da anlaşılabilir.

1357-_Darlan: Balmumu rengi olarak verilen mana bazı kaynaklarda Alaca (karışık renk) veya Ela olarak da açıklanmaktadır.

1358-_Darmatura: Harabe veya virane manasındaki sözcük bileşik bir kelimedir. Anlam içeriği Türkçe’deki “Darmaduman” kavramına da yaklaşmaktadır.

1359-_Daruga: Yaklaşık olarak “Belediye Başkanı” manasını karşılayan sözcük, Moğolca’nın da etkisi altında görülmektedir ve Türkçe ile uyumu tartışmaya açıktır. Darga (şef, amir) sözcüğü ile Dargan/Targan/Tarkan/Darkan (eşraf, imtiyazlı kişi, nüfuzlu insan) kelimeleri ile de doğrudan alakalı olduğu anlaşılan kavramın tarihsel geçmişi oldukça eski dönemlere uzanmaktadır.

1360-_Daşka: Rusça’da el arabası demektir. Ancak kelimenin Türkça Daş/Taş kökü üzerinden “Taşımak” fiili ile ilgili olma olasılığı dikkate alınmalıdır. Rusça’ya Türkçe’den geçmiş pek çok kelime doğru çözümlemeler ile anlaşılabilmektedir.

1361-_Davağan: Kavramın bileşik kelime olma ihtimali vardır. Bu takdirde Dav (dağ) ve Ağmak (yukarı çıkmak, öte tarafa aşmak) sözcükleri dikkate alınabilir.

1362-_Davlağan: Devasa, dev gibi manasındaki kelimenin ilk başta Hint/Fars kökenli “Dev” sözcüğü ile ilgisi var gibi gözükmekle birlikte aslında Türkçe Dağ/Dav/Tav kavramından türemiştir ve tamı tamına “dağ gibi” demektir.

1363-_Davulmak: Türkiye Türkçesi’ndeki Dağılmak fiilinin farklı bir söyleniş biçimidir. Ancak anlam belirli bir oranda farklılaşmıştır.

1364-_Dayanç: “Metanet” ve “Mesnet” manaları bulunan sözcüğün Tayanç biçimi ile “Himaye” anlamına da rastlanmıştır.

1365-_Dayançak: “Koltuk arkalığı” (sırtlık) anlamındaki kelimenin “Koltuk değnesi” manası da vardır.

1366-_Dayanış: Orijinal dildeki söyleyiş Tayanıç şeklindedir. İltimas manasındaki sözcüğün Türkçe’deki Dayanışmak fiili ile bağlantısı çok açıktır. Fakat anlamdaki olumsuz vurgu ön plana çıkmaktadır. Bu nedenle Türkçe’ye Tayanış olarak aktarılması da mümkündür.

1367-_Dayarlamak: “Hazırlamak” demek olan kavramın Anadolu Türkçesi’ndeki uzantısı “Dayayıp döşemek” deyimidir. Kelime kimi lehçe ve şivelerde Tayarlamak şeklinde de söylenmektedir. Bu ikinci söyleyişte daha çok teçhiz etmek, donatmak vurgusu öne çıkar. Sözcüğün Moğol etkisi altındaki bölgelerde Zayarlamak şeklindeki (silahlandırmak, savaşa hazırlamak) biçimindeki daha da daralmış bir anlamına da rastlanmaktadır. Bu biçim Zay/Zağ (savaş, kuvvet) kökü ile de uyumludur. Hazır manasındaki Dayar kelimesinin de Tayar/Zayar biçimleri de bulunur.

1368- Dayarmak: “Teçhiz etmek” (donatmak) demek olan kelimenin Zayarmak (silahlandırmak, savaşa hazırlamak) biçimindeki bir anlamına da rastlanmaktadır.

1369-_Dayaşmak: “İltimas görmek/yapmak” olarak verilen anlam aslında “Birbirine yaslanmak” veya “Destekleşmek” demektir. Bu bağlamda “Sırtını (başkasına) yaslamak” deyimini de karşılamaktadır. Orijin dildeki söyleyiş ise Tayaşmak biçimindedir. Dayaşkan (iltimasçı) sözcüğü de aslında başkasına yaslanan veya sırtını başkasına yaslayan demektir.

1370-_Dayaz: Suyun sığlığını ifade eden kavramın orijinali Tayaz şeklindedir. Tayazmak fiili de sığlaşmak veya suyun çekilmesi manasında kullanılır.

1371-_Dayça: Teyze demek olan kelime “Dayı” sözcüğünden türemiştir. Dayça/Dayza/Tayza dönüşümü ile de kavramların birbirlerine bağlandığı görülmektedir. Bu örnekte de görüleceği üzere dişilik bildiren -çe/-ça ekinin sonradan uyduğurulduğu, Türkçe’de böyle bir ek bulunmadığı iddiası gerçeği yansıtmaz. Hatta ekin -ze/-za biçiminde kullanılışına da sıklıkla rastlanır.

1372-_Daydaş: Dayı çocukları anlamındaki sözcüğün Türkçe’ye Dayıdaş olarak aktarılması da mümkündür.

1373-_Dayıkın: Mitolojide bebekleri koruyan ve onları ellerinden tutup ayağa kaldırarak yürüten tanrıçanın adıdır. Asya halk inanışlarına göre çocuğun uykusunda gülmesi, Dayıkın’ın onunla oynadığını gösterir. Çocukları korur. Yeni yürümeye hazırlanan çocukların ayağa kalkması için kullanılan “Day Durmak” fiili de bu tanrıça ile ilgilidir.

1374-_Daylamak: Sözcüğün anlamı aslında tam olarak “Bir yere yaslanarak ayağa kalkacak hale gelmek” demektir. Takat toplamak, tutunarak kalkmak, ayağa kalkmak, güçlenmek gibi açıklamalar da yapılabilir.

1375-_Dazlamak: Saçı dökülmek olarak açıklanan kavramın “Kusur aramak” veya “Ayıp aramak” içeriğinde kullanıldığı da görülmektedir.

1376-_Değeç: Yiyeceklerin ilk lokmalarının, içeceklerin ilk yudumlarının doğaya, suya veya ateşe atılması uygulamasıdır. Bunların Yar-Su kutsal ruhlarına sunulması inancına dayanır.

1377-_Değeken: “Porsuk” demek olan kelime ile Ceğeken (kutup porsuğu) sözcüğü birbirinin farklı söylenişlerinden ibarettir. Ancak anlam az da olsa farklılaşmış olduğu için ayrıca verilmiştir.

1378-_Değim: “Liyakat” anlamındaki sözcüğün orijinali Tegim biçimindedir.

1379-_Değinmek: “Temas etmek” anlamından başka Tiyinmek biçimi ile “İsabet etmek” manasına da rastlanmıştır.

1380-     Değir: Merdane anlamındaki kavramın Diğir biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

1381-     Değirçek: Bobin veya Rulman anlamındaki kelimenin orijinali Diğirçek şeklindedir.

1382-_Değirlenmek: Dönmek anlamı daha çok silindir, merdane, değirmentaşı, loğtaşı gibi ağırlığı olan ve hareketini nispeten yavaş olarak gerçekletiren bu tür nesneler için kullanılır.

1383-_Değirmek: Döndürmek, çevirmek, yuvarlamak manalarındaki kelimenin Teğirmek ve Teyirmek söyleyişleri de mevcuttur. Dönmek manası ile kullanıldığı da görülmektedir. Teğirmek biçiminin Teker sözcüğü ile olan bağlantısı nettir. Değmek fiili ile bağlantılı olarak “İsabet etmek” anlamına ise Tiyirmek/Tiğirmek biçimi ile rastlanmıştır.

1384-_Değirtmek: Döndürtmek, çevirtmek, yuvarlatmak manalarındaki kelimenin mecazen sözünden dönmek, lafı çevirmek, söylediğini inkar etmek, sözlerini çarpıtmak anlamları da bulunmaktadır. Teğirtmek biçimi de bulunur.

1385-_Değiş: Sözcüğün “Rastlantı” manasının aktarıldığı kavramın orijinali Tegiş biçimindedir. Tiyiş sözcüğünün ise “İsabet” anlamı bulunur.

1386-_Değişmek: Rastlamak, rastlaşmak manalarındaki kelimenin orijinali Tegişmek şeklindedir. Sözcüğün kökenindeki mana Türkiye Türkçesi’ndeki “Değişmek” fiilindekinden farklıdır. Değmek fiilinden türemiş olup “birbirine değmek” anlamını içermektedir. Tiyişmek fiilinin “İsabet etmek” manası bulunmaktadır.

1387-_Değizdirmek: Temas etmek veya temas ettirmek olarak açıklanan kelimenin cinsel içeriği bulunmaktadır. Kadınlara rızası olmadan dokunmak, hatta argo tabirle “Fortçuluk yapmak” şeklindeki manayı karşılamaktadır.

1388-_Değrinmek: Dönmek şeklindeki açıklama aslında tam olarak yeterli değildir. Bir şeyin sabit bir yerde, bir yuvada veya bir yere bağlı olarak dönüş kastedilmektedir. Örneğin değirmen taşının dönüşü, tekerleğin dönüşü bu fiille anlatılır. Sözcüğün Teğrinmek ve Teyrinmek biçimlerine de rastlanır. Devrinmek kavramı ile son derece yakın anlamlara sahiptir. Hareket ve dönme manaları ile ilgili olarak Dev ve Değ kökünden türeyen kavramların sıklıkla söyleyişlerinin V/Ğ dönüşümüne uğrayarak birbirinin yerine kullanıldığı hatta bazen de karışıklıklara neden olduğu görülmektedir. Sözcüğün “Başa dönmek” manası da mevcuttur.

1389-_Değrişmek: “Birlikte dönmek” anlamının dışında “birbirinin etrafında dönmek” manası da mevcuttur. Ayrıca “aynı anda dönmek” içeriğiyle de kullanılabilmektedir.

1390-_Demirgen: Ham demir, işlenmemiş demir manalarındaki sözcüğün sonundaki gen eki bütünüyle halk kültürü tarafından eklenerek kullanılmakta olup, sözcüğün orijinali Temirgen biçimindedir. Buradan hareketle işlenmemiş metallerin ve hatta belki de kimyasal elementlerin adlarında bu ekin kullanılması mümkün görünmektedir. Örneğin: Bakırgan gibi..

1391- Deneşmek: “Birbirini denemek” dışında hesaplaşmak (birbirine hesap sormak), boy ölçüşmek (güçlerini sınamak) gibi anlamları da bulunmaktadır.

1392-_Dengeser: Cambaz, akrobat manasındaki kelime başkalarını kullanan, insanları parmağına takıp oynatan, rol yapan kişileri de tanımlar. Bazen de dengesiz kişilikli insanlar için kullanılmaktadır.

1393-_Denizek: Sözcüğün orijinali Tengizek biçiminde kaydedilmiştir. Anlam ise “göl” olarak verilmiştir. Sözcüğün “Deniz” kelimesinden türediği çok açıktır. Türkçe’ye İç-Deniz (göle benzer biçimde kapalı ama başka bir denizle çok küçük bir bağlantısı olan deniz) manası ile aktarılmıştır. Yeri gelmişken “Deniz” sözcüğünün etimolojisine de kısaca değinmek uygun olacaktır. Bu kelimenin etimolojisini açıklayamayanlar yine her zamanki gibi çeşitli biçimlerde Türkçe değildir diyerek işin içinden çıkmaya çalışmışlardır. Hatta o kadar ki, Türkler yaşadıkları coğrafya gereği gölden daha büyük su kütlesi görmemişlerdi, bu nedenle denizi tanımlamaya ihtiyaçları yoktu, bu kavram da olsa olsa deniz görmüş, deniz kıyısında yaşayan kavimlerin dilinden gelmiştir gibi akla ziyan açıklamalar bile yapılmıştır. Ancak bu kavmin hangisi olduğu, “Deniz”e benzer bir sözcüğün hangi yabancı dilde yer aldığı da hiçbir zaman bulunamamıştır. Oysa ki bugün ilkel diye nitelediğimiz çok eski çağlarda yaşayan insanların anlayışına göre (bunu çeşitli anlatılarda görebilmekteyiz) ucu görünmeyen her su kitlesi denizdir. Bu bağlamda büyük göllerin hepsi deniz olarak algılanmıştır. Hatta karşı kıyısı göründüğü halde bile büyük ırmaklara da deniz benzetmesi veya tanımlaması yapıldığı bilinmektedir. Yani herşeyden önce “Deniz” kavramını” türetmiş olmak için deniz görmeye asla gerek yoktur. Üstelik Türklerin hiç deniz görmediği iddiası da zaten ayrıca gülünçtür. İnsanlar en ilkel çağlar hariç ticari amaçla bile olsa çeşitli diyarlara mutlaka yolculuklar yapmışlardır. Birileri de denizi görerek geri dönmüştür. Ancak birazdan bahsedileceği üzere Türkler “Deniz” kavramını zaten başka bir mantıkla türetmişlerdir ki, bu mantık için bugünki ölçülerde bir deniz görmüş olmaya hiç gerek yoktur. Fakat kesin olan şudur, bugüne kadar “Deniz” kelimesinin etimolojisi gerçekten de net olarak açıklanamamıştır. Oysa ki açıklama zeka ürünü muhteşem bir benzetmeye dayalıdır. Tenger sözcüğü Türkçe’nin değişik lehçe ve şivelerinde gökyüzü demektir. Teng/Teg/Tek kökü ise dönüş bildirir, örneğin göğün dönüşü gibi. Tengiz ise sondaki eşitlik belirten -iz eki ile göğün eşiti olan varlık demektir. Burada akla gelecek olan son soru da elbetteki, niye göğün eşiti olduğudur? Yanıt aslında çok basittir. Deniz göğün maviliğini yansıttığı için... Deniz kıyısında (veya yeterince büyük bir gölün kenarında) duran bir kişi ufka doğru baktığında uçsuz bucaksız sonsuzlukta birbirinin eşiti olan ve birbirinin rengine sahip olan iki varlık görecektir; Tenger ve Tengiz... Bu durumu desteklemekte olan bir hususu da belirtmekta fayda olacaktır. Macarca’da Tenger sözcüğü “Deniz” manasına gelmektedir.

1394-_Derilmek: “Kanaat / fikir edinmek” manasındaki kelimenin aslı Terilmek biçimindedir.

1395-_Derinlemek: “Derin düşüncelere dalmak” deyimindeki anlamı karşılar.

1396-_Dernemek: Sözcüğün “Kahyalık etmek” etmek anlamı da mevcuttur. Ayrıca “Terkip etmek” veya “Sentezlemek” anlamına da rastlanmıştır.

1397-_Dernetmek: Tertiplemek, tertip etmek, terkip etmek manaları daha çok organizasyon, eğlence, şenlik, toplantı gibi durumları ifade etmek için kullanılmaktadır.

1398- Dernev: Kelimenin “Organizasyon” anlamı haricinde rastlanan “Tahlil” manasında kayıt kaynaklı bir hata mı yoksa gerçekten de bütüne değil de parçaya vurgu yapılan bir içerik mi bulunduğu anlaşılamamıştır. Çünkü sözcüğün karşılığının “Terkib” veya “Sentez” olması gerektiği kanaati hasıl olmuştur. Türkçe’de Derlemek ve Dermek fiillerinin toplamak, biriktirmek, bir araya getirmek manalarını ihtiva ettiği çok net olarak hemen herkesçe bilinen bir husustur. Ancak burada tahlilden kastedilen kavramın hastanelerdeki tahlil sonuçları olması da mümkündür. Bu durumda laboratuvardan çıkan pek çok tahlil unsurunun biraraya getirildiği bir sonuç kağıdının bu şekilde tanımlanması anlam içeriğine de ters düşmeyecektir.

1399-_Deşinmek: “İtiraf etmek” olarak açıklanan anlam gerçekte “İçini dökmek” deyimini de karşılar. Teşinmek biçimindeki söyleyişte soyunmak, giysilerini çıkarmak manaları da vardır.

1400-_Deşirmek: “İfşa etmek” manasındaki kelimenin aslı Teşirmek biçimindedir.

1401-_Devildemek: Mana tam olarak hareket halinde olmak, hareketli bir biçimde uğraşmak şeklindedir. Hareketlenmek manasında kullanıldığına da rastlanmaktadır.

1402-_Devilmek: Devrilir gibi olmak anlamına gelmektedir.

1403-_Devre: İsyan, infial ve zıtlık, muhaliflik, aksilik, terslik anlamlarının üçü de Türkçe olup, “Devirmek” fiilinden türemiştir. Arapça “Devir/Devr” (çağ, dönem) sözüğü ile ses benzerliğinden öte bir bağlantısı yoktur.

1404-_Devrengüç: Pandül (sarkaç) anlamındaki kelimenin orijinali Tevrengiç/Tevrengüç biçimindedir.

1405-_Devretmek: Türkçe hareket bildiren Dev/Tev kökünden türemiştir. Azmettirmek, tahrik etmek anlamları harekete geçirmek manasından kaynaklanır. Arapça “Devir/Devr” (çağ, dönem) sözüğü ile ses benzerliğinden öte bir ilgisi yoktur.

1406-_Devrinmek: Kımıldamak, olduğu yerde oynamak, sağa sola dönmek gibi manaları bulunur. Örneğin gözlerin yuvası içerisinde hareket etmesi bu fiille anlatılır.

1407-_Devşirci: Köy köy dolanıp dilencilik yapan gezgin manasındaki kelimenin Deşirci söylenişi de bulunur.

1408-_Deyiklemek: “Nişanlamak” olarak verilen mana Anadolu’daki “Sözlemek” (söz kesmek) kavramına da denk düşmektedir.

1409-_Deyikleşmek: Birbirine evlenme vaad etmek, nişan yapmak, sözleşmek, söz kesmek manalarına gelmektedir.

1410-_Dıngırak: Trampet (davul benzeri vurmalı bir çalgı) manasındaki kelimenin Anadolu Türkçesi’ndeki Tıngırdamak fiili ile bağlantısı çok açıktır.

1411- Dışlamak: Orijinali “Taşlamak” olan kelimenin “Boşamak” (evliliği bitirmek) anlamı, fiilin Türkiye Türkçesi’ndeki bilinen içeriğinden (taş atmak) oldukça farklıdır. Taş/Tış/Dış dönüşümü ile aktarılması daha uygun bulunduğu için tercih edilen Dışlamak biçimi de Türkiye Türkçesi’nde zaten var olan bir fiildir, fakat bu sözcüğün bilinen anlamları içerisinde de “Boşamak” içeriği yine yoktur. Taşlanmak > Dışlanmak (boşanmak) ve Taşlaşmak > Dışlaşmak (birbirini terk etmek) fiilleri için de aynı ses dönüşümleri ve benzeri açıklamalar geçerlidir.

1412-_Dışlan: “Tatil” manasındaki sözcüğün aslı Tıştan biçimindedir. Uygun ses dönüşümleri ile bu şekilde aktarılması daha uygun bulunmuştur. “Dışarıya çıkma” veya “dışarıya gitme” mantığı ile anlaşılmalıdır.

1413-_Dışlanmak: “Boşanmak” anlamına gelen fiilin aslı Taşlanmak olup Türkiye Türkçesi’ndeki içeriklerinden oldukça uzak görünmektedir. Ancak herhangi bir hata bulunmayıp Taş/Tış/Dış dönüşümü içerisinde değerlendirildiğinde Dışlanmak biçimine ulaşılır ki böylece daha anlaşılır hale gelir. Tıştanmak biçiminden aktarılan “Tatile gitmek” anlamı da bulunur.

1414-_Dışsamak: Sözcüğün anlamı bir şeyin dışarıda kalmasını istemektir. Bu bağlamda “aralarına veya yanına kabul etmemek” içeriği ile Türkiye Türkçesi’ndeki Dışlamak fiiline de yaklaşmaktadır. Aslında kişinin kendisinin de bir yerin veya durumun dışında kalmak istemesini de anlatır.

1415-_Dızıkmak: “Diz çökmek” manası aslında “tek dizinin üzerine çökmek” olarak düzeltilmelidir, ayrıca diz çökerek selam vermek, tek dizinin üzerinde oturmak anlamlarına da gelir. Tızıkmak biçimi de mevcuttur. Özellikle çevre kültürlerdeki, örneğin Slav toplumlarındaki şövalyelik merasimlerinin de diz çökerek gerçekleştirilmesi nedeniyle şövalye olmak için diz çökmek anlamında da kullanıldığı görülmektedir. Dizikmek (diz selamı vermek) biçimindeki söyleyiş ise ayrı bir kavram olarak verilmiştir.

1416-_Diğ: Verem (tüberküloz) demek olan kelime Türkçe’de sık rastlanan D/Y dönüşümü ile Yiğ/İğ (hastalık, maraz, delici ağrı) kavramı ile doğrudan bağlantılıdır.

1417-_Dikeç: Ağaç dikme çubuğu olarak açıklanan kavram aslında iki anlamı ihtiva eder. Ağaç dikerken nemli toprakta ağacın dikileceği deliği açmaya yarayan biraz kalınca ucu sivri, uzun bir çubuk için kullanıldığı gibi dikilen ağacın yanına devrilmemesi için çakılarak bağlanan değneklere de denir.

1418-_Dikelemek: “Dik duruma getirmek” anlamından başka “Dik bakmak” veya “Gözlerini dikmek” deyimlerindeki manalara denk düşen bir içeriğe de sahiptir. Tikelemek biçimi de mevcuttur.

1419-_Dikgen: “L” harfine benzer olarak duracak biçimde iki tahtanın birleştirilmesi oluşturulan ve kaykılmış, yan yatan ya da yıkılmakta olan duvar, saman yığını, odun yığması gibi şeylerin devrilmesini engellemek amacıyla kullanılan direme tahtası düzeneğidir. Kimi zaman çaprazlama (köşegen gibi) duran üçüncü bir tahta ile de desteklenir. Bazen de bu durumda alttaki tahta kullanılmadan sadece yere yaslanan çapraz ve dik tahtalar yer alabilir. Her halükarda köşegeninden simetrik olarak ikiye bölünmüş bir dikdörtgene benzer bir geometrik şekil vardır. Ancak halk ağzı tarafından türetilmiş olan buradaki -gen eki geometride kullanılandan farklı olarak “en” anlamında değil birşeyi gerçekleştirmeye yarayan manasında kullanılmıştır ki, kelime de tam olarak dik tutmaya yarayan araç demektir.

1420- Diknit: “Licam” olarak tanımlanan sözcük deriden ince kesilmiş şerit, deri kırbaç, deriden yapılma kırbaç anlamlarına gelir. Eski kayıtlarda Tiknit/Tiknid olarak da yer alır.

1421-_Dilbelemek: Dil ve Belemek (veya Bevlemek yani Bağlamak) sözcüklerinden oluşan bileşik kelimenin anlamı “Söz kesmek” demektir. Nişandan önce yapılan bir uygulamadır.

1422-_Dilbev: Dil ve Bev (Bav/Bağ) sözcüklerinden oluşan kavram nişandan önce söz kesme uygulaması için kullanılır. Anadolu’da “Dil bağlama” olarak da bilinen bir merasimdir. Telbev söylenişine ise “Dizgin” manası ile rastlanmıştır.

1423-_Dilbezek: Dil ve Bezek (süs) sözcüklerinin bileşiminden oluşan kavram, sözü süsleyen kişi yani “Demogog” veya “Laf ebesi” manasına gelir. Aynı şekilde bileşik bir sözcük olan Dilbezemek fiili de aslında lafı süslemek, etkiliyeci ve süslü konuşmak, belagat yapmak demektir.

1424-_Dilçek: “Küçük dil” manasındaki sözcüğün Tilçek biçimi de bulunur. İkinci söyleyişte de aslında bir sıkıntı yoktur ve tercih edilmesi mümkündür.

1425-_Dildemek: “Hakaret etmek” anlamında kullanılır. Tıldamak biçimine ise “Bahane bulmak” manası ile rastlanmıştır. Tildemek biçimi ise “Haber vermek” anlamıyla kayıtlarda yer alır. Tildeşmek/Dildeşmek ise “Haberleşmek” demektir.

1426-_Dilengir: Son dönemlerde moda halinde kullanılan İngilizce “Influencer” (etkili konuşan kişi) tabirini birebir karşılamaktadır. Kapıya gelen satıcıların etkileyici bir biçimde konuşarak birşeyler satmaya çalışmaları için de Dilengirmek fiili kullanılmaktadır.

1427-_Dilep: “Teşekkür” manası ile verilen kelimeye aslında Tilep biçiminde “Memnuniyet” izahatı ile rastlanmıştır. Ancak memnuniyet bildirme anlamında “Teşekkür” karşılığı Dil/Til kökündeki anlam içeriklerine daha uygun görünmektedir.

1428-_Dileple: “Memnuniyetle” manasındaki sözcüğün asıl Tileplev biçimindedir. T/D dönüşümü ile aktarılan sözcüğün sonundaki “V” harfi Türkiye Türkçesi’nde kaldırılması daha uygun bulunmuştur.

1429-_Dilge: “Dilbaz” veya “Tatlı dilli” anlamlarına denk düşer.

1430-_Dilgi: “Dilim” (şerit halinde kesilmiş parça) manasındaki kelimenin orijinali Tilge biçimindedir.

1431-_Dilkev: “Konuşma güçlüğü” anlamı taşıyan kelimenin aslı Tilkev şeklindedir.

1432-_Dilmer: “Lisan” anlamındaki kelimenin aslı Tilmer söylenişi de bulunur. Bu ikinci biçimin “Kuş dili” (özel haberleşme dili) manasına da rastlanmıştır.

1433- Dinçemek: “Teskin olmak” anlamında kullanılan sözcüğün orijinali Tinçemek biçimindedir.

1434- Dinçetmek: “Teskin etmek” anlamında kullanılan sözcüğün orijinali Tinçetmek biçimindedir.

1435-_Dinşirgeç: “Steteskop” anlamındaki kelimenin orijinali Tinşirgeç biçimindedir.

1436-_Dinşirmek: İşitmek demek olan sözcüğün orijinali Tinşirmek biçimindedir.

1437-_Dipçeme: “Tahkikat” (soruşturma, gerçeği araştırma) manasındaki sözcüğün etimolojik izahatı dibine/köküne bakma demektir. Töpçeme biçimi de mevcuttur. Bir bitkiyi söküp kökünü görmek de Töpçemek fiili ile anlatılır.

1438-_Dipçemek: Bitkiyi sökerken beli, küreği tam dibinden olabildiğince derine kadar sokmak bu fiille anlatılır. Elle bitki sökerken de dibine yakın bir yerden tutarak köküyle beraber çıkarmak kastedilir. Bir şeyin aslını araştırmak, kökenine bakmak manasında da kullanıldığı görülür. Bu içerik daha çok aynı manalara sahip olan Töpçemek fiiline yakındır (uygun ses dönüşümleri ile Dip ve Töp kelimeleri aslında aynı kavramı tanımlamaktadırlar).

1439-_Dirçelmek: “Hayata dönmek”, “Ölümden dönmek” veya “Yeniden canlanmak” gibi anlamları bulunan sözcüğün Budist kültür içerisinde “Reenkarne olmak” (yeniden Dünya’ya gelmek) şeklinde ikincil bir anlamı daha oluşmuştur.

1440-_Direj: Uzun boylu insan olarak açıklanan kavram tam olarak “Direk gibi uzun” demektir. Sözcüğün “Direk” kavramı ile kökensel bağlantısı vardır. Sondaki “J” harfi ise Türkçe’ye “Z” olarak dönüştürülebilir ki, bu takdirde sözcük “Direz” olarak aktarılabilir.

1441-_Diren: Şeytanlaşmış insan manasında kullanılır. Bu bağlamda “Eren” kavramının zıddıdır. İnsanların her tür isteklerini yerine getiren kötücül ruhlara da bu ad verilir. Fakat bu ruhun karşısındaki insan o kadar kötüdür ki, onun tarafından kandırılır. İşte bu kişilere Diren denilir. Ayrıca Dirgen adlı üç çatallı tarım aracının bazı lehçelerdeki farklı bir söyleniş biçimidir, ki çatal mızrak pek çok kültürde Şeytan’la alakalı görülen bir araçtır.

1442-_Direşmek: “Sebat etmek” anlamından başka Tireşmek söylenişi ile rastlanan “Zıtlaşmak” veya “İnatlaşmak” manası da vardır.

1443-_Direviç: “Payanda” anlamındaki sözcüğün aslı Tireviç şeklindedir.

1444-_Dirgeç: Küfür, hakaret manalarındaki kelimenin Tirgeç söylenişi de bulunur.

1445-_Dirgeşmek: Küfretmek, hakaret etmek manalarındaki fiilin aslı Tirgeşmek şeklindedir.

1446-_Dirgi: “Sofra” anlamındaki kelime asıl dilde Tirgi biçiminde yer almaktadır.

1447- Dirgitmek: “İhya etmek” haricinde “Sofra kurmak” manası da bulunmaktadır.

1448- Dirgizdirmek: “Canlandırmak” demek olan kelimenin “Rol yapmak” manasında kullanıldığı da görülmektedir. Tirgizdirmek biçimi de mevcuttur. “Ateşi canlandırmak” anlamı da bulunur.

1449-_Dirgizme: Çizgi film olarak açıklanan ve orijinali Tirgizme olan kavram aslında “Animasyon” (canlandırma) demektir. Her iki anlamı da tam olarak karşılamaktadır.

1450-_Dirgizmek: “Canlanmak” manasındaki kelimenin Tirgizmek biçimi de mevcuttur.

1451-_Dirinmek: Cemaat oluşturmak, bir araya gelmek manasındaki fiilin Tirinmek biçimi de bulunmakla birlikte aslında her iki varyant da aslında Dermek (toplamak, bir araya getirmek) fiili ile alakalı olup Derinmek türevinden dönüşmüş olmalıdır.

1452-_Dirişmek: “Faaliyet geçmek” manasındaki fiilin “Dikkat kesilmek” anlamı da vardır.

1453-_Diriz: “Canlı” manasındaki sözcüğün “Biyo-” şeklindeki ön-ekin yerine de kullanılması mümkündür. Bu takdirde Dirizgen ise “Biyonik” anlamına gelebilir. “İtina” manası ise Tiriz söyleyişinden aktarılmıştır.

1454-_Dişendirmek: “Diş çekmek” şeklindeki açıklama yeterli değildir. Anlatılmak istenen şey, çocuğun oynayan dişini çekerek alttaki dişin çıkmasını sağlamak şeklinde anlaşılmalıdır.

1455-_Dişmek: “Kemirmek” anlamındaki kelimenin Tişmek biçimi de vardır.

1456-_Dişmir: Afacan, yaramaz anlamındaki kelimenin Tişmir söylenişine de rastlanmaktadır. Sözcük çok büyük olasılıkla yeni diş çıkaran ve bu nedenle herkesi ısıran çocuk manasında kullanılmaktadır.

1457-_Diz: Halk kültüründe namazda “Rekat” için kullanılan sözcük dizin yere kaç kere değdiğinin sayılması ile ilgilidir. Örneğin; Dört diz namaz (dört rekat namaz) gibi...

1458-_Dizbev: Çok açık olarak “Diz” ve “Bev” (bağ) sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur.

1459-_Dizemeç: Boncuk, tespih tanesi, kurutulmuş sebzeler gibi ipe dizilmiş nesneler için kullanıldığı gibi kuyruk (sıra) manasında da kullanılmaktadır.

1460-_Dizginmek: “Sıralanmak” anlamındaki sözcüğün Tizginmek biçimi de bulunur.

1461-_Dizinmek: Kelimenin “Teselsül etmek” (ard arda gelmek, dizi oluşturmak) manası Tizinmek biçiminden aktarılmıştır. Ayrıca “Diz çökmek” (tek dizinin üstüne çökmek) anlamı da bulunur.

1462-_Doğ: İlkbahar anlamındaki kelimenin aslı Toğ/Tov şeklindedir.

1463- Doğar: Toğar olarak da söylenen kelime hayvanların yaşını ifade etmek için kullanılır. Genellikle hayvanların yaşı ana karnında kaldığı süre dikkate alınarak, doğduktan sonra da bu periyot bir yaş sayılarak hesaplanır. Örneğin köpeğin hamilelik dönemi yaklaşık iki aydır. Dolayısıyla 12 aylık olan bir köpek bu hesaba göre 6 yaşında olacaktır. Kavramın Duğar/Tuğar (sayı, rakam) sözcüğü ile de doğrudan kökensel bağlantısı vardır.

1464-_Doğramaç: Papara (ekmeği doğrayarak üzerine etsuyu ve biraz haşlanmış et ve patates ile bazen de yoğurt ekleyerek yapılan yemek) manasındaki sözcüğün Doramaç veya Doğrambaç/Dorambaç söylenişleri de mevcuttur. Toğramaç kelimesine “Söğüş”, ayrıca Toğramaş biçimine ise “Cacık” manası ile rastlanmıştır.

1465-_Doğuluş: İzahatı “Tevellüt” olarak verilen kelimenin esas dildeki söylenişi Tuğuluş biçimindedir.

1466-_Dokunç: “Hakaret” veya “Küfür” manalarında kullanılan sözcüğün aslı Tokunç biçimindedir.

1467-_Dokurcun: Dokumacı kuşu manasındaki kavramın Tokurcun söylenişi de mevcuttur.

1468-_Dokurga: Dokumacı tezgahı demek olan kelimenin orijinali Tokurga biçimindedir.

1469-_Dolama: Tırnak iltihabının pişmiş kelle soğanın yaranın üzerine sarılıp bir süre beklendikten sonra aynı işlemin bir iki kez daha tekrarlanması sonucu iyileştiği söylenmektedir. Sözcüğün “Viraj” manası da bulunmaktadır.

1470-_Dolgunay: Bedir (dolunay) manasındaki kelimenin Dolganay/Tolganay söylenişleri de bulunmaktadır.

1471-_Dolman: Macarca’ya, oradan da İngilizce’ye ve başka dillere de geçen sözcük Türkçe Dolamak fiilinden türemiş olup, ön tarafı birbiri üzerinden sarılarak bele uzanacak kadar geniş olan bir tür ceketi tanımlamaktadır. Dolayısıyla Dolaman sözcüğünden ses düşmesi yoluyla oluşması ihtimali çok yüksektir. Bazen kadın ceketi olarak da açıklanan kavram kimi kaynaklarda bir çeşit pelerin olarak da izah edilmektedir.

1472-_Dolunmak: Şarj olmak (yüklenmek, dolmak) anlamı dışında kişinin aşırı öfke veya üzüntü nedeniyle sinirlerine hakimiyetini kaybedecek veya ağlayacak duruma gelmesini de ifade eder (“İçi dolmak” deyimi). Hatta bu bağlamda gözlerin dolup gözyaşı birikmesi de bu fiille anlatılır. Çok sevinmek olarak verilen mana da yine aslında sevinçten ağlayacak gibi olmak şeklinde anlaşılmalıdır. Ay veya Güneş’in batarken iri yusyuvarlak görünmeleri de bu fiille tanımlanır. Tolunmak biçimi de mevcuttur.

1473-_Donaklamak: “Teçhiz etmek” manasındaki kelimenin aslı Tonaklamak biçimindedir.

1474- Donamak: “Giydirmek” (elbise, kıyafet) anlamı taşıyan sözcüğün aslı Tonamak şeklinde kayıtlarda yer almaktadır. Giysi, giyinme, teçhizat, teçhiz olma, kılık değiştirme manaları ile ilgili olmak kaydıyla Don/Ton kökünde D/T dönüşümüne çok sık rastlanır.

1475-_Donaşmak: “Donar gibi olmak” anlamından başka (hem tekil olarak hem de birlikte) “Süslenmek” manasına da sahiptir.

1476-_Donaştırmak: “Süslemek” manasındaki kelime “Takıp takıştırmak” deyimindeki anlamı da karşılar.

1477-_Donuşmak: Donup kalmak manası dışında mecazen şaşkınlıktan donmak, donmuş gibi durmak, küsüp donmuşçasına bir tavır sergilemek anlamlarında da kullanılır.

1478-_Dora: Şahika, zirve anlamındaki kelimenin Türkçe Doruk sözcüğü ile aynı kökten geldiği çok açıktır.

1479-_Doran: Dağın, piramidin ya da bir kayanın zirvesi gibi sivri yerleri tanımlar.

1480-_Doydu: Papağan demektir. Arapça “Tuti” sözcüğünden farklılaşma yoluyla oluştuğu neredeyse kesindir. Fakat bu farklılaşma ile asıl sözcükten türediği anlaşılamayacak düzeyde biçimsel olarak uzaklaşılmıştır. Bazı lehçelerde ise Tavus Kuşu manasında kullanılır.

1481-_Döğdü: İngilizce’de “Poll” olarak adlandırılan ve balta, keser gibi aletlerin kesici olmaya küt tarafını tanımlayan sözcük Düğdü şeklinde de bilinmektedir.

1482-_Dökmeç: Orijinali Tökmeç olan ve “Pekmezli yufka tatlısı” şeklinde açıklanan kavram ayrıca krep veya yağ ile yapılan bir tür ekmek açıklamaları ile de rastlanır. Anadolu’da yapılan derlemelerde “Dökmeç” biçiminde kayda geçirilmiş olan kelime “Yufka kırıntısı ve dövülmüş ceviz döşenip, üzerine eritilmiş yağ ve pekmez şerbeti dökülen tatlı” olarak izah edilmiştir.

1483- Döleşmek: Yerleşmek, yerini bulmak, bir yer bulup oturmak ayrıca dengelenmek, rahatlamak anlamlarına gelir. Çocuğun ana karnına tutunması manasında “Rahime yerleşmek” olarak açıklanması da mümkündür. Cenin (Alak) halindeki canlının ana karnında asılı durması veya dengede durması da anlam içeriği ile örtüşmektedir. Ayrıca kelimenin “Polenleşmek” manası da bulunmaktadır ve bu içerik esas olarak tercih edilmiştir.

1484-_Dölnemek: “Yavrulamak” manasındaki kelimenin aslı Tölnemek biçimindedir.

1485-_Dönenbey: Kırgız efsanelerinde öldükten sonra ruhu “Dönenbey (Dönenbay)” adlı bir kuşa dönüşen kutlu bir kadından bahsedilir. Mezarı kutsal kabul edilir. Mezarlıkların üzerinde dönerek uçan kuşlara da bu isim verilir.

1486-_Döner: Aslında bir Türk yemeği olmakla birlikte Dünya’nın ortak kültür unsurlarından birisi haline gelmiş bir yiyecektir. İlk önceleri özellikle Almanya’ya işçi olarak çalışmak üzere giden Türkler döner lokantaları açarak Avrupa’nın diğer ülkelerine de yayılmasına vesile olmuşlardır. Dünya dillerine “Doner” yazılışı ile geçmiş olmakla birlikte farklı ama benzeri yazılışlarına da rastlanır. Günümüzde Kanada’nın Halifax şehri ile özdeşleşmiş olan “Donair” (Doneyr gibi okunur) adı verilen kebap Türk dönerinin farklı bir türüdür. Süt kreması ile yapılan özel bir sos ile sunulmaktadır.

1487-      Dönge: Sözcüğün “Ceza boyunduruğu” anlamı da bulunur.

1488-      Döngelek: “Çark” manasındaki sözcüğün orijinali Töngelek biçimindedir.

1489-      Döngeme: “Atıf” veya “Referans” manasındaki kelimenin aslı Tönkeme şeklindedir. Töngeme kelimesine ise sözünden dönen, ne dediğini bilmeyen, dediğini inkar eden manası ile rastlanmıştır ve bu içeriğin de Döngeme biçimi ile aktarılması mümkün görünmektedir.

1490-_Döngemek: “Atıf yapmak” veya “Referans göstermek” anlamındaki kelime bir kişiye, bir duruma, bir habere veya bir bilgiye geri dönmek kastedildiği için aslında “Rücu etmek” içeriğine de uygun düşmektedir. Hatta “Geri bildirimde bulunmak” manasında kullanılması dahi mümkündür. Tönkemek biçimi de mevcuttur.

1491-_Dönüş: Türkiye Türkçesi’nde bulunmayan bir anlamdır. “Ters bakış” demektir. Sözcüğün aslı olan Tönüş biçiminden aktarılmıştır. “Ters bakmak” manasındaki Tönüşmek fiili de yine Dönüşmek biçimine çevrilerek alıntılanmıştır.

1492-_Dönüşmek: “Ters bakmak”” manasındaki Tönüşmek fiili T/D dönüşümü ile aktarılmıştır. Kabul gördüğü takdirde Türkçe’de zaten var olan kelimeye yeni bir anlam içeriği eklenmesi gerekecektir.

1493-_Dörden: “Dört” ve “On” sayılarının bileşiminden oluşmaktadır. Kırk demektir. Orijinali Törten biçimindedir.

1494-_Dördenme: Hıristiyan Türkler arasında “Istavroz” manasında kullanılan kelimenin orijinali Törtenme biçimindedir. Istavroz çıkarırken yukarı, aşağı, sağa, sola elle yapılan dört yönlü hareket nedeniyle bu tanımlamanın yapıldığı çok açıktır. T/D dönüşümü ile aktarılmıştır. Dördenmek (“Istavroz çıkarmak”) fiili için de aynı ses dönüşümü uygulanmıştır.

1495-_Dörtmüyüz: Dört ve Müyüz/Mügüz (boynuz, köşe) sözcüklerinin bileşiminden oluşan kelime dört köşesi olan cisim (“Dörtgen”) anlamına gelmektedir.

1496-_Dövelek: Döğelek/Düğelek söylenişleri de bulunan ve kavun, karpuz türü meyveler için “Kelek” anlamında kullanılan kelimenin Divlek (kalın kabuklu kavun) kavramı ile de etimolojik bağlantısı vardır. Düğlek/Düvlek biçiminin Acem kavunu (Ebucehil kavunu), ayrıca Dövlek kelimesinin ise bir genelleme olarak kavun manasına geliyor olması ise kavramların anlam içeriğini netleştirip sabitlemeyi son derece zorlaştırmaktadır.

1497-_Döven: İnek, öküz veya atlara çektirilen, alt kısmına keskin taşlar çakılı, üzerine binilerek ekinlerin üzerinde döndürülen bir harman aracıdır. Döven/Döğen sözcüğünün Türkçe’den mi

Yunanca’ya geçtiği yoksa Yunanca’dan mı Türkçe’ye geçtiği bir tartışma konusudur. Yunanca olduğunu öne sürenler sözcüğün Asya Türkçesi’nde bulunmadığını bir delil olarak gösterirler. Gerçekte birebir aynısı olmasa bile buna benzer bir kelimenin Asya Türkçe’sinde bulunup bulunmadığına dair özel bir çalışma da yapılmamıştır. Fakat teknolojinin ortaya çıkışıyla birlikte kelimelerin sonradan türeyişine ilişkin çok güzel bir ister tek başına isterse “Biçer-Döver” tamlamasının içerisinde kullanılsın “Döver” kelimesidir ve kavram da yine bir tarım aracını (motorlu bir taşıttır) anlatmaktadır. Aynı şekilde Türkler döveni bir tarım aracı olarak Rum/Yunan kültüründen edinmiş olsalar bile hatta sözcük Yunanca’dan evrilerek alınsa bile Türke’deki dövmek fiili ile uyumludur ve yeterince Türkçeleşmiştir. Dövmek fiilinin Türkçe’de tarımsal terminoloji içerisinde kullanılmadığı ise bütünüyle yanlış bir bilgidir. Örneğin harman dövmek veya ekin dövmek tabirleri Anadolu’da sıklıkla rastlanan tabirlerdir.

1498- Duduk: Dudak sözcüğü ile de kökensel bağlantısı bulunan kavram kekeme, peltek demektir. Sözcük “Tutuk” olarak da söylenir.

1499-_Duğar: “Numara” (sayı) veya “Rakam” demektir. Toga, Togan, Togar sözcüklerine yine aynı manalar ile rastlanmıştır. Togarlamak fiili de tıpkı Duğarlamak gibi “Numaralandırmak” manası taşır. Tog/Toğ/Doğ/Duğ kökünün rakam, sayı, hesap ile ilgili kelimeler türettiği görülmektedir.

1500-_Duğlamak:

Toglamak/Tuglamak/Tuğlamak/Tuvlamak varyantları da mevcuttur.

1501-_Dulama: Kaftan manasındaki kavram Dolama sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Dolanarak (sarılarak) giyilen giysi demektir. Dolman sözcüğü de benzer biçimde önden dolanarak giyilen ceketi tanımlamaktadır.

1502-_Dulmak: “Batmak” demek olan sözcüğün “Gözden yitmek” manası da bulunmaktadır. Tulmak biçimi de mevcuttur. “Dulda” (gölge) sözcüğü de gözden yitilen veya gözden yitiren yer demektir. Gök cisimleri için “Batmak” manasında kullanıldığı da görülür.

1503-_Dulunmak: “Suya dalmak” demektir. Tulunmak biçimi de bulunur ve Ay ve Güneş için “Batmak” manasında kullanılır.

1504-_Dumağ: Nezle veya Grip demek olan sözcüğün Dumağı/Tumağı/Tumağ/Tumav biçimlerindeki söylenişleri de mevcuttur.

1505-_Dumak: “Örtmek” demek olan kelimenin Tumak söylenişi de yaygındır. Duvak/Tuvak/Tumak (gelin örtüsü) kavramı ile de doğrudan alakalıdır. Dummak ise suya dalmak manasında kullanılır.

1506-_Dumaz: Süzülmüş yoğurt veya yoğurt kaymağı anlamında kullanılan kelimenin Dumas/Dumaz/Tumaz/Tumas/Tomas/Tomaz dönüşmü ile farklı pek çok söylenişi vardır ve yörelere göre bazı küçük anlam farklılıkları gösterebilmektedir.

1507- Dura: Beka (kalıcılık) ve Sübut (sabitlik) anlamlarının dışında arzu, istek, heves, şehvet manaları da bulunan kelimenin bu içeriklerine daha çok “Tura” biçiminde ve bu biçim üzerinden ortaya çıkan türev kavramlarda rastlanmaktadır. Bu nedenle bu anlamlar “Tura” kavramı içerisinde değerlendirilmiştir. Yine de Türkçe’ye hangi biçimle aktarılmasının daha doğru olacağı tartışılmalıdır.

1508-_Durgurmak: “Mola vermek” manasındaki kelimenin aslı Turgurmak biçimindedir.

1509- Durumkay: “Dayanıklı” anlamı taşıyan sözcüğün aslı Turumkay olarak kayıtlarda geçmektedir.

1510- Durunmak: “Mola vermek” demektir. Torunmak fiilinin “İkamet etmek” manasının diğer bir içerik olarak aktarılıp aktarılmayacağı değerlendirilmelidir.

1511-_Duruş: “Sebat” veya “Azim” (kararlılık) anlamı Türkiye Türkçesi’de (zaten var olan sözcükte) bulunmayan bir içeriktir. Orijinali Turuş biçimindedir.

1512-_Duruşacı: “Avukat” manasındaki kelimenin orijinali Turujaçı biçimindedir.

1513-_Duruşluk: “Dayanıklılık” manasındaki kelimenin orijinali Turuştuk biçimindedir.

1514-_Duruşmak: “Sebat etmek” veya “Azmetmek” (kararlılık göstermek) anlamı Türkiye Türkçesi’de bulunmayan bir anlam içeriğidir. Orijinali Turuşmak biçimindedir.

1515-_Duşak: Köstek, pranga manasına gelen kelimenin Tuşak söylenişi de bulunur. Ayrıca Tuşav (zincir) kavramı ile de doğrudan kökensel bağlantısı vardır.

1516-_Duvağ: Perde, peçe, paravan kumaşı anlamındaki kelimenin orijinal dildeki söylenişi “Duva” biçimindedir, Türkçe söyleniş uyumu açısından bu söyleniş tercih edilmiştir. Duvak (gelin örtüsü) kavramı ile aynı kökten gelen sözcüğün türediği Duvmak (örtmek, peçelemek, perdelemek) fiili Türkiye Türkçesi’nin söyleyiş kolaylığına uymadığı için Duğmak veya Tuğmak biçimi tercih edilebilir.

1517-_Duvamak: “Örtmek” (peçe, perde vs.) veya daha özelleşmiş izahatlarla “Peçelemek” veya “Perdelemek”, “Yüzünü örtmek”, ayrıca genel olarak birşeyin “Önünü kapatmak” veya “Önüne set çekmek” manalarını içeren fiilin Togamak/Tugamak/Tuğamak/Tuvamak/Duvamak/Duğamak varyantları bulunur.

1518-_Duysamak: Duymaya çalışmak anlamı Türkçe’deki “Kulak kabartmak” deyimini karşılamaktadır.

1519-_Duysu: “His” veya “Sezgi” manasındaki kelimenin aslı Tuysu biçimindedir.

1520-_Düğ: Darı unu veya Mısır unu anlamında kullanılan kelimenin Tüğ telaffuzu da bulunur.

1521-_Düğelemek: Düğümlemek demek olan kavramın “İlaçlamak” manasına da rastlanmıştır, ancak bu içerik Türkiye Türkçesi’ne uzak görünmektedir.

1522- Düğelenmek: Düğümlenmek demek olan kavramın “İlaçlanmak” manasına da rastlanmıştır, ancak bu içerik Türkiye Türkçesi’ne uzak görünmektedir.

1523-_Düğenek: Nasır (deri sertleşmesi) manasındaki kelimenin asıl dildeki söylenişi Düyenek biçimindedir.

1524-_Düğünçek: “Kına gecesi” (kelime köküne göre; düğüne benzer eğlence, küçük düğün) manasındaki kavramın orijinali Tüğünçek şeklindedir.

1525-_Düğü: “Tahıl kabuğu” manasındaki kelimenin Tüğü/Tükü biçimleri de bulunur.

1526-_Düğürmek: Çevirmek, döndürmek manasındaki fiilin Tüğürmek/Tüvürmek biçimleri de vardır.

1527-_Dülek: Saksı anlamına gelen sözcüğün açıklaması iki türlü yapılabilir. İlk olasılık Döl/Dül kökü üzerinden bitkinin döllendiği (türediği) yer demektir. İkinci olarak ise Düğ (tohum, tanecik) kavramı ile alakalı olarak, tohumun ekildiği yer anlamına gelir (Düğlek > Dülek). Benzer şekilde Dülemek (polen dökmek, tohum saçmak) fiili de Düğlemek (tohumlamak) dönüşümü ile izah edilebilir. Düleşmek ise polenleşmek, polenlerin uçuşması ile dölleme yapmak demektir.

1528-_Dünenmek: Dün (önceki gün) ve Tün (akşam) kavramları ile alakalı bulunan fiil aynı zamanda Dönenmek bağlantısı ile “Gün dönmek” deyimine de denk düşmektedir.

1529-_Dünük: Sözcüğün “Tarih” (geçmiş) manası Dün/Tün (önceki gün) kelimesinden türemiştir. Dünük/Tünük/Tünük/Tüğük dönüşümü üzerinden Tüğük biçimi de bulunur.

1530-_Dünüşmek: “İtaat etmek” manasındaki kelimenin aslı Tünüşmek biçimindedir.

1531- Dürge: Daha çok elle ve hızlı bir biçimde sarılarak yapılan basit paketleri tanımlar. Örneğin bir köfte dürümünün bir kağıda rulo şeklinde sarılarak paketlenmesi gibi.

1532-_Dürgüç: “Dürüm” ve “Makara” şeklinde belirli oranda uzak iki manası bulunan sözcüğün Türgüç biçimi de mevcuttur.

1533-_Dürtkemek: İtelemek, dürterek harekete geçirmek, böylece belirli bir yöne doğru gitmesini sağlamak anlamları vardır.

1534-_Dürtkün: Dişi domuz anlamındaki kelimenin Türtkün söylenişi de vardır.

1535-_Düşgel: Rastlantı, tesadüf manasına gelen ve (Düşmek ve Gelmek fiillerinden oluşmuş gibi görünen) bileşik bir kelime kanısı uyandıran kelime aslında Tuşgal/Tüşgel biçimindeki bir dönüşümle ortaya çıkmış olup Tuşlamak (rastlamak, isabet etmek) fiilinden türemiştir.

1536-_Düşmel: “Rüya tabircisi” anlamı taşıyan kelimenin aslı Tüşimel/Tüşmel biçimindedir.

1537- Düşündüz: Orijin dilde Tüşündüz olarak geçen kelimenin halk kültüründeki manası çok düşünen kişi şeklindedir. Hatta tam olarak oturup kımıltısızca uzun zaman boyunca birşeyler düşünen insan demektir. Düş (hayal) kökü ile olan bağlantısı da sözcüğün Filozof veya Mütefekkir olarak aktarılmasında bir sakınca olmadığı kanaati uyandırmıştır. Aynı şekilde Düşündemek fiili de kımıldamadan öylece durup düşünmek, tefekkür etmek, felsefe yapmak manası taşımaktadır.

1538-_Düşünmek: Türkiye Türkçesi’nden farklı bir içeriğe sahip olup “Fakirleşmek” demektir. Doğrudan Düşmek fiilinden türemiştir ve bu bağlamda Düşkünleşmek anlamına yaklaşmaktadır.

1539-_Düşütmek: “Not düşmek” / “Şerh düşmek” demektir. Ayrıca “Fakirleşmek” manası da Düşkünleşmek kavramına benzer bir içeriği tanımlar.

1540- Düynemek: Haccetmek, hacca gitmek manasındaki kelimenin kökensel bağlantıları netleştirilememiş olmakla birlikte Düymek fiilinin sabretmek, tahammül etmek manalarına geldiğine kayıtlarda rastlanmıştır.

1541-_Düyü: Pirinç bitkisi ve tanesi anlamındaki kavramın Düğü (tahıl tanesi) sözcüğünden dönüşmüş olması çok büyük bir olasılıktır.

1542-_Düzenmek: Nizama girmek, intizamlı hale gelmek, muntazamlaşmak anlamlarındaki sözcüğün süslenmek manası da bulunmaktadır.

1543-_Düzer: “Dozer” sözcüğünden benzeşim yoluyla ortaya çıktığı kesin olan kavramın Düzlemek fiili ile bağlantısı bulunmaktadır. Yol düzleyen araç demektir.

1544-_Düzgü: “Tertip” manasındaki sözcüğün Tüzgü söylenişi de vardır. Ancak buradaki mana “Disiplin” olarak özetlenebilecek şekilde açıklanmaktadır.

1545-_Ebermek: Elinde tutmak, eliyle taşımak olarak verilen açıklamanın genel bir anlam mı olduğu yoksa Ebe bağlantısı üzerinden yeniden doğmuş çocuğun kucakta taşınmasının mı kastedildiği yeterli veri bulunmadığı için anlaşılamamıştır. Ebeşmek fiilinin sırtta taşımak manası da yine büyük olasılıkla çocukların ninelerinin sırtında taşınmaları ile alakalıdır.

1546-_Ebirkey: “Kadın / anne göğsü” manasındaki kelimenin Evirkey veya Everkey olarak aktarılması da mümkündür.

1547-_Eceten: Hükümran anlamındaki sözcük büyük olasılıkla anaerkil bir egemenlik anlayışını tanımlanmaktadır. Dolayısıyla hükümdar eşleri ile de alakalı olması mümkündür. Egemenlikle ilgili kavramlar her ne kadar ataerkil toplumlarda çoğu zaman eril kelimeler üzerinden türemiş olsa da Türkçe’nin pek çok lehçe ve şivesinde kadın ve erkek akrabalık bağlarını tanımlayan sözcükler sıklıkla yer değiştirebilmektedir. Yani eril olduğu düşünülerek bu yönde bir açıklama geliştirilen bir kavramın başka bir lehçedeki manası dikkate alınırsa bu kez tam tersine dişil yönlü bir açıklama yapmak gerekebilir ve elbetteki bunun tersi de geçerlidir. Mesela bir lehçede dayı manasında kullanılan bir kelime başka bir lehçede hem de hiçbir ses değişikliği dahi olmadan, birebir aynı söylenişle teyze manasına gelebilmektedir. Üstelik Türkçe’de dişil kelimelerin eril kelimeler üzerinden türetilmesi yaygın olduğu halde yine de bu kesin bir kural olmayıp, eril kelimelerin dişil kavramlar üzerinden türetilmesine dahi rastlanır. Örneğin; Bay > Bayan dönüşümünde görüleceği üzere erilden dişile doğru türetme mümkün olduğu gibi, Kız > Kızan (oğlan çocuğu) dönüşümünde olduğu gibi dişilden erile doğru türetme de mümkündür... Yani Türkçe mutlak anlamda eril vurgunun bulunduğu bir dil değildir. Gerçekten de buradaki diğer bir olasılık ise Türkçe’deki dişil Ece kavramının aksine Moğol kültürü etkisinde Etse/Eçe/Ese sözcüğünün (abi, büyük erkek kardeş) ve Etseg/Eçeg/Eseg sözcüğünün de baba manası taşıyor olması dikkate alındığında Türkçe söyleyiş kolaylığına dayalı bir dönüşüme uğradığıdır. Ecetenge sözcüğüne de “Hükümranlık” veye “Hakimiyet” manaları ile rastlanır.

1548- Ecimek: Türkçe’deki Acımak fiilinin farklı bir söylenişi olduğu anlaşılan kavramın anlam içeriği de benzerdir.

1549-_Ecit-Meçit: Yecüc-Mecüc kavramının Türk kültürüne uyarlanmış biçimi gibi gözükmektedir. Yecüc-Mecüc kavramı İslam kültüründe bahsi geçen kavimlerdir. Diğer dinlerde de farklı adlarla rastlanır (Örneğin Hristiyanlıkta “Gog ve Magog”). Ecit-Mecit tamlaması Türk kültüründe yoldan çıkmış, yozlaşmış toplumları tanımlamakta kullanılır.

1550- Eçitmek: “Sirke yapmak” manasındaki kelime “Turşu kurmak” anlamında da kullanılır. Açıtmak (mayalamak) fiili ile de doğrudan alakalıdır.

1551-_Eden: Divanın aşağı kısmı (kapıya yakın olan bölümü), çadırın alt tarafı olarak izah edilen mana oturma düzeni içerisindeki değersiz bölgeyi tanımlar. Başköşenin tersidir. Protokoldeki arka sıralarda bu sözcükle anlatılır. İden söylenişi de mevcuttur.

1552-_Ediklemek: “Edik” (ayakkabı) sözcüğünden türeyen kavramın Anadolu’daki “Topuklamak” (kaçıp gitmek, gözden kaybolmak) deyimini karşıladığı görülmektedir. Ayrıca sağımdan önce inek, koyun gibi hayvanların yavrusuna biraz süt emdirerek sağımın kolaylaştırmak içeriği de bulunur fakat bu mana İdeklemek fiilinde verilmiştir.

1553-_Edil: Sözcüğün “Hayır” (iyilik) manası Edi/Eyi/İyi sözcüğü ile alakalıdır. “Melodi” ya da “Nağme” içeriği ile bağlantılı olarak “Nehir” anlamı da vardır ve nehirlerin melodi yapan bir unsur olarak görülmesi ile ilgilidir. (Aynı benzetmeye Ir (şarkı) ve Irmak (nehir) sözcüğünde de rastlanır.) “İdil” kelimesi bir ırmağa özel ad olarak verilmiştir. Edilçe ise küçük ırmak, dere demektir.

1554-_Edilemek: “Müzik yapmak olarak yapılan açıklamaya “Ağıt yakmak” olarak da rastlanmaktadır. Sözcüğün “Eydilemek” (şiir okumak) ve çok daha zayıf görünen “Eğdilemek” (müzik aleti kullanmak) fillerinden dönüşmüş olma olasılığı dikkate alınmalıdır. Eğdilemek (eğri alet kullanmak) kavramındaki “Eğdi” sözcüğü değişik manalardaki farklı nesneleri tanımlar. Çapa, ağaç çekme çengeli, kirmen bunlardan en önemlileridir. Bu araçların hepsinin ortak özelliği eğri olmaları veya eğri bir çengele sahip olmalarıdır. Burada en mantıklı görünen olasılık müzik aletinin kirmene (yün eğirme aletine) benzetilmesi (ya da yün eğirme sırasındaki hareketlerin enstrüman çalma ile özdeşleştirilmesi ayrıca kirmenden çıkan seslerin müzik aletinden çıkan seslerle ilişkilendirilmesi) ile belirginleşir.

1555- Edilgemek: Çok büyük olasılıkla sessiz bir biçimde müzik dinlemek veya okunana ağıda saygıdan dolayı susmak manası taşımaktadır.

1556- Edirge: “Harman” veya “Hasat” olarak izah edilmiş olan sözcük ve bağlantılı olarak Edirmek (hasat etmek) fiili Edir (gün) kavramı ile ilişkilidir. Belirli bir zaman dilimi sonunda ürün kaldırmak, harman gününün sonunda ürün elde etmek içeriği kavramları birbirine bağlamaktadır. Farklı söyleniş biçimleri olan İderge (süt sağımı) İdermek (süt sağmak) sözcüklerinde de anlamlar her ne kadar farklılaşmış olsa da aslında aynı mantık zinciri üzerinden ortaya çıkmışlardır. Hayvanların yayılıp beslendiği bir günün sonunda sağım yaparak süt elde etmek. Dolayısıyla her iki mana da genellenerek “Günlük hasılat elde etmek” olarak özetlenebilir. Edirge/İderge kelimesi de “Hasılat” demektir.

1557-_Edişmek: Birlikte yapmak olarak izah edilen sözcüğün “Cinsel ilişkide bulunmak” manası da vardır. Bu içerik aynı zamanda Et sözcüğü ile de alakalıdır ve Etişmek biçimindeki söyleyiş bu durumu daha da belirgenleştirir. Et (vücut) olarak birleşmek şeklindeki bir açıklama yapmak mümkündür. Tartışmak, karşılık vermek anlamı ise Eytişmek/Eydişmek (karşılıklı konuşmak) fiilinden “Y” sesi düşmesi ile ortaya çıkmıştır.

1558-_Efecen: “Afacan” sözcüğünün farklı bir söylenişi gibi görünen kelime büyük olasılıkla bu kavramın ilk biçimidir. Yunanca kökenli olma ihtimali yüksek olan Efe (zeybek) kavramı ile de bağlantılı gibi duran sözcük Türkçe “Evecen” (hızlı hareket eden, yerinde duramayan) kelimesinden de evrilmiş olabilir.

1559-_Egemen: Hükümran (hakimiyet sahibi) manasına gelen sözcüğün Türkçe olmadığı iddiası doğru değildir. Her ne kadar dil devrimi ile türetilmiş olsa dahi, Türkçe kök ile uyumlu olan sözcük tamamen Türkçe eklerle oluşturulmuştur. Fransızca “Hegemoniya” sözcüğünün taklit edildiği tamamen bir yorumdan ibaret olup o yorumu yapan kişinin şahsi görüşünden öteye gitmeyecek kadar hiçbir veriye dayanmayan bir bakış açısıdır. Türkçe Ağa/Aga/Aka/Eke/Ege kökü toprağa hakimiyet anlamı içerir. Büyük erkek kardeş manası da taşıyan bu sözcükler boyun eğilmesi gereken bir akrabalık ilişkisini tanımlar. Moğolca’da ise “Eke” kelimesi anne demektir. Yine itaat edilmesi, saygı duyulması gereken bir kişi olarak Egemenlik kavramı için farklı ve alternatif bir etimolojik bakış açısı oluşturur.

1560-_Egev: Törpü bazen de tırnak törpüsü manasında kullanılan kelimenin İgev söylenişi de bulunmaktadır. Her iki biçim de Eğe kelimesinin farklı söylenişleridir.

1561-_Eğçinmek: Temayül etmek (meyillenmek) manasındaki sözcük kişisel bir durumu ifade etmekte olup birine veya bir şeye karşı eğilim duymayı anlatır.

1562-_Eğdiş: “Kepçe” demek olan kelimenin Eğdiz söylenişi de vardır.

1563-_Eğek: “Çene” anlamında kullanılan kelimenin İğek/İyek söylenişleri de yaygındır. Bazı kaynaklarda “Çene kemiği” anlamında verilen “Engek” sözcüğü de genizsil N harfinin dönüşümden kaynaklı bir söyleyiş farkıdır (Enek < Enek (Engek) > Eğek). Ayrıca “Eğe” (kaburga kemiği) terimi üzerinden kavramın kökensel olarak “Kemik” içeriği ile bağlantılı olduğu da görülmektedir.

1564- Eğekleşmek: “Münakaşa etmek” manasındaki sözcük Türkçe’deki “Çene çalmak” ve “Ağız dalaşı yapmak” deyimlerini karşılamaktadır. Enekleşmek olarak rastlanan söyleyiş ise genizsil “N” harfinin iki yönlü dönüşümünden kaynaklanmaktadır (Enekleşmek < Enekleşmek (Engekleşmek) > Eğekleşmek). Kavramın İğekleşmek biçimi de bulunmaktadır.

1565-_Eğerme: İğerme veya genizsil “N” harfi ile söylenen İnirme/İnerme/Enerme biçiminde de telaffuz edilen kelime iki biçimde izah edilebilir. İlk olarak En/En/Eğ/İğ/İn/İn kökü üzerinden aşağıya inen, süzülen şey demektir. İkinci olarak ise bu kökün burmak, bükmek, döndürmek manası ile ilişkili olup süzülecek yoğurdun koyulduğu bez torbanın bükülmesinden kaynaklanır. Gerçekten de İğermek fiili çevirmek, Enermek fiili birinin kulağını bükmek, Eğermek ise torbanın ağzını büzerek kapatmak (burada ise torbanın kendisini bükmek) manaları taşırlar. Başka bir lehçede yine “Süzme yoğurt torbası” anlamı taşıyan İnerçek sözcüğü ile bağlantılı olduğu çok barizdir. Bütün bunlar topluca değerlendirildiğinde Enerme/Eğerme/İğerme/İnerme/İnirme kelimelerinin süzme yoğurt ve Enerçek/Eğerçek/İğerçek/İnerçek/İnirçek sözcüklerinin ise yoğurt süzme torbası veya torbanın içinde bulunan süzülmüş yoğurt anlamına geldiği netleştirilebilir.

1566-_Eğeşmek: Anadolu Türkçesi’nde sataşmak, birine takılmak, inatlaşmak anlamına gelen sözcük İğeşmek/İyeşmek biçiminde de söylenir ve bu içerik “Eğek” (çene) kavramı ile de doğrudan bağlantılı olup “Çene çalmak” manasını da kapsar. Ancak aktarılan bu yeni mana musiki icra etmek, müzik yapmak, müzik aleti çalmak anlamlarına gelmektedir. Burada “Ezgi” sözcüğüyle doğrudan kavramsal bir bağlantı vardır. Eğeşmek/Eğezmek/Ezmek dönüşümü ile ortaya çıkan “nağme yapmak” anlamı üzerinden “Ezgi” kelimesi name, melodi anlamına gelir. Dolayısıyla bu sözcüğün özgün biçimi de “Eğezgi” olmalıdır. Eez (Eğez)/Ez sözcüğü koruyucu ruh (sahip) anlamına gelmekle birlikte özelleşmiş olarak çalgının (müzik aletinin) ya da hatta doğrudan çalınan melodinin koruyucusu olan soyut varlık için de kullanılır. Bu bağlamda Eğezin/Ezin/Esin (ilham) kavramı ile bağlantılı olduğu görülür. Bu durum dikkate alındığında Eğezmek/Eğeşmek fiili kutsal ruhlarla iletişime geçmeyi (ilham yoluyla müzik yapmayı veya onların verdiği yetenekle çalgı çalmayı, hatta onunla birlikte çalmayı) ifade etmektedir. Eğeşik/Eğezik sözcüğü de “Müzik” demektir. Sataşmak, çekişmek, tartışmak içeriği ise Eyeşmek fiilinde verilmiştir.

1567-_Eğeşmen: Enstrüman (müzik aleti) manası Türkçe’ye Müzisyen olarak aktarıldı. Yine de orijinal anlamın tercih edilmesi de mümkündür.

1568-_Eğez: Müzik demektir. “Ez” yani sahip (koruyucu ruh veya ilham verici ruh) sözcüğü ile doğrudan alakalı olan kelimenin Eğezin (ilham) kavramı ile de hem kökensel hem de anlamsal bağlantısı vardır. Kavramın Eğiz (ağız) kelimesi ile de kökensel bağlantısı bulunmaktadır ve büyük ihtimalle müziğin şarkı söylemek içeriği ile ilgilidir. Genizsil “N” ile söylenen Engez ise müzik aleti (enstrüman) demektir.

1569-_Eğeznemek: “Koruyucu ruh” anlamındaki Eez (Eğez)/Ez sözcüğünden türemiştir. Kişinin koruyucu ruhunun gelmesi, onunla irtibat haline geçmesi durumlarını tanımlamaktadır.

Eğeznemek/Eznemek dönüşümü ile Esnemek fiiline de bağlanır ki, bu durum esnerken insanın ağzından içeriye ruhların girdiğine dair eski bir inanışın sonucudur.

1570- Eğildek: “Narin” olarak verilen mana tam olarak çabuk eğilen demektir. Eğeldek söylenişi de yaygındır. Aynı dönüşüm Eğildemek/Eğeldemek (nezaket göstermek, narin davranmak, kibar davranmak) fiilinde de görülür ve türev fiiller için de geçerlidir.

1571-_Eğin: Sırt ve Vücut (beden) manalarıyla verilen sözcüğün Eyin söylenişi de yaygındır.

1572-_Eğindemek: Sırtını bir yere dayamak manasındaki kelimenin Eyindemek söylenişi de mevcuttur. Türkçe’ye Eğinlemek/Eyinlemek biçiminde aktarılması da mümkündür.

1573-_Eğirdek: Simit veya Gevrek olarak bilinen hamurdan yapılan yiyeceğe verilen isimdir. Asıl dilde Eyirdek olarak geçer. Lokma tatlısı manasında kullanıldığı da görülmektedir.

1574-_Eğirmen: Yün eğirmeye yarayan araç manasındaki kelime Eğirmen/Egirmen/Ekirmen/Kirmen dönüşümü ile Kirmen/Kirman biçimine de ulaşmıştır. (Sondaki ince harfin kalınlaşmasına bazı şivelerde rastlanmaktadır ve Kirman söylenişinde de benzeri bir durum söz konusudur.) Eğirçek/İğirçek/İgirçek ve Eğirgeç/İğirgeç sözcükleri de yine aynı anlama gelmektedir.

1575-_Eğiz: Şive veya Aksan anlamındaki kelimenin Ağız sözcüğü ile bağlantısı çok açıktır. Hatta sesli incelmesi ile aynı sözcük olduğu dahi görülebilir. Ancak Eğmek fiili ile de ilgili olduğu dikkat çeker. Bu bağlamda Eğizdirmek (aksanlı konuşmak, şiveli konuşmak) fiilinin ağzı eğerek konuşmak şeklinde açıklanması mümkündür.

1576-_Eğizmek: Memnun olmamak, memnuniyetsizlik göstermek olarak verilen açıklama “Ağzını eğmek” veya “Suratını asmak” deyimlerini karşılamaktadır.

1577-_Eğleç: Araçlar için “Park yeri” manasındaki kelimenin “Eyleç” biçimi de mevcuttur ve söyleyişte iki kelimeyi birbirinden ayırt etmek neredeyse imkansızdır. Eğlemek/Eylemek fiilleri Anadolu halk ağzında hareketli bir taşıtı durdurmak, park etmek manasına gelir.

1578-_Eğlek: “Park alanı” manasındaki kelimenin “Eylek” biçimi de mevcuttur ve söyleyişte iki kelimeyi birbirinden ayırt etmek neredeyse imkansızdır.

1579-_Eğnemek: Omza veya sırta almak anlamındaki sözcük Eğin/Eyin (sırt) kelimesinden türemiştir. Eynemek biçimi de mevcuttur. Eğnetmek (omza atmak) fiilinde de yine Ğ/Y dönüşümü ile Eynetmek söylenişine de rastlanmaktadır.

1580-_Eğnez: Nazik, narin anlamı taşıyan kelime Eynez olarak da kayıtlarda yer alır. Eğnezmek (kibarlaşmak) fiili de Eynezmek biçiminde de görülmektedir. Sözcüğün kökeninde Eğilmek fiili ile bağlantısı vardır ve narinlik kavramı eğilgenlik ile benzeştirilmektedir. Anadolu Türkçesi’ndeki Enez (zayıf, sıska, çelimsiz) kelimesi ile de “Ğ” düşmesinden kaynaklanan bir alaka mevcuttur. “İhmalkar davranmak” manasındaki Eğnezlenmek fiili de Enezlenmek biçiminde de söylenir, kökende ise yine salınarak hareket etmek içeriği bulunmaktadır. Gerçi bu fiilde zayıf da olsa Enez (hadımağası) çağrışımı da dikkate alınabilir ve hadımağası gibi ağır hareket etmek şeklinde de algılanabilir.

1581- Eğreme: Asıl kaynakta Ereme olarak geçen ve (keçi, koç, sığır için) eğri boynuz manasına gelen sözcüğün doğrusu Eğreme/Eğreyme olmalıdır.

1582-_Eğseren: Et dövme demiri veya hamur dövme demiri anlamındaki kelimenin Enser/Eğser (büyük başlı çivi, mıh) kelimesi ile olan bağlantısı incelenmelidir. Benzer kavramlar bulunduğu takdirde aralarındaki ilişki netleştirilebilir.

1583-_Eğze: “Kambur” demek olan kelimenin Enze biçimi aslında genizsil “N” ile söylenir (Engze gibi).

1584-_Ekemek: Sözcüğün “Törpülemek” manasına da rastlanmıştır (Eğe/Ege/Eke dönüşümü ile “Törpü” manası üzerinden). Burada yaylı çalgının törpü kullanmaya benzetilmesi ve çıkan sesin de törpü sesi ile ilişkilendirilmesi söz konusudur.

1585-_Ekev: Çift (ikili) manasındaki kelime daha çok arabaya, kağnıya veya sabana koşulan öküz, at gibi hayvanlar için kullanılır. Ek/İk kökünden “İki” kavramı ile bağlantısı çok nettir. Ekevlen söcüğü de iki kişi, evli çift (karı-koca) manasına gelmektedir.

1586-_Ekevlen: “Karı-koca” manasındaki sözcük aslında tam olarak “İki kişi” demektir. İkevlen söylenişi de mevcuttur.

1587-_Ekilemek: “Kararsız kalmak” demek olan fiil Türkiye Türkçesi’ndeki İkilemek sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Bu bağlamda Ekilem (tereddüt, kararsızlık) kelimesinin İkilem kavramı ile aynı manayı karşılıyor olması anlam içeriğindeki bağlantıyı açıkça göstermektedir. Ancak anlam yeterince farklılaşmış olduğu için asıl söyleyiş ile aktarılmıştır. Ekilenmek (tereddüt etmek) yani iki durumdan birini seçemiyor olmak fiili için de aynı açıklama geçerlidir.

1588-_Ekilev: “Tereddüt” manasındaki kelimenin İkilev olarak aktarılması da mümkündür.

1589-_Ekinmek: Bitki için kendiliğinden yetişmek anlamına gelen sözcük insan için kendisini yetiştirmek, kendini geliştirmek, kültürünü artırmak içeriklerini de tanımlar.

1590-_Ekirmek: Patates, soğan gibi yumrulu bitkileri veya kökü bulunan fide ya da ağaç fidanını toprağa gömerek ekmek demektir.

1591-_Ekizmek: Kusur etmek manasındaki fiil Eksi sözcüğü ile aynı kökten gelir.

1592-_Elbermek: El ve Bermek/Vermek sözcüklerinin bileşimini akla getiren sözcük “Bilmece” sormak manası ile açıklanmıştır. Mecazi bir içerik olması mümkündür.

1593- Elbirmek: İştirak etmek veya İttifak yapmak, İşbirliği yapmak olarak açıklanan fiil bileşik bir kelimedir. El ve Birmek (Bermek/Vermek) sözcüklerinden oluşmaktadır. Birmek biçiminin “Bir” sözcüğü ile olan kökensel bağlantısı birlikte hareket etmeyi de içerir.

1594-_Elbiz: Değişik lehçelerde Elbis/İlbis/İlbiz olarak telaffuz edilen ve Türkçe Yal/Yel/Hal/Al/El/İl kökünden türeyen kelime “Şeytan” anlamına gelir. Şeytani özellikleri anlatan “Yelbi” sözcüğü ile aynı kökten türemiştir. “Yelvi” ise sihir manası taşır. Al/Hal kökü kötülüğü ve uzak bir anlam olarak ateşi çağrıştırır. “Yel” kökü ise ruhsallığı, hızı ve görünmezliği ifade eder. “Albıs” adlı varlık ile de alakalı görünür. “El” kökü üzerinden ise tutmak, yakalamak manalarını içerir. Arapça “İblis” ile tesadüfi olarak biçimsel hatta anlama dayalı benzerlik dışında etimolojik bir ortak yönü yoktur. Zannedildiği üzere “İblis” kelimesindeki “L” ve “B” harflerinin yer değiştirmesiyle ortaya çıkan yanlış bir söyleyiş kesinlikle değildir. Kelimenin harf dizilimi kesinlikle doğrudur ve tamamen Türkçe’dir.

1595-_Elcemek: Mukavemet etmek, karşı koymak olarak açıklanın sözcük çok büyük bir olasılıkla eliyle dayanmak, ellerini kullanarak karşı koymak şeklindeki bir içeriği ifade etmektedir. Örneğin kişinin elleri ile kapıya yaslanarak açılmasına engel olmak istemesi veya birini itelemesi gibi.

1596-_Elcinmek: “El açmak” ve “Başkasının eline bakmak” deyimlerini karşılayan fiil sadaka toplamak, dilencilik yapmak olarak izah edilmiştir. Elini havaya kaldırarak vuracakmış gibi korkutmak anlamında da kullanılmaktadır.

1597-_Elcirmek: Sıla hasreti çekmek, memleketini özlemek demek olan kelimenin Alcımak (aklını yitirmek) fiili ile de bağlantısı vardır ve buradan hareketle “Yerini yurdunu unutmak” deyimini karşıladığı anlaşılmaktadır.

1598-_Elçeğen: Merkep, eşek manasındaki kavramın Elcigen/Elciğen/Elceğen söylenişleri de vardır. Elçik/İlçik (eşek arısı) ile aralarındaki kökensel bir bağlantı bulunmakla birlikte kavramsal ilişki netleştirilememiştir. Hangi kavramın diğerinin üzerinden türetildiğine dair bir sonuca varılamamıştır.

1599-_Elçekmek: El ve Çekmek sözcüklerinin bileşik halidir. Feragat etmek, vazgeçmek manası taşır.

1600-_Elçik: Eşek arısı manasındaki sözcüğe İlçik söylenişi ile rastlanır. Farklı şivelerde ise eşek arısı, yaban arısı, üzüm arısı, arı gibi küçük anlam farklılıkları ile kullanılabilmektedirler.

1601-_Eldemek: “Elde etmek” anlamı dışında “Manüple etmek” (elle yönlendirmek) manası da bulunur ki, bir şeyi elde etmek için uğraşmak, ele geçirmek için çabalamak demektir.

1602-_Eldermek: “Refakat etmek” olarak açıklanan kavram tam olarak elinden tutarak yardım etmek veya el ele verip birlikte davranmak demektir. Eltermek biçimindeki söylenişi de mevcuttur. Aynı şekilde Elder (refakatçi) kelimesinin de Elter söylenişi vardır.

1603-_Eldeşmek: El ele verip başkasını kandırmak demektir. El/Al dönüşümü ile fiil Al (hile, aldatma) köküne de bağlanmaktadır.

1604- Eldirmek: “Elini uzatmak” anlamının dolaylı olarak “Yardımcı olmak” içeriği ile kullanıldığı da görülmektedir. Ayrıca “Nakletmek” ve “Sevketmek” anlamları da bulunmaktadır. Sözcük kökeninde elden ele geçirmek manasını içerir.

1605-_Eleğri: Hırsız veya Kleptoman (hırsızlık alışkanlığı bulunan kişi) manasındaki sözcük El ve Eğri kavramlarının bileşiminden oluşmaktadır. Anadolu’daki aynı anlamlara sahip olan “Eli eğri” tabiri ile örtüşmektedir.

1606-_Eleklemek: Alay etmek, dalga geçmek, istihzada bulunmak demek olan kelimenin orijinali Elektemek biçimindedir. Sözcüğün İlektemek/İleklemek biçimi üzerinden birisine ilişmek, takılmak manalarını içerdiği görülmektedir. Eliklemek biçimi de mevcut olup, iki söyleyiş arasında tercih yapılmadığı için ayrı başlıklar halinde verilmiştir. İspiyonlamak manasına da rastlanır.

1607-_Elenek: “Kelepçe” (el bağı, kol bağı) anlamındaki sözcüğün mecazi kullanımı da vardır. “Kolbağı olmak” (ayakbağı olmak gibi) yani birisini oyalamak, iş yapmasına engel olmak içeriğine sahiptir. İlenek (bağ, kement, köstek) sözcüğü ile de doğrudan alakalıdır.

1608-_Elermek: Vasıl olmak manasındaki sözcüğün izahatı tam olarak kişinin elinin bir şeye uzanması, bir olaya müdahale edebilmesi, bir yere kolunun yetişmesi şeklindedir. “El erimi” kavramı da elin altında bulunacak kadar yakın bir mesafeyi tanımlamaktadır. Dolayısıyla kavramın da “El” ve “Ermek” kelimelerinden meydana gelen bileşik bir sözcük olma ihtimali de bulunmaktadır.

1609-_Eleşmek: “El ele tutuşmak” demek olan fiilin “İşbirliği yapmak” veya “Yardımlaşmak” şeklindeki dolaylı bir anlamı da vardır. Ayrıca “İleşmek” (flört etmek) kavramı ile de doğrudan alakalıdır.

1610-_Eletmek: El sallamak, eliyle selam vermek, eliyle işaret etmek manalarındaki kelime Anadolu’da da kullanılan “El etmek” fiilinin bitişik hali gibi durmaktadır. Farklı bir biçimde türeyen “Köhneleştirmek” anlamına da rastlanmıştır.

1611-_Elez: “Hayalet”, “Fantoma” veya “Silüet” manalarında kullanılan sözcüğün Eles söylenişi de bulunmaktadır. İlez (halüsinasyon) kavramı ile söyleyiş ve küçük bir anlam farkına sahiptir.

1612-_Elezmek: Eziyet etmek, işkence yapmak anlamında kullanılan kavram bileşik bir kelimedir ve “El” (başkası) ile “Ezmek” kavramlarından oluşmaktadır. Yine de eliyle karşısındakini itip kakmak, eliyle vurmak, elle taciz etmek şeklinde izah edilebilecek olan doğrudan “El” sözcüğünden türeyen bir fiil olması ihtimali de dikkate alınmalıdır.

1613-_Elgemek: Ekin akmak şeklindeki açıklama büyük olasılıkla tohum saçmak olarak anlaşılmalıdır. Bele bağlanan tohum torbasından el ile tohumların alınıp saçılması nedeniyle ortaya çıkmış bir kavramdır.

1614-_Elgezek: “İşgüzar” anlamından başka çok yakın bir içeriğe sahip olan “Hamarat” anlamı da bulunmaktadır. Kavramın türediği Elgezmek fiili “El” ve “Gezmek” sözcüklerinden oluşmaktadır. Kapı kapı dolaşıp iş yapmak, herkesin işini yapmak için yardıma koşmak biçiminde açıklanması mümkündür. “Kalbur” manası da elden ele gezen eşya benzetmesine dayalıdır.

1615- Elgiç: “Kanca” anlamındaki kelimenin Elgüç ve İlgiç söylenişleri de mevcuttur. Sözcüğün ayrıca işaret parmağının kancaya benzer bir biçimde kıvrılarak gel işareti manasında kullanılmasını da tanımladığı görülür. Hatta tüm el ile gel işareti yapılması da yine bu kavramla izah edilir. Elgüçeke adı verilen ve parmaklara geçirilen iple oynanan oyunun adı da yine parmakların çengele benzetilmesi ile alakalıdır.

1616-_Elgin: Gurbetteki yalnız insan, garip kişi manasındaki sözcüğün kökeninde İl/El kavramı vardır. Başka elde (ilde) bulunan insan demektir. Toplumda tuhaf davranışlar sergileyen ve hakkında çok fazla şey bilinmeyen insanların başka diyarlardan geldiği algısı (gerçekten öyle olsa da olmasa da) “Garip” sözcüğünün “Tuhaf” içeriği ile kullanılmasının altında yatan temel nedendir.

1617-_Elginmek: Uzaklaşmak, elden çıkmak, elinden kurtulmak, memleketinden başka yere gitmek manalarını ihtiva eder.

1618-_Elgitmek: Uzaklaştırarmak, elden çıkmak, elinden kurtulmak, kovmak anlamlarına sahiptir.

1619-_Elgüçek: Elgüçeke/Elgüçek/Elgiçek/Elgiçeke olarak da adlandırılan oyun parmaklara geçirilen iple oynanır.

1620-_Eli: El parmakları bitişik durumda, açık başparmak ile işaret parmağı arasında dik bir açı oluşur. Elin küçük parmağından başparmağın ucuna kadar olan mesafedir. Kapalı karış olarak izah edilebilir. Normal karışın üçte ikisi kadar bir uzunluk verir. Bu da yaklaşık olarak 12 santimetredir.

1621-_Eliklemek: “Taklit etmek” anlamından başka “İstihza yapmak” (alay etmek) açıklamasına da rastlanmaktadır. Birbirinden çok uzak gibi görünen bu iki anlam birleştirilerek değerlendirilirse aslında ortaya çok net bir tanım çıkar; “Birinin taklitini yaparak alay etmek”... Aynı şekilde Elik sözcüğü de hem taklit hem de istihza (alay etme) manasına gelmektedir. Ancak kelimenin kökenindeki mana “El” (yabancı) sözcüğü ile bağlantılı olup yabancı birisinin veya başka bir kişinin davranışlarını sergilemek, başka birisi gibi olmaya çalışmak (taklit etmek, özenmek) demektir. Birkaç lehçede karşılaşılan kelimenin Eliktemek söylenişi de bulunmaktadır. Okşamak, sevmek, ovmak manaları da mevcuttur. “Dağ keçisi avlamak” anlamına da rastlanmıştır.

1622-_Elikmek: Sözcüğün “Muhtaç olmak” manası “Eline bakmak” veya “Eline düşmek” deyimlerinin içeriği ile de benzeşmektedir. “İstihza (alay) etmek” içeriği ise başka bir söyleniş biçimi olan İlikmek fiilinde verilmiştir.

1623-_Elindirmek: Manüple etmek manasının etimolojik olarak izahatı el ile itelemek, el ile harekete geçirmek, eliyle kullanmak demektir. Elincek (salıncak) sözcüğü de bu mana üzerinden türemiş olup el ile hareket ettirilen nesne tanımlaması yapılması mümkündür.

1624- Elinmek: El ile tutmak, el ile kullanmak demektir. Ayrıca minnet veya mahcubiyet duygusuyla yahut da saygıyla birisinin eline sarılmak, ellerine kapanmak, elini öpmek için eğilmek demektir.

1625-_Elişken: Maharetli biçiminde açıklanan kavram elinden her iş gelen, eli işe yatkın, eli işli içeriklerini karşılamaktadır.

1626-_Elitmek: Anlam tam olarak “eliyle iş yapmak” (yorum yoluyla; “eliyle servis yapmak”) demektir. Eliyle tutmak, yakalamak anlamı da mevcuttur.

1627-_Eliye: Karaçay-Balkarlar’ın eski inançlarınnda yer alan Yağmur Tanrısıdır. Kazanının yuvarlanmasıyla oluşan ses gök gürültüsüne neden olur. İbranice “Eliyah” (İlyas) ile bağlantılı gözükse de gerçekte Türkçe El/İl kökünden kaynaklanma olasılığı da vardır. Sözcük aynı zamanda evcil şahin kuşu anlamına da gelir ki, bu mana İnsanların ellerine konuyor olması ile alakalıdır.

1628-_Eliz: Mitolojide bakirelerin koruyucu tanrıçası olarak açıklanan isim “Eles” adlı bakire ruh ile de doğrudan bağlantılıdır. Hatta çok büyük olasılıkla iki kavram da aynı varlığı tanımlamaktadır ve aynı sözcüğün farklı söylenişleridir. Her iki kavram da El kökünden türemiş olup yaklaşık olarak “El değmemiş” tabirine denk düşerler.

1629-_Elkesmek: Mani olmak (engellemek) anlamına gelen kelime “El” ve “Kesmek” sözcüklerinin bileşik halidir.

1630-_Elkeşmek: “El sıkışmak” manası dışında “Başkasına muhtaç olmak” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Bunun nedeni birisinin elini tutarak ondan yardım istemek (belki de Keşmek/Kesmek dönüşümü ile elini kesmek, yani elini kolunu sıkıca tutmak biçimindeki bir davranışla muhtaçlığını dile getirmek) şeklinde anlaşılmasıdır. “Başkasının eline bakmak” deyimi ile de benzer anlamlar taşımaktadır.

1631-_Elkimek: “Yıldırım düşmek” manasındaki kavramın Alkımak (gökkuşağı oluşmak) fiili ile ilişkili olduğu görülmektedir. “Alkım” sözcüğünün gökkuşağı anlamına gelmesi bu fiilin ışıkla ve gökyüzü ile alakalı olduğunun açık bir göstergesidir. Alkın/Elkin kelimesi ise yıldırım veya şimşek demektir.

1632-_Elkişen: El ve Kişen (zincir) sözcüklerinin bileşik halidir. “Kelepçe” manası taşımaktadır. Kişemek fiili “Bağlamak”, “Kösteklemek”, “Zincirlemek” manaları taşır.

1633-_Ellez: Anadolu’daki “Ellez” (İlyas) adı İslam öncesi çağlardan köken alır. Yurt sahibi demektir. Alay (askeri birlik) ve Halay sözcükleri ile aynı kökten gelir. El/İl ise yurt demektir. İnsanın yeteneğinin kullanımını sağlayan organı ve emeğinin en önemli simgesi olan El kavramıyla da bağlantısı dikkate değerdir. Türk mitolojisindeki “Elley” adlı ilk insanın ismi ile benzerliği bu görüşü destekler niteliktedir.

1634-_Ellikleşmek: Beraber yapmak, birlikte gerçekleştirmek, birlikte hareket etmek, ortaklaşa çalışmak manalarını ihtiva eder. Örneğin ekin biçen insanların uyum içerisinde aynı hareketi yapmaları, tırpanı aynı anda sallamaları bu fiil ile ifade edilir.

1635- Elmek: “Hizmet etmek” manası eliyle sunmak, el ile iş yapmak şeklinde izah edilebilir. Avuçlamak, eline almak, tutmak anlamları da vardır.

1636-_Elmeşmek: “Takas etmek” manasından başka “Mübadele etmek” anlamı da vardır.

1637-_Elsek: “Kibar” anlamındaki kelimenin ve türediği Elsemek (kibarlık etmek) fiilinin iki biçimde açıklanması mümkündür. El (yabancı, başkası) sözcüğü üzerinden başkalarını dikkate alan, başka insanlara iyi davranan veya kendi eliyle insanlara hizmet eden, eliyle ikramda bulunan.

1638-_Elsenmek: İkram etmek, ihtimam göstermek (üstüne düşmek, üzerine titremek), kibar davranmak manalarının ortak noktası kendi eliyle ilgilenmek şeklinde özetlenebilir.

1639-_Elsinmek: Yadırgamak, yabancılamak, yabancı olarak görmek bazen de dışlamak manalarında kullanılır.

1640-_Eltmek: Refakat etmek, eşlik etmek manasındaki kelimenin kökeninde elinden tutmak içeriği bulunur. Nakletmek, sevketmek, irsal etmek, teslim etmek anlamlarını da içerir. Akrabalık bağı bildiren “Elti” sözcüğü de bu fiilden türemiştir. Elter/Elder kelimesi de “Refakatçi” demektir.

1641-_Em: İlaç demek olan sözcük aynı zamanda Türkçe bir köktür. Ağız anlamı da bulunur. Argo dişilik organı manasındaki Am sözcüğü de yine bu kökle bağlantılıdır. Moğolca Amağ/Amağa kelimesi de ağız manası taşımaktadır. Bu vesile ile belirtmek gerekir ki ilaç, tedavi, rahatlama, huzur, dişilik, emzirme bildiren Türkçe İm/Em/Am kökünün Moğolca kaynaklı olduğu iddiası ile reddedilmesi son derece yanlış bir yaklaşımdır. Bu anlayış yüzlerce kelimeyi Türkçe’nin dışına itmeye çalışmak anlamına gelir. Herşeyden önce Türkçe ve Moğolca aynı coğrafyada aynı tarihi binlerce yıl paylaşmış olmanın ötesinde aynı dil birliğinden (herkesçe bilinen Ural-Altay dil ailesinden) köken alırlar ve bu dilbirliği içinde de Türkçe’ye en yakın konumda duran dildir (Çuvaşça, Yakutça, Altayca dilleri Türkçe kabul edilerek). Ortak kökenden kaynaklanan dillerde az ya da çok ortak kökler ve kelimeler bulunması kaçınılmazdır. Örneğin: Batı dillerindeki Nw/Nv kökünden gelen “Yeni” manasındaki sözcükler ortak kökene sahiptir. Örneğin İngilizce New, Almanca Neu, Latince Nova gibi. Ancak tarih içinde bu dillerle aynı kökten geldikleri ispatlanmış olan Farsça’daki “Nev” kelimesi de yine birebir aynı anlamla “Yeni” demektir. Fakat bu diller ile Farsça arasındaki her tür uzaklık Türkçe ile Moğolca arasındaki uzaklıktan çok daha fazladır. Üstelik Farça tarih içerisinde Avrupa dillerinden çok daha önce ayrışmıştır. Öyleyse “Nev” sözcüğü Farsça’ya aittir ve diğer dillerin hiçbirinin etimolojik ilgi alanına girmemelidir. Peki bu yaklaşım ne derece doğrudur? Çince kaynaklarda ilk kez kaydedilmiş olan Türkçe ile ortak sözcükleri atılsın, Mançu, Tunguz dillerine daha yakın duranları da atılsın, Moğolca’dır diyerek binlerce kelimeyi Türkçe sayılmasın. Şunlar şüphelidir, şüpheliyse kesin Türkçe değildir diyerek bir kenara bırakılsın. Bunlar kesinlikle bilimsel yönteme aykırıdır.

1642-_Emçek: “Meme” anlamındaki kelimenin Emçik ve Emşek/Emzek söylenişleri de mevcuttur.

1643-_Emegel: Süt annesi manasına gelen sözcük, mitolojide çocukların koruyucu tanrıçasının da adı olarak kullanılır. Bu tanrıçanın çocukları ve bebekleri koruduğuna inanılır. Küçük çocukların başlarına gelecek kazaları önceden görür ve engel olur. Çocuklar hastalandıklarında kadın şamanlara onlar için uygun ilaçları hazırlama yollarını gösterir.

1644- Emegen: Kafkas Nart efsanelerinde çirkin, bazen çok başlı devasa yaratıklar olarak betimlenir. Emegenlerin sayıları oldukça fazladır ve her üç ayda bir doğum yaparlar. Her doğumda yüzden fazla çocuk dünyaya getirirler. Emegenlerin yer almadığı hiçbir Nart destanı yoktur.

1645-_Emeget: Put, fetiş, totem manasındaki kelimenin kökeninden ve bağlantılı sözcüklerden dişi olduğu hatta belki de “Ana Tanrıça”yı simgelediği anlaşılmaktadır. Şamanist gelenekte “Şaman Ruhu” anlamı da bulunur. Bu ruh olmadan şaman olunamaz. Şaman öldüğünde kuş görünümünde dışarı çıkar ve mezarının yanında veya üstünde büyüyen ağaçta yaşar ve mezarın saygınlığını, temizliğini korur. Amagat ise farklı bir söyleyiş biçimi olarak kaynaklarda yer alır. Etimolojik olarak ilgili görünen Emen/Emeğen sözcüğü ruh, can manası taşır, ayrıca ağaç dikmek için açılan çukuru da ifade eder. Tunguzlarda koruyucu ruhlara Amaka denir. Teleğüt Türkleri ise bu ruha Emegen adı verirler.

1646-_Emegey: “Nine” manasındaki kelimenin Amagay söylenişi de bulunur. Emegtey ise dişi, kadın manasına gelmektedir.

1647-_Emel: İlaç tedavisi, kür bazen de fırsat anlamındaki kelimenin Arapça kökenli “Emel” (istek, arzu) sözcüğü ile hiçbir alakası olmayıp Ural-Altay dilbirliğinden kaynaklanmaktadır. Amal (çare, derman) kavramı ile hem kökensel hem de anlam bakımından doğrudan bağlantısı vardır. Aynı kökten türeyen Amalçak/Emelçek kelimesi geleneksel yöntemlerle tedavi yapan halk hekimi, şifacı demektir.

1648-_Emeleşmek: Orijinali Emelezmek olan fiil Türkçe’ye en yakın söyleyiş uyumu ile bu biçimde aktarılmıştır. “Kadın bulmak” olarak verilen açıklama net değildir. Evlilik için mi yoksa gayrı ahlaki anlamda mı olduğu açıklanmamıştır. Ancak dişilik bildiren Em kökünden türediği görülen fiilin her iki durumda da öncelikle Eme (hala) kavramı ile de alakalı olduğu akla gelmektedir. Bu takdirde ister evlenmek için olsun isterse evlilik dışı bir amaçla olsun bir kadın bulmak için aracılık yapan bir kadına başvurulduğu izahatına ulaşılması mümkündür.

1649-_Emelsemek: “Çare aramak” veya “Derman aramak” anlamındaki kelimenin “Kadın istemek” (evlenmek istemek) içeriği de bulunmaktadır.

1650-_Emelzek: Halk hekimi (kocakarı, geleneksel yöntemlerle tedavi yapan kişi) manasındaki sözcük yine aynı içeriği tanımlayan Amalçak kavramı ile doğrudan alakalıdır, hatta aynı kelimenin farklı söyleniş biçimleri olarak dahi değerlendirilebilmeleri mümkündür. Emelzemek fiili de ilaca ihtiyaç duymak, tedavi olmak için kocakarıya gitmek, kocakarıdan ilaç istemek anlamlarına sahiptir.

1651-_Emen: Sözcüğün Meşe ağacı manasının İmen söylenişi de mevcuttur.

1652-_Emenmek: “Zahmet çekmek” anlamındaki kelimenin Emgenmek söylenişi de bulunur.

1653- Emer: Rahat(lık) manasındaki kelimenin Amar/Amur (huzur, tesselli, sakinlik) sözcüğü ile kökensel bağlantısı bulunmaktadır. Kavram Emek sözcüğü ile aynı kökten kaynaklanmakta olup gerçekte bir çabadan, uğraşıdan sonra dinginliğe erişmek, sakinleşmek demektir.

1654-_Emertmek: Rahatlatmak, huzur vermek gibi manaları bulunan sözcüğün yarışta öne geçmek şeklinde ikinci bir anlamı daha vardır.

1655-_Emetmek: “Zahmet vermek” veya “Rahatsız etmek” anlamlarındaki kelimenin Emgetmek söylenişi de bulunur. Emgemek fiili de zahmet çekmek, çaba harcamak, uğraşmak demektir ve bu kavramların tamamı Emek sözcüğü ile aynı kökten gelmektedir.

1656-_Emez: “Hayır!” (değil) manasında kullanılan bir kelimedir. Emes/İmes/İmez söylenişleri de vardır.

1657-_Emkemek: “Tadına bakmak” olarak verilen mana büyük olasılıkla “Lezzet almak” veya “Haz duymak” olarak anlaşılmalıdır. Emke sözcüğü de lezzetli, zevkli, haz veren demektir.

1658-_Emlek: Bedenen veya ruhsal olarak şifa bulunan bir yerleşim birimini veya yöreyi ifade eder. Çoğunlukla o bölgede bulunan evliya mezarları ile ilişkilendirilir. Anadolu’da bu adı taşıyan köyler hatta pek çok köyün toplamından oluşan yöreler vardır. Mitolojik bir kişilik olan Uluğ Türk’ün oğlu olan “Amlak” adı ile de alakalı görünmektedir. Bu isim de şifa vericiliği temsil eder. Am/Em/İm kökünden türeyen kelime şifa veren, tedavi eden demektir. Emlemek fiili ilaç vermek, iyileştirmek, sağaltmak anlamlarına gelir. Emnek ise “Tedavi” demektir. Sözcüğün ayrıca Müşfik (şefkatli) anlamı da bulunmaktadır.

1659-_Emlemek: İlaçlamak, ilaç vermek demek olan fiilin Emdemek, Emnemek söylenişleri de vardır. Aynı şekilde Emletmek (ilaçlatmak) fiilinin de Emdetmek ve Emnetmek söyleyişleri de vardır.

1660-_Emlenmek: İlaç almak, ilaç kullanmak içeriği Emdenmek biçimiyle de görülür. Emnelmek fiilinin de yine aynı anlamda kullanıldığına rastlanır. Ancak Türkçe’ye söyleyiş kolaylığı açısından bu şekilde aktarılması tercih edilmiştir. Emlenmek fiilinin “bir kadın ile evlenmek” manasına da rastlanır. Emlenmek > Eblenmek > Evlenmek dönüşümü ile “İzdivaç yapmak” anlamındaki Evlenmek sözcüğüne de bağlandığı görülmektedir. Dolayısıyla Evlenmek fiili ev sahibi olmak demek olduğu kadar dolaylı olarak eş (kadın) sahibi olmak, onunla birlikte yaşamaya başlamak demektir. Emlü/Emli (Emtü/Emti) kavramı ise “evli erkek” (karısı olan kişi) anlamında kullanılır.

1661-_Emleş: Tıbbi manada “Aşı” demektir. Emleç ise aşı yapmaya yarayan nesne (enjektör, şırınga) anlamında kullanılır.

1662-_Emlik: Huysuz ve kendisini sağdırmayan ineklerin altına koyulan samanla doldurulmuş dana derisinden yapılmış bir tür kukladır. Böylece inek bu kuklayı kendi yavrusu sanarak sağılmasına izin verir.

1663- Emsek: Zampara veya Kazanova (kadın avcısı erkek) manasındaki sözcüğün bebekler için meme isteyen çocuk, emmek isteyen çocuk manası da vardır.

1664-_Emselik: Zenne (kadın kılığına girmiş erkek) veya kadınsı davranışlarda bulunan erkek anlamındaki sözcüğün Transeksüel (cinsiyet değiştirmiş erkek) manasında kullanıldığı da görülmektedir. Emselek söylenişi de mevcuttur.

1665-_Emsemek: Erkek için “Kadın istemek” (veya evlenmek istemek) anlamındaki kelimenin bebekler için “Emmek istemek” manası da bulunmaktadır.

1666-_Emze: Dul kadın demek olan kelimenin ilk biçimi Emeze olmalıdır. Eme (hala, büyükanne) kavramı üzerinden bir benzetme veya anlam yakınlaştırma söz konusudur.

1667-_Emzek: “Biberon ağzı” anlamında kullanılan kelimenin Türkiye Türkçesi’ndeki Emzik (yalancı meme, oyuncak meme) sözcüğü ile yakın benzerliği dikkat çekicidir.

1668-_Emzemek: “Tadına bakmak” anlamındaki kelimenin Amzamak biçimi de bulunur.

1669-_Emzitmek: Su çektirmek şeklindeki izahat aslında daha özelleşmiş bir anlama sahiptir. Tulumbaya veya su motoruna ilk su çekişi sağlamak için su koymak veya suyu koyduktan sonra ilk çekişi yaptırmak anlamında kullanılır.

1670-_Enç: “Rahatlık” veya “Huzur” anlamlarındaki kelimenin bazı şivelerde İnç söylenişi de vardır. Kavramın “Miras”, “Çeyiz” ve “Tahsisat” manaları da bulunur. Bu son üç anlam Ençi olarak da söylenir.

1671-_Ençek: Kedi, köpek, kurt, tilki gibi hayvanların yavrusu manasındaki kelime Ençik/Encik olarak da söylenir ve aslında Ang/An/An (hayvan) kavramından türemiştir ve aslı Ançık/Ançık (yani küçük hayvan) biçimindedir. Evcil hayvanlar için ise Ençek söylenişi üzerinden Enemek (kulak kesmek) bağlantısıyla kulağı çentilerek işaretlenecek olan hayvan demektir. Bu tür hayvanların başkaları ile karışmaması için kulakları kesilerek işaret vurulması genellikle küçük yaşlarda yapılmaktadır. Sözcüğün “Benek” manası da bulunmaktadır ki bunlar da bedendeki bir tür işaret olarak algılanmaktadır.

1672-_Ençlemek: “Rahatlamak” anlamındaki kavram, söyleyiş kolaylığına dayalı olarak “İ” harfi düşmesi ile aslında biraz daha farklı bir kelime olan Ençilemek (“Miras kalmak” veya “Mirastan pay almak”) fiilinin de içeriğini ihtiva eder hale gelmiştir. Ençi sözcüğü de kimi lehçelerde “Miras”, kimilerinde ise “Çeyiz” manasında kullanılır. Benzer biçimde türev fiillerde de “İ” düşmesi görülmektedir. En kökünün işaret koyma içeriği de miras paylaşma, kimin ne kadar alacağını belirleme anlamı ile uyumludur.

1673-_Ençlenmek: Sözcük, Anadolu’daki “Rahata konmak”, “Hazıra konmak” ve “Mirasa konmak” deyimleri ile de uyumludur. Ençilenmek söyleyişi de bulunur. Kavramın ayrıca “Tahsisat almak” manası da vardır.

1674- Ençleşmek: “Miras bölüşmek” demek olan kelimenin “Rahatlaşmak” (rahata kavuşmak) içeriği de bulunmaktadır ve her iki anlam da uyumludur. Ençileşmek söyleyişi de mevcuttur.

1675-_Ençletmek: “Miras bırakmak” olarak açıklanan kelimenin “Rahatlatmak” manası da vardır. Birisine maaş bağlayarak (gelir tahsis ederek) veya mirastan pay bırakarak rahatlamasını sağlamak biçimindeki bir izahat her iki içerik arasındaki bağlantıyı kurmak için yeterlidir. Bu bağlamda “Tahsis etmek” şeklindeki diğer bir açıklama da doğrudur. Ençiletmek söyleyişinin “Çeyiz vermek” veya “Çeyiz götürmek” anlamı da bulunmaktadır.

1676-_Ençmek: Fiilin rahatlamak, rahata ermek, huzura kavuşmak, huzur bulmak manaları bulunur.

1677-_Endemek: “Yemin etmek” veya “Mühürlemek” anlamlarını taşıyan kelime En (işaret) kökünden türemiş olup Türkçe’ye Enlemek olaraka aktarılması da mümkündür. Fiilin isme dönüşmüş hali olan Endek kavramı da “Yemin” ya da “Mühür” demektir. Yemin ederken bir yere işaret koyulması Türk halk kültüründe zaman zaman rastlanan bir durumdur. Yemin benzeri bir kesinlik bildirmek üzere kullanılan ve bir tür uyarı veya hatırlatma niteliği taşıyan “Buraya yazıyorum” tabiri de işaret parmağını bir yere işaret koyar gibi sürerek söylenir. Ayrıca çok daha eski çağlarda çok büyük bir yemin ederken kişinin kanını akıtmak üzere bıçakla kolunu çizdiğine de rastlanır. Fiilin “Mühürlemek” içeriği de yine bir yere işaret koyma ya da kızgın dağlama demiri ile hayvanlara damga basma uygulamasından kaynaklanmaktadır.

1678-_Endermek: “Boca etmek” olarak verilen mana özellikle kova gibi nesneler için “Devirmek” içeriğini karşılar. Entermek biçiminde de söylenen kelime Antarmak (ihtilal yapmak) ve İndirmek kavramları ile kökensel olarak bağlantılıdır. Kovalarla taşıyarak bir yerden suyu “Tahliye etmek” anlamında da kullanılmaktadır.

1679-_Endeş: Aynı damgayı taşıyan hayvanlara bu ad verilmektedir. Aynı boyda olan kişiler için de bu tanımlamanın yapıldığı görülmektedir. Fakat bu ikinci içeriğin algılanış biçimi biraz farklıdır. Çocukların boyları ölzçülürken kapı, duvar, ağaç gibi yerlere ya kalemle ya da bıçakla boy hizasından bir işaret koyulur. İşte aynı işaret seviyesine sahip olan çocuklar için bu ifade kullanılır. En sözcüğü işaret, kertik, damga anlamlarına gelir.

1680-_Enek: Pek çok farklı manası bulunan bir sözcüktür; hadım, testis (erkek yumurtalığı), sermaye, kumarda öne sürülen para, bilye, sabanın sivri ağzı, saban kulpu, aşık kemiği, diz kemiği, kulağa vurulan damga (hayvanlarda), kulağa atılan kesik (hayvanlarda)...

1681-_Enemek: Keserek işaretlemek, işaret koymak, hadım etmek, kulağını kesmek, kulağa kesik atmak, ampute etmek, kulağını bükmek anlamları bulunmaktadır.

1682-_Enermek: Kavramın kelime anlamı aslında kulağını bükmektir. (Enemek fiili hayvanın kulağını kesmeyi veya işaretlemeyi anlatır.) Anlam kaymasına uğrayan sözcük müzik aletini akord etmek manasında kullanılır olmuştur. Özellikle telli çalgının akord burgularının bükülmesi kulağın bükülmesi ile benzeştirilmiştir.

1683- Eneşmek: Andropoza girmek veya İktidarsızlaşmak (erkek için cinsel gücünü yitirmek) manasındaki sözcüğün En/İn kökü üzerinden iki türlü açıklanması mümkündür. “İnmek” fiili ile bağlantısı üzerinden erkek cinsel organı ile ilgili mecazi bir benzetme yapılmaktadır veya “İne” (anne, nine) benzetmesi ile kadına benzemek, nine gibi olmak anlamını ihtiva etmektedir.

1684-_Enetmek: “Himaye etmek” manası özellikle işaretlenmiş, damgalanmış bir hayvanın ya da üzerinde mensubu olduğu boyun damgasını (simgesini) taşıyan bir kişinin güvende olması, başka insanların onlara zarar vermemesi, böylece kimsesiz veya sahipsiz zannedilmesinden kaynaklı saldırılara uğramaktan kurtulması biçiminde anlaşılabilir. Ayrıca “Ene” (anne, nine) sözcüğü üzerinden annelik etmek, anaç davranışta bulunmak içerikleri ile de bağlantı kurulabilir.

1685-_Enev: “Dağlama” (yakma) izahatı kızgın demirle dağlayarak işaretleme olarak anlaşılmalıdır. Sözcüğün asıl söylenişi İnev biçimindedir. Ancak özellikle de vücut üzerinde işaretleme ile ilgili sözcükler türeten En kökünden dönüşümle ortaya çıktığı dikkate alınarak Anadolu Türkçesi’ne bu biçimde aktarılmasının daha uygun olduğu kanaatine varılmıştır. Türev kelimeler için de aynı dönüşüm gerçekleştirilmiştir.

1686- Engiz: “Tescil” manası taşıyan sözcük En/En (işaret) kökünden türemiştir. Genizsil “N” (Yumuşak N) harfinin “NG” sesine dönüşmesi mümkün olduğu gibi normal “N” sesine de dönüşebilir. Bu nedenle Türkçe’ye Eniz olarak aktarılabilir.

1687-_Enişmek: Sakinleşmek, rahatlaşmak manasındaki kelime Türkiye Türkçesi’ndeki “İnişmek” fiilinin farklı bir söylenişidir. Ancak söyleyiş kolaylığı görüldüğü için orijinal biçim ile aktarılmıştır.

1688-_Enremek: Kükremek olarak izah edilen kelimenin Türkçe’deki Anırmak sözcüğü ile kökensel bağlantısı vardır.

1689-_Ensemek: “Tembellik etmek” olarak açıklanan kavram aynı manadaki Ençemek fiilinden söyleyiş kolaylığı nedeniyle Ç/S dönüşümü ile aktarılmıştır. Orijinal biçim Anadolu Türkçesi’ndeki “Eni boyunu geçmek” (aşırı şişmanlamak) deyimini de karşılar ki En (genişlik) kavramı üzerinden sözcüğün “Yan gelip yatmak” deyimine de denk düştüğünü söylemek mümkündür. Ensemek söylenişi ile Türkçe’ye aktarıldığı takdirde “Ense yapmak” (tembellik etmek, ense üzeri yatmak) deyimi ile örtüştüğü görülür.

1690-_Enser: Türkçe’nin ilginç tanımlamalarından birisi sonucu ortaya çıkmış bir kavramdır. Eğser/Engser/Enser dönüşümü dikkat alındığında çakıldıktan sonra dışarıda bırakılan kısmı eğilen çivi manası bulunur. En kökü üzerinden ise Enemek fiili bağlantısıyla baş kısmı kesilen, koparılan çivi anlamıyla da uyumludur. Yabancı kökenli terimlerle olan alakası tamamen tesadüfidir ve olsa olsa bir benzeşim söz konusudur. Eğseren/Eyseren denilen et veya hamur dövme demirinin de bu kavramla ilişkisinin bulunma olasılığı yüksektir.

1691-_Epeylenmek: Hava atmak, caka satmak anlamlarındaki fiil ayrıca Türkçe’deki “Burnu havaya kalkmak” ve “Yukardan bakmak” deyimlerini de karşılamaktadır.

1692- Eplemek: Sebep olmak, sebebiyet vermek anlamındaki kelimenin Epmek (ekin ekmek, tohum saçmak) fiili ile dolaylı ilgisi bulunmaktadır. “Ciddiye almak” ve “Dikkatli davranmak” manası ise günümüz Türkçe’sine sokak jargonunda “İplemek” biçimi ile ulaşmıştır. Bundan başka sözcüğün “Kıvırmak” manası da vardır ve bu içerik çevirme, döndürme bildiren Ev/Eb/Ep kökü ile alakalıdır. “Maharet göstermek” anlamına da rastlanmıştır.

1693-_Erde: Kemal (olgunluk) manasındaki sözcük Erdebey/Erdibey (olgun erkek, kamil adam) ve Erdebike/Erdibike (olgun kadın) sözcüklerinde de görülür.

1694-_Erdişken: İhmalkar demek olan kelimenin Ertişken söylenişi de bulunur. Aynı şekilde Erdişmek (ihmalkarlık etmek) fiilinin de Ertişmek biçimi mevcuttur. Kavramın Ert/Erd kökü Ertelemek fiilini de türetmiş olup, yaptığı işi sürekli erteleyen kişi anlamı taşımaktadır.

1695-_Erek: “İrade” ve “Gaye” (hedef, maksat) manalarını barındıran kelimenin “Çift hörgüçlü deve” anlamı da vardır. “İrade” manasına İrek biçimi ile rastlanmış ancak söyleyiş kolaylığı ve kök/anlam uyumu açısından Erek olarak aktarılması uygun görülmüştür. Ayrıca “Daha da” anlamında da kullanılmaktadır. Bunlardan başka “Hürriyet”, “Serbesti” manaları da mevcuttur.

1696-_Ereke: Erkek anlamındaki kavramın “Etil Alkol” manası Araka (rakı) sözcüğünden kaynaklanmış görünmektedir.

1697-_Erekey: “Lala” (erkek dadı) anlamındaki sözcüğün “Başparmak” manasına da rastlanmaktadır. “Ernek” sözcüğünün paşparmak manasına geldiği kesin olarak bilinmektedir. Bu iki kavram arasında kökensel bir bağlantı bulunmakla birlikte sözcüğün Ereken (dede) kavramı ile yakınlığı nedeniyle başparmağın burada dedeyle mecazi olarak ilişkilendirilmesi olasılığı halk kültürü içerisinde araştırılmalıdır. Eski Türk kültüründe ruhun başparmakta bulunduğuna inanıldığından da yine bazı metinlerde bahsedilmektedir. Erektey ise erkek manasında kullanılan başka bir sözcüktür.

1698-_Erekey: Erek kelimesi hem amaç, gaye hem de açık alan anlamı taşımaktadır. Erekleşmek (randevulaşmak) fiili de her iki anlam ile de uyumludur. Bir hedef (yer, zaman) belirleyip ona göre buluşma kararlaştırmak ya da açık bir alanda bir araya gelmek açıklamalarının her ikisi de doğru olacaktır. Ancak ikinci anlam (açık alan) içeriğine dayalı olarak toplanmak, miting yapmak manasında kullanıldığı da görülmektedir.

1699-_Erelemek: “Istırap vermek” manasındaki fiilin “Azap etmek” anlamı da bulunmaktadır. Ancak Er kökü dikkate alındığında kök ve anlam ilişkisi yeterince sağlam görünmemektedir. Bu nedenle İğrelemek/Eğrelemek/Erelemek dönüşümü ile ortaya çıktığı kanaatine ulaşmak mümkündür. Bu durumda kök de Eğ/İğ olacaktır.

1700-_Ereleşmek: Orijinali Erelezmek olan fiil Türkçe’ye en yakın söyleyiş uyumu ile bu biçimde aktarılmıştır. “Koca bulmak” olarak verilen açıklama Anadolu Türkçesi’ndeki “Kocaya varmak” deyimi ile örtüşmektedir. Orijinal yazılışı Ereleşmek olan fiil ise “Münakaşa etmek” olarak izah edilmiştir. Bu

içerik ise Aralaşmak (araları açılmak) fiili ile alakalı olabileceği gibi Eğreleşmek/İğreleşmek (birbirine eziyet etmek, karşılıklı hakaret etmek) biçiminden de dönüşmüş olması olasılık dahilindedir.

1701- Erelsemek: “Hasret çekmek” anlamındaki kelimenin “Koca istemek” (evlenmek istemek) içeriği de bulunmaktadır ve ilk anlam ile de uyumludur.

1702-_Eremçek: “Lor peyniri” manasında kullanılan sözcüğün Erimek fiili ile bağlantılı olduğu görülmektedir. Türkçe’ye Erimçek olarak da aktarılması uygun olabilir. Eremsek biçimi de bulunur.

1703-_Eremlemek: “Müjdelemek” veya “Müjde vermek” manasındaki kelimenin “Razı olmak” anlamına da rastlanmıştır.

1704-_Eretme: “Sünnet” demek olan kavram ve fiil hali olan Eretmek sözcüğü Er (erkek) ve Etmek sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelime gibi durmaktadır.

1705-_Erevil: Kavramın alınmış olduğu sözlükte “Grev” manası ile verilen kelimeye eski kaynaklarda Erevül söylenişiyle askeri “Gözcü birliği” veya “Öncü birliği” anlamlarında rastlanır. Dolayısıyla burada grevin kendisi değil, grev gözcülüğüne bir gönderme yapılmakta ve belki de anlam buradan genişletilmektedir.

1706-_Erezlemek: “Mert davranmak” olarak açıklanan sözcüğün kadınlar için “Erkek gibi davranmak” veya “Erkeksi davranışlar sergilemek” manası da bulunmaktadır. Erez sözcüğü de “Mert” anlamına geldiği gibi aynı zamanda erkeksi davranışlar sergileyen kadınlar için de kullanılır. Kavramın “Kilitlemek” manası da bulunmaktadır.

1707-_Erge: Esas, asıl manası bulunan kelimenin cevher, maden yatağı, temel (binada, inşaatta) anlamları da vardır. Ayrıca İrge söylenişine de rastlanmıştır.

1708-_Ergemek: “Biriktirmek” (rezervde depolamak) manasından başka “Döllemek” anlamı da kayıtlarda yer alır. Bu ikinci anlam Erkemek (erkeklik çağına girmek) fiili ile de bağlantılı olup “Ergenlik” kavramının da kökenini oluşturur. Ayrıca maden ocağından çıkarılan madenlerin biriktirilmesi hatta yer altında madenin doğal olarak birikmiş olması yine bu sözcükle anlatılır. Ergenlik çağına giren bir erkeğin testislerinde sperm biriktirmeye başlaması da yine halk kütlüründe bu kavramla bağlantılı olarak görülür.

1709-_Ergermek: Muvaffak olmak anlamındaki kelimenin asıl dildeki söylenişi İrgermek biçimindedir.

1710-_Ergeşmek: Birleşmek, kavuşmak manaları hayvanların bir araya gelerek kervan oluşturmasını, araçların konvoy meydana getirmesini derelerin veya küçük akarsuların birleşerek ırmağa dönüşmesini ya da bir ırmağın başka bir ırmağa kavuşmasını, insanların toplanarak kalabalığa dönüşmesini ifade etmekte kullanılır.

1711-_Erigen: Peynir eritmesi yemeği anlamı taşıyan kelimenin orijinali İrigen biçimindedir.

1712- Eriktirmek: Derisini morartmak olarak açıklanan kavram aslında cinsel bir içeriğe sahiptir. Gece cinsel birleşme esnasında eşi tarafından ısırılması ile ilgili görülen kadının bedenindeki morlukların oluşumu için kullanılan bir ifadedir. Eriktirmek/Eriktizmek/Erikdizmek dönüşümü ile Anadolu’da “Erik dizmek” deyimine evrilmiştir. Bu deyim üzerinden eriğin mor rengine gönderme yapıldığı açıkça görülmektedir. Eriğe benzer bir dizi morluk oluşmak/oluşturmak anlamında kullanılmaktadır. Fiilin Avarelik etmek, başıboş dolaşmak manası da bulunur.

1713-_Erinçek: Üşenmek anlamındaki sözcüğün Erincek ve Erinşek söyleyişleri de yaygındır.

1714-_Erinmek: Meyve, sebze için olgunlaşmak manasındaki sözcüğün kar için eriyip yumuşamak anlamı da bulunmaktadır. Anadolu Türkçesi’nde ise yaygın olarak üşenmek anlamıyla kullanılır.

1715-_Erkecenge: Yaklaşık olarak “Demokrasi” manasıa sahip olan sözcük Mançuca kökenli olup, bu dilde İrgecenge olarak yer alır. Türkçe’ye Erkesenge veya Erkeşenge biçiminde aktarılması da mümkündür.

1716-_Erkecey: Sözcüğün “İrkecey” şeklindeki farklı bir söyleyişi nazlı, şımarık anlamına gelir. Masalda zaten anlatıldığı üzere sonradan doğduğu için çok fazla nazlandırılan bir kız çocuğudur.

1717-_Erkelemek: Destek olmak, nazlandırmak, şımartmak, sırtını okşamak manaları ünlü kalınlaşması ile Arka sözcüğü üzerinden Arkalamak kavramıyla da bağlantılıdır. Türkçe’deki “Arka çıkmak” deyimi verilen manaların tamamını karşılamaktadır. Ayrıca Erk (güç, otorite, iktidar, nüfuz) kavramı üzerinden kişinin nüfuzunu, gücünü kullanarak birini kollayıp koruması içeriğiyle de uyuşmaktadır. Üstelik Erk/Erke sözcüğünün “Naz” manası da bulunur. Ancak bu mana ile ilgili sözcüklerin kelime kökündeki uyum nedeniyle bazı başka lehçelerde ve şivelerde görülen İrk/İrke biçimi üzerinden verilmesi uygun görülmüştür.

1718-_Erkenek: Türk halk anlatılarında adı geçen bir masal kahramanıdır. Avrupa masallarındaki “Parmak Çocuk” karakteri ile ilginç bir biçimde büyük oranda uyumludur. Kurnaz, zeki, talihli bir çocuk olarak görünür. Yine de Erkenek’in özgün bir kişiliği ve özellikle Grimm masallarında bahsi geçen Parmak Çocuk’tan farklı yönleri de bulunmaktadır. Çünkü eski Türk-Moğol kültüründe başparmağın insan ruhu ile de alakası olduğu düşünülür. Erkenek kurnaz, çokbilmiş, hazırcevap bir çocuk olarak tanımlanır. Değişik maceralarda zekası sayesinde sorunların üstesinden gelir. Bu maceralarda farklı diyarlara yolculuklar yapar. Ernek sözcüğü başparmak anlamına gelirken, Ergenek ise sandık, kutu demektir. Dolayısıyla bir sandığa ya da kutuya sığacak kadar küçük olduğu yorumu yapılabilir. İrgeyek ise cüce anlamı taşır.

1719-_Erkesemek: Erkek istemek (cinsellik) anlamındaki kelimenin İrgesemek biçimi de vardır. Fakat burada mana cilve yapmak, işve yapmak olarak yer alır. Erge/Erke/İrke/İrge sözcüğü naz, işve, cilve içeriğine sahiptir. Dolayısıyla tüm bu manaları özetleyecek biçimde şuhluk etmek, şuh davranmak biçiminde de izah edilebilir.

1720- Erkeşmek: Yaramazlık etmek, haylazlık yapmak, gülüp eğleşmek, birinin arkasından konuşup dalga geçmek, makara yapmak (gırgır yapmak) anlamlarının dışında cilveleşmek, oynaşmak içerikleri de mevcuttur.

1721-_Erkinmek: Serbest davranmak veya başıboş olmak anlamlarını içeren kelimenin Temayül etmek (eğilim göstermek) anlamı da vardır.

1722-_Erklemek: Zorlamak, cebir uygulamak manası da bulunur. Bu içeriğe İrklemek söylenişinde rastlanmıştır.

1723-_Erklenmek: Zorlanmak (icbar olmak), mecbur edilmek manası da bulunur. Bu içeriğe İrklenmek söylenişinde rastlanmıştır.

1724-_Erksinme: Kaynaklarda “Hakimiyet” olarak açıklanan kelime, günümüz Türkiye Türkçesi’ndeki eklerin anlam oluşturucu içerikleri dikkate alındığında birebir bu manayı karşılamaz. Kavramda dolaylı bir etki vardır ve bu da daha çok bir istek olarak algılanmaktadır. Çok ilginç bir biçimde ilk kez Alman filozof Nietzsche tarafından felsefe terminolojisine yerleştirilen “Güç istenci” (Almanca “Wille zur Macht”) kavramı ile birebir örtüşmektedir.

1725-_Erksinmek: Kaynaklarda hakimiyet kurmak, egemen olmak anlamı ile verilen fiil Türkiye Türkçesi içerisinde “Nüfuz istemek” olarak açıklanabilir. Kavram “Hakimiyet kurmak istemek” veya “İktidara gelmek istemek” biçiminde de izah edilebilir.

1726-_Erleg: Türkçe’ye “Erlik” olarak yerleşen kelime burada orijinal biçimiyle alınmıştır. Kötülüklerin kaynağı olarak görülen tanrıdır, bu bağlamda “Şeytan” olarak tercüme eden kaynaklar varsa da aslında tamamen farklı ve kendine özgü bir varlıktır; bu nedenle “Kötülük Tanrısı” olarak tanımlamak daha doğrudur. Mitolojideki anlatılara göre kara bir Güneş ile aydınlatılan yeraltında akan ırmağın kenarındaki, yüksek bir dağın eteğinde kırk köşeli taş veya demir sarayında yaşar.

1727-_Erlemek: Mert davranmak manası ayrıca mertçe dövüşmek olarak da anlaşılmaktadır.

1728-_Erlenmek: “Erkek sahibi olmak” içeriği kadın için “Kocaya varmak” (evlenmek) manasında kullanılmaktadır. Erlü/Erli (Ertü/Erti) kavramı ise “evli kadın” (erkeği olan kişi) anlamında kullanılır.

1729-_Ermen: Kutsal, aziz (kutlu kişi) anlamlarının yanında Pelin otu manası bulunur. Ayrıca kimi Türk lehçelerinde “Sincap” karşılığında kullanıldığı da görülür. Ancak bu anlam “Erlen” (hamster) sözcüğü ile ilişkili görünmektedir. Aslında kastedilen canlı “Yer Sincabı” olup en azından dış görünüş olarak da hamsteri çağrıştırmaktadır. Meşe ağacı manasına da rastlanmıştır.

1730-_Ersek: Erkek düşkünü kadın (nemfoman) manasına gelmektedir. Bazı lehçe ve şivelerde İrsek biçiminde de söylenir. Argoda “Orospu” manasında da kullanılır.

1731-_Erselen: Moğol mitolojisindeki efsanevi beş renkli aslandır. Budizmin etkisi görülür. Ancak sözcük etimolojik olarak Türkçe “Arslan” sözcüğü ile ilişkilidir.

1732- Erselik: Bilimsel olarak “Hermafrodit” manasına gelen kelime halk ağzında özellikle de Erselek biçimiyle “Erkeksi kadın” (erkek gibi giyinip davranan) anlamında da kullanılmaktadır.

1733-_Ersemek: İrsemek söylenişi ile argo “Orospuluk etmek” anlamına da rastlanmıştır.

1734-_Erte: Sabah anlamı taşıyan kavram ayrıca gerdek gecesinden sonraki ilk sabah ve bu günde gelinin eşine ve ailesine hediye dağıtma merasimi anlamında da kullanılır. Önemli günlerin ilk sabahı olarak ifade edilebilecek bir genelleme ile açıklanması da mümkündür. Böylesi günlerde verilen yemeğe de “Ertelik” denilmektedir.

1735-_Erteği: Masal manasındaki kelime aslında devamı ertesi güne kalan şey demektir. Masalların geçmiş dönemlerde özellikle akşam hava karardıktan sonra kalabalık bir ortamda, kışın ateş başında, yazın ise basit lambaların aydınlattığı ortamlarda günler, hatta haftalar boyunca anlatılması nedeniyle yapılan bir tanımlamanın sonucu oluşmuş bir kavramdır. Sözcüğün değişik lehçe ve şivelerde Ertegi/İrtegi/İrteği gibi değişik söylenişleri de bulunmaktadır. Günümüzdeki “Arkası yarın” tabirine denk düşmektedir.

1736-_Erten: İmsak vakti manasındaki sözcük “Günerten” şeklinde bileşik kelime olarak da kullanılır.

1737-_Ertencek: Aslında tam olarak “Sabahın köründe” kavramını karşılamaktadır.

1738-_Ertişmek: İrtişmek olarak da söylenen fiil oyalanmak, zaman harcamak, zamanı boşa geçirmek, verilen işi savsaklamak, zamanında yapmamak manaları bulunmaktadır.

1739-_Ertmek: İrtmek biçimiyle de görülen fiil zaman geçmek, vazgeçmek, yok olmak, ortadan kaybolmak, yanında geçmek, geçip gitmek gibi aralarında net olmayan ilişkiler bulunan bazı anlamlara sahiptir. Ert/İrt sözcüğü ise “Vergi” anlamına gelmekte olup ödeme kavramının zaman ile ilişkiendirilmesinin bir sonucudur ve daha sonradan ödenecek olan şey demektir.

1740-_Eryiğit: “Mert” anlamındaki kelimenin orijinali İryiğit biçimindedir. “Er/İr” (erkek) ve “Yiğit” sözcüklerinin bileşik halidir.

1741-_Erze: “Dul erkek” anlamındaki kelimenin Eski Türkçe’deki Erzi (veli, evliya) sözcüğü ile de hem kökensel hem de anlamsal açıdan ilişkili olduğu görülmektedir.

1742-_Erzemek: “Amaç edinmek” veya “Gaye edinmek” manasındaki kelimenin izahatı tam olarak bir şeye erişmek istemek, bir amaca ulaşmak için irade göstermek şeklindedir.

1743-_Esdemek: Estemek söylenişine de sahip olan sözcük “Ses işitmek” olarak izah edilmiştir. Ancak bu izahatın doğru anlaşılması gereklidir. Es kelimesi “Rüzgar sesi” (halk inanışlarına göre rüzgarın söylediği söz) demektir ve fısıldanan sözü rüzgarın işiterek alıp götürdüğüne inanılır. Bilimsel olarak da bazen esinti ile seslerin çok uzaklara kadar taşınabildiğine rastlanmaktadır. Bunun dışında (özellikle dağlarda gerçekleşen) sesin yankılanmasının rüzgarla ilişkilendirildiği görülür. Bu nedenle bu fiil çift yönlü olarak kullanılır. İnsan için ses duymak, gaipten ses işitmek içeriğinde kullanılırken; rüzgar için ses çıkarmak, ses getirmek, ses taşımak manası taşır. Esdelmek/Estelmek ise “Sesi yayılmak” veya “Sesi duyulmak” anlamını içerir.

1744- Esege: “Baba” anlamına gelen sözcüğün Etseg/Etsege söylenişi Moğol lehçelerinde yaygındır. Eçege biçimi ise daha çok “Abi” (büyük erkek kardeş) manasında kullanılır.

1745-_Esegey: Sözcüğün “Kral” veya “Hükümdar” manası bulunmaktadır ve Ezegey söylenişi de vardır.

1746-_Esendemek: L/D dönüşümü ile Türkçe’deki Esenlemek kavramının farklı bir söylenişi olan sözcüğün “Selam vermek” anlam içeriği ile “Esen” (selam) ve “Demek” kelimelerinin bileşimine de uygun düştüğü görülmektedir.

1747-_Esengilemek: “Sıhhat dilemek” (sağlık ve afiyet temenni etmek) demek olan kelimenin Eski Türkçe Esengü/Esengi (sıhhat, afiyet) sözcüğünden türediği görülmektedir.

1748-_Esenlemek: “Selamlamak” veya “Sıhhat dilemek” anlamı taşıyan kelimenin başka bir lehçede “İzenlemek” biçimi de bulunmaktadır. Bu manalarla ilgili olmak kaydıyla türev sözcükler için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

1749-_Esenleşmek: “Selamlaşmak” demek olan fiilin Esendeşmek söylenişinde “Selametleşmek” (selamete ermek) içeriğine de rastlanmıştır.

1750-_Eseylenmek: Aniden kızmak, birdenbire sinirlenmek anlamındaki kelime “Hey-heyleri gelmek” deyimini karşılar.

1751-_Esiç: Tencere demek olan kavramın farklı lehçe ve şivelerde Eşiç/İşiç/İsiç/Isıç söylenişleri bulunmaktadır. Is/İs kökünden Isı kavramı ile alakalı görünmektedir.

1752-_Esirmek: Ani tepki vermek, birden sinirlenmek anlamlarındaki kelime “Heyheyleri gelmek” deyimini de karşılamaktadır. İzirmek biçimi ile “Bayılmak” manasına başka bir lehçede rastlanmıştır. Bu mana Esrimek (sarhoş olmak, kendinden geçmek) fiili ile doğrudan alakalıdır. Gerçekten de Esrimek fiilinin kendi anlam içerikleri ile Esirmek olarak söylendiği de görülmektedir.

1753-_Esirtki: “Narkoz” veya “Anestezi” anlamındaki kelimenin orijinali İzirtki biçimindedir. Türkçe’ye Esritki olarak aktarılması da mümkündür.

1754-_Esirtmek: Tuhaflık yapmak, acayip davranmak anlamlarındaki kelime “Zıvanadan çıkmak” deyimini de karşılamaktadır. İzirtmek biçimi ile (“Narkoz vermek” içeriğinde dahi kullanılan) “Bayıltmak” manasına da rastlanmıştır. Bu mana Esritmek (sarhoş etmek) fiili ile doğrudan alakalıdır.

1755- Esitmek: Aynı manaları taşıdığı İşitmek (duymak) fiili ile da alakalı görünün sözcük özelleşmiş bir anlamla “Telefonla konuşmak” veya “Telefon görüşmesi yapmak” içeriğine de sahiptir. Ayrıca “Uzatmak” ve mecazen “Lafı uzatmak” anlamları da vardır.

1756-_Esiz: Hayıf, eyvah anlamı taşıyan kelimenin aptallık, budalalık, sersemlik gibi yeterince kuvvetli ikincil bir anlam grubu ve fenalık, şer gibi daha zayıf üçüncü bir anlam grubu vardır. Kavramın İsiz söylenişi de vardır.

1757-_Esizmek: “Kendini kötü hissetmek” ve “Kendini aptal / salak gibi hissetmek” deyimlerine denk düşer.

1758-_Eskermek: Akılda tutmak, hafızaya almak, hatırlamak, hayal kurmak anlamlarındaki kavramın İskermek biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

1759-_Eskertme: “Tembih” veya “Telkin” manalarındaki sözcüğün İskertme söylenişinin “İhtar” içeriğinin “Not” (hatırlatma), “Dipnot” anlamlarında kullanımı da yaygındır. Aynı şekilde Eskertmek (ihtar etmek, hatırlatmak, tembihlemek, telkin etmek) fiilinin de İskertmek biçimi farklı lehçe ve şivelerde görülmektedir. Eskertmek/İskertmek kavramının “Dikkat çekmek” manasında kullanıldığına da rastlanır.

1760-_Eskirgen: “Köhne” veya “Külüstür” olarak açıklanan sözcüğün “Arkaik” (eski çağlara ait) ve “Antika” anlamlarına da rastlanmıştır.

1761-_Eslemek: “Farketmek” manası “Dikkat etmek” içeriğine de yaklaşmaktadır.

1762-_Eslenmek: “Farkedilmek” demek olan kelimenin düşünmek, mantık yürütmek, akıl yürütmek anlamları da vardır.

1763-_Esletmek: “Dikkat çekmek” biçimindeki izahat birinin birşeyin farkına varmasını sağlamak olarak anlaşılmalıdır.

1764-_Esre: Arap alfabesinde İ (veya ses kaymasıyla I) sesi veren noktalama işaretidir. Türkçe “Asra” (aşağıda olan) sözcüğünden kaynaklanmaktadır. Osmanlıca’da oluşturulmuş bir terimdir. İşaretin harflerin altına koyulmasından dolayı bu isim verilmiştir. Arapçası “Kesre/Kesra” şeklindedir.

1765-_Esremek: “Aklı başından gitmek” olarak izah edilen kelimenin “Açgözlülük etmek” manasına da rastlanmıştır.

1766-_Esrimek: “Sarhoş olmak” manasındaki kelimenin “E/Ö” dönüşümü ile Ösrümek biçimine de rastlanmıştır. Türev fiiller ve sözcükler için de aynı ses dönüşümü mevcuttur.

1767-_Estelmek: Sesi yayılmak, rüzgarla sesi dağılmak, yankılanmak, sesi uzaklardan işitilmek anlamlarını ihtiva eder.

1768- Eşbilmek: Eş ve Bilmek sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur ve birşeyleri birbirinin eşdeğeri kabul etmek anlamı taşır.

1769-_Eşdek: Rahatlık anlamı taşıyan kelimenin Eştek/Eştik/Eşdik söylenişleri de vardır.

1770-_Eşenmek: Kötüye gitmek, zorlaşmak, ağırlaşmak manaları bulunur.

1771-_Eşetmek: Zorlaştırmak, ağırlaştırmak manaları bulunur.

1772-_Eşim: “Saç örgüsü” ve “Hamaratlık” manalarından başka “Samimiyet” anlamı da vardır. İşim söylenişine de rastlamıştır.

1773-_Eşinmek: Özellikle eşek, katır, at, sığır türü hayvanları için ayağıyla yeri eşmek anlamında kullanılır. Ancak inat etmek, öfkeli davranmak, belasını aramak gibi mecazi manaları da vardır. Bunlardan başka suya girmek, suya girerek yıkanmak anlamına da rastlanmıştır.

1774-_Eşme: “Su kuyusu” demek olan kelimenin “Saç örgüsü” ve “Kızıl hastalığı” şeklinde birbiri ile son derece uzak iki anlamı daha vardır.

1775-_Etenmek: “Embriyo oluşmak” biçiminde açıklanan kavram Türkçe’deki “Ete kemiğe bürünmek” deyimine denk düşer. Etene (plasenta) kelimesinin kökenini oluşturur.

1776-_Eteşmek: “Şişmanlamak” olarak açıklanan kavram aslında “Etlenmek” içeriğini ifade etmektedir ve Türkçe’deki “Et bağlamak” deyimine denk düşer.

1777-_Etinmek: “Hazırlanmak” demek olan sözcüğün bu manası Edinmek fiili ile alakalı görünmektedir. Ayrıca söyleyiş kolaylığından kaynaklanan “E” düşmesi ile Etinemek fiilinden gelen “Gök gürlemek” anlamı da vardır. Ey/Ay kökü üzerinden Eytinmek (kendi kendine konuşmak) fiilinin dönüşümü ile ortaya çıkmış olma olasılığı dikkate değerdir. Bu takdirde gök gürlemesi bir tür konuşmaya veya daha basit olarak çığlığa benzetilmekterdir. Edilemek ise “Müzik yapmak” veya “Ağıt yakmak” anlamlarına gelir. Aynı şekilde Anadolu’ya kadar gelmiş olan Etiş (gürültü) sözcüğü de büyük olasılıkla Eytiş (sohbet, hep bir ağızdan konuşma) kelimesinden dönüşmüştür.

1778-_Etizmek: “Vücut bulmak” manası haricinde “Ulaşmak” anlamı da vardır. Ancak bu içerik Etizmek/Yetizmek/Yetişmek bağlantısı ile açıklanabilir görünmektedir.

1779-_Etkesmek: Et ve Kesmek sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

1780-_Etügen: Mitolojide Toprak Tanrıçası’dır. Toprağı ve yeryüzünü, ayrıca toprağa dayalı üretimi, tarımı ve hasadı temsil eder. Toprağı ve toprakla ilgili tüm unsurları, bitkileri ve hayvanları koruduğuna inanılır. Konur (kahverengiye çalan kızıl) saçları vardır. Onun yaşadığı Ötügen (Ötüken) şehri Türklerin yeryüzünde ilk var olduğu ve oradan Dünya’ya dağıldığı yerin adı olarak da kabul edilmektedir. Orhun Irmağı kaynaklarını bu bölgeden alır ve Göktürk Devleti’nin başkenti de yine burada kurulmuştur. İnanca göre bütün büyük devletlerin başkenti burada kurulmalıdır ki, devletler uzun ömürlü olabilsin.

1781- Evçelmek: “Fuhuş yapmak” içeriği feminal bir izahata sahiptir, yani kadının fuhuş yapmasını ifade eder. Bundan başka “Sulh yapmak” manası da vardır fakat bu Evzelmek fiilinin farklı bir söylenişi olarak anlaşılmalıdır.

1782-_Evçemek: “Fuhuş yapmak” veya “Fuhşa gitmek” manasındaki sözcük daha çok erkek için kullanılır. Ev/İv kökünden türemiş olup İvçemek biçimi ile de söylenmektedir. Kavram gerçekte İvmek (hızlanmak, acele etmek) fiili ile bağlantılıdır ve hızlı hareket etmek içeriği cinsel ilişki esnasındaki erkeğin hareketlerine atıf yapmaktadır (hızla gidip gelmek). Bu mana ile ilgili olmak kaydıyla türev kavramlarda da aynı dönüşüm vardır. Örneğin İvçel (seks, cinsel ilişki) > Evçel (fuhuş) dönüşümünde olduğu gibi. Fakat sözcüğün bu biçimi de fuhuş yapılan yer benzetmesi üzerinden “Ev” kavramı ile de uyumludur. İvçemek fiili ve türev sözcükler de ayrıca verilmiştir.

1783-_Evdemek: “Tahrip etmek” anlamı taşıyan kelimenin İvdemek söylenişine de rastlanmıştır. Türev sözcükler için de aynı ses dönüşümü geçerlidir. Ağ/Av/Ev kökü ile olan bağlantılar dikkate alındığında “Altını üstüne getirmek” deyimine denk düştüğü sonucuna ulaşılabilir. Bu bağlamda Evdeci (tahripkar) sözcüğü de alt-üst eden, bir yerin altını üstüne getiren biçiminde açıklanabilir; hatta mecazen nifakçı, fitneci olarak dahi anlaşılabilir.

1784-_Evdermek: “Ev” ve “Dermek” sözcüklerinden oluşan fiil “Ev dizmek” ve “Ev kurmak” deyimlerine denk gelir. “Tahrip etmek” anlamı ise Ağ/Av/Ev kökünden alt-üst etmek, devirmek, yıkmak içerikleri ile alakalı görünmektedir.

1785-_Evdirmek: Acele ettirmek, telaş ettirmek anlamlarında kullanılan kelime İvdirmek (hızlandırmak) sözcüğünün farklı bir söylenişinden ibarettir.

1786-_Evelek: Labada bitkisi manasındaki kelimenin Evelik, Efelek gibi değişik söylenişleri de bulunur.

1787-_Everne: Örümcek ağı anlamında kullanılan kelime Evirmek (döndürmek, çevirmek) fiilinden türemiştir. Benzetme, örümcek ağının yuvarlağa benzer şekli ile alakalıdır. Demiryolu makası manası da bulunmaktadır.

1788-_Eveşlenmek: Ehlileşmek manasındaki kelimenin İveşlenmek söylenişi de vardır.

1789-_Eveşlenmek: Ehlileştirmek manasındaki kelimenin İveşletmek söylenişi de vardır.

1790-_Evet: Acele, telaş manası ile verilen sözcük Evmek/İvmek (acele etmek) fiilinden türemiştir.

1791-_Evetmek: Sözcüğün “Tasdiklemek” manası, etimolojisi günümüzde de netleştirilememiş olan Evet sözcüğü ile alakalı görünmektedir. “Tasdikname” olarak da anlaşılması mümkün görünen Evetilge kavramı da orijin dilde fatura vaya makbuz manasında kullanılmaktadır. Bunun dışında “Ev” ve “Etmek” kelimelerinin bileşiminden oluşan “Ev kurmak” anlamına da halk ağzında rastlanır.

1792- Evez: Akçakavak ağacı ve Balmumu anlamları vardır. İkinci anlam Avaz/Ağaz/Ağız (yapışkan, koyu sıvı) kavramı ile bağlantılıdır.

1793-_Evger: Evker olarak da söylenen kavramın “Tekerlek” ve “Yuvarlak” manaları bulunur. Benzer biçimde Evgermek (dönmek) fiilinin de Evkermek söylenişi de mevcuttur.

1794-_Evgin: Telaşlı, aceleci olarak açıklanan sözcük aynı manadaki İvgin kelimesinin farklı bir söylenişidir.

1795-_Evinç: “Aciliyet” izahatı ile verilen kavram söyleyiş kolaylığı nedeniyle halk ağzında İvinç sözcüğünüden dönüşmüştür.

1796-_Evinmek: Tanelenmek (tahıl başağında tane oluşmak) içeriği ile izah edilen fiilin “Telaşlanmak” manası aynı açıklamaya sahip olan İvinmek fiilinden gelmektedir.

1797-_Evirgenmek: Çember çizmek manası başladığı yere geri dönmek olarak anlaşılmalıdır. Ayrıca hergün aynı işi yapmak, rutin olarak yapmak, günlük olarak ev işi yapmak manalarını da ifade eder.

1798-_Evirgetmek: “Çember / halka oluşturmak” anlamından başka “Hamaratlık yapmak” manası da taşıyan kavram bu bağlamda “Çekip çevirmek” deyimini karşılamaktadır.

1799-_Eviş: Acele, telaş ve Evvel (daha önce) manaları ile verilen sözcük Evmek/İvmek (acele etmek) fiilinden türemiştir. Aynı açıklama Evişmek (acele etmek, önce davranmaya çalışmak) fiili için de geçerlidir.

1800-_Evlek: Sözcüğün “Parsel” manası aslında bir evin kurulabileceği kadar bir alanı ifade etmektedir. Tarlada ya da bahçede bitki ekmek için sabanla veya kürekle bölümlendirilen kısım veya buralardaki küçük su yolları manasındaki Rumca kökenli Evlek sözcüğü ile hiçbir ilgisi yoktur. Sonradan etkileşimle anlam kaymasına uğramış olması ihtimali de mevcuttur. Kelimenin bundan başka “On lira” / “On kilo” manalarına da rastlanır.

1801-_Evleşmek: “Binalaşmak” demek olan sözcüğün “Uzlaşmak” (uyumlaşmak, barışmak, anlaşmak) manaları da bulunmaktadır.

1802-_Evmek: “Acele etmek” veya “Telaş etmek” anlamına gelen kavram yaklaşık aynı manaları da içeren İvmek (hızlanmak, hızlı gitmek) fiilinin farklı bir söylenişidir.

1803-_Evreğen: Peş peşe gelen “E” harfleri ve son hecedeki “Ğ” harfi bükülgen bir söz dizimi oluşturmaktadır; tıpkı ejderhanın kıvrılması gibi. “Evren” biçimindeki yazımına göre bu biçim daha doğrudur. Sözcüğün kökeni “Evrilmek” fiilinden gelmektedir. Kıvrılmak anlamı ejderhanın yılana benzer yapısı ile ilgilidir. Abran/Abrağan/Avrağan/Awrağan/Ewreğen/Evreğen/Ebreğen ve devamında Ebren/Evren şeklinde sıralanabilecek uzun bir dönüşüm zinciri hep Ejderha, Yeraltı Canavarı, Yeraltı Denizi Yılanı, Yeraltı Ejderhası gibi anlamları içerir. Anadolu’da su girdabına

Eyren/Eğren/Evren denilmesi de yine hem kökensel olarak Evremek (bükülmek, çevrinmek) fiiliyle olan bağlantısından hem de girdabın su ejderine benzetilmesinden hatta onun tarafından oluşturulduğuna inanılmasından kaynaklanmaktadır.

1804- Evreşmek: İhtilafa düşmek (anlaşmazlığa düşmek) anlamındaki sözcüğün birbirinin önünü kesmek içeriği ile alakalı olması yüksek bir olasılıktır. Sözcüğün diğer manası ise yılan için deri değiştirmek demektir. Burada da ilginç bir biçimde halk anlayışına göre yılanın değiştirdiği derisi kendisinin zıttını oluşturmaktadır (yılan açısından artık istenmeyen bir şeydir) ve dolayısıyla ilk mana ile dolaylı da olsa bir uyum vardır.

1805-_Evrişme: Kelimenin “Şekil değiştirme” olarak verilen anlamı aslında yeterli değildir. Buradaki anlam içeriğine göre değişimde aslında bir süreklilik söz konusudur. Evrişmek (müşakale etmek, inkılap etmek) fiili de tam olarak “Şekilden şekile girmek” veya “Kılıktan kılığa girmek” olarak açıklanabilir. Yılanın deri değiştirmesi de küçük bir ses farkı ile Evreşmek fiili ile anlatılır.

1806-_Evriştirmek: Hem Latince kökenli “Reform” sözcüğünün yeniden biçimlendirme anlamı hem de Arapça “İnkılap” kavramının yeniden kalıpa sokma içeriği ile birebir örtüşmekte olup, “İnkılap yapmak” veya “Reform yapmak” manalarını karşılamaktadır. Ayrıca “Eşkalini değiştirmek” anlamında da kullanıldığı bilinmektedir.

1807-_Evselemek: “Harman savurmak” (rüzgarda savurarak içindeki çöp ve samanı ayırmak) demek olan kelimenin Avsalamak söylenişi de bulunur. Ağzalamak/Ağsalamak/Avsalamak ve Evselemek/Eğselemek/Eğzelemek dönüşümleri dikkate alındığında Eğ/Ağ kökü üzerinden yukarıya doğru kaldırmak, havaya savurmak içeriği ile bağlantılı olduğu görülür (Ağmak fiili göğe yükselmek demektir).

1808-_Evselmek: Asker için “Terhis olmak” anlamına gelen kelimenin orijinali Evzelmek biçimindedir.

1809-_Evsetmek: Asker için “Terhis etmek” anlamına gelen kelimenin orijinali Evzetmek biçimindedir. Anadolu’da rastlanan Evsetmek/Evsitmek fiili ise bir kabın içerisinde pirinç, bulgur gibi erzakın taşının ve çöpünün ayıklanması ve bunu yaparken bir iki karış yükseklikten dökerek üflemek demektir. Harman savurma işleminin basit ve küçük ölçekli bir uygulamasına benzer. Evsetmek/Evzetmek/Eğzetmek/Ağzatmak dönüşümü ile Eğ/Ağ kökünden türeyen sözcük hem Ağmak (havalanmak) fiili hem de üflemek bağlantısı üzerinden Ağız sözcüğü ile ilişkilidir. Bu bağlamda Eğzetmek fiilinin ağızla üflemek içeriğine sahip olduğu da söylenebilir.

1810-_Evzelme: Sulh (barış) veya Ateşkes manasındaki sözcüğün Evseme biçimindeki söylenişi daha yaygındır. Aynı şekilde fiil biçiminde de aynı dönüşüm görülür; Evzemek>Evsemek (sulh yapmak).

1811-_Evzemek: Barış çağrısı yapmak, barış görüşmesi yapmak anlamındaki kavramın (görülemeyen başka bir olasılık yoksa) iki türlü açıklanması mümkün görünmektedir. Ağzamak/Avzamak/Evzemek yani sözel olarak (belki de ses karşı taraftan duyulsun diye eli ağza götürerek) bağırmak ve barışmak istemek ilk ihtimaldir. İkincisi ise bir çatı (ev) altında bir araya gelerek konuşmak.

1812- Evzin: Siper demek olan kelimenin Evsin biçimi de yaygındır. Ayrıca Avsın/Avzın söylenişine de rastlanmaktadır.

1813-_Evzinmek: Sipere yatmak şeklinde izah edilen kavram Eğzinmek/Eğsinmek (eğilerek görülmeyecek hale gelmek) biçiminden dönüşmüş olmalıdır. Haylazlık etmek, yaramazlık yapmak içeriği de yine bu mana ile ilişkilidir.

1814-_Eyder: Bir topluluk adına konuşan kişi yani sözcü, lider anlamına gelir. Sözcüğün Arapça’da aslan anlamına gelen ancak Türk kültüründe Rüzgar Ruhu ile ilişkilendirilen Haydar ismi ile olan alakası netleştirilmiş değildir. Kazaklar harman vakti rüzgar esmeye başlamamışsa, “Mir Heyder” dedikleri bu ruhu yüksek sesle çağırırlar. Azeriler hasat zamanı harman bitince “Haydar Baba, gel payını götür!” diyerek ona seslenirler. Alevi kültüründe Türküler içerisinde de “Yürü be Haydar!” gibi veya benzeri başka ifadelerle sık sık rastlanan bu isim, Anadolu’da Pir Sultan Abdal’ın gerçek adı olmasından kaynaklanıyor gibi görünse de kökeni aslında burada aramak gerekir. Eski Türkçe’deki “Aldar/Aydar” ismi ile de uyumlu görünmektedir. Ayıtmak/Eyitmek (Ey! ünlemi ile de bağlantılıdırlar) ve Haykırmak fiilleri ise konuşmak, bağırmak, seslenmek, hitap etmek gibi anlamlar içerirler. Haydar, her ne kadar Arapça kökenli bir isim olsa da Türk kültüründeki kavramlarla ilişkilendirilmiş olması muhtemeldir.

1815-_Eydiş: Muhabbet, sohbet manasındaki kelimenin Eytiş biçimi de bulunmaktadır. Benzer olarak Eydişme (Röportaj) kavramının Eytişme söylenişine de rastlanır. Ayrıca bu söylenişte “Münazara” anlamına da rastlanmaktadır. Ancak bu içerik Aytışma/Atışma kavramına yaklaşmaktadır. Benzeri bir açıklama sözcüğün fiil biçiminde Eydişmek/Eytişmek/Aytışmak dönüşümü için de geçerlidir.

1816-_Eydivermek: Eyitmek ve yardımcı fiil olarak kullanılan Vermek sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. İtiraf etmek ve Ağzından kaçırmak manalarını ihtiva eder.

1817-_Eyer: Atın sırtına koyulan oturacak anlamına gelen kavramın Eyer/Eğer/İğer/İyer dönüşümü ile farklı söyleniş biçimlerine değişik lehçe ve şivelerde rastlanır. Türev sözcükler için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

1818-_Eyir: İlaç anlamındaki kelime kaynaklarda Eğir olarak yer almaktadır. Ancak İy/Ey kökü üzerinden iyileştirici madde manası bu biçimin daha doğru olduğunu göstermektedir. Büyük olasılıkla derleme esnasında “Ğ” ve “Y” arasındaki farkın işitsel olarak anlaşılamamış olmasından kaynaklanmaktadır. Türev sözcükler için de aynı dönüşüm geçerlidir.

1819-_Eyişmek: “Sözle sataşmak” veya “Laf atmak” açıklaması ile verilen kavram Anadolu Türkçesi’ndeki yaklaşık aynı manaları içeren Eğeşmek fiili ile bağlantılıdır. Ayrıca Ey kökünün konuşma ve seslenme bildirdiği de dikkate alınmalıdır.

1820-_Eylenmek: Tur atmak, tavaf etmek, kendi etrafında dönmek anlamlarındaki sözcük yine yaklaşık aynı manaları taşıyan Aylanmak fiilinin farklı bir söyleniş biçimi olarak değerlendirilebilir.

1821- Eyletmek: Hayır (iyilik) yapmak demek olan kelime Eyi/İyi sözcüğü ile bağlantılıdır. Sözcüğün “Aman vermek” manası da bulunmaktadır.

1822-_Eymenmek: İmtina etmek, hicap etmek manasındaki kelimenin İymenmek biçimi de vardır.

1823-_Eyremek: “İstirahat etmek” manasına gelen kavramın Eğremek biçimindeki söylenişi de vardır. Eyrenmek (mola vermek) fiilinin de Eğrenmek biçimi bulunmaktadır.

1824-_Ezegey: “Lor yemeği” olarak açıklanan sözcüğün içeriği tam olarak netleştirilememiştir. Lor peynirinden yapılan bir yemek mi, yoksa bir tür püre mi olduğu anlaşılamamıştır. Eçegey söylenişinin bulunduğu da bilinmektedir.

1825-_Ezeklemek: “Eziyet etmek” anlamından başka “İç çekmek” veya “İç geçirmek” anlamına da kayıtlarda rastlanmıştır.

1826-_Ezelemek: Sözcüğün “Eziyet etmek” manası komşu kültürlerden gelen “Eza” (eziyet) kavramı üzerinden oluşmuş görünmektedir. Azalamak biçiminde de söylendiği görülür. Fakat burada çok dikkatli olunması gereken bir durum vardır. Türkçe Ez/Az kökü de Ezmek fiilinde olduğu gibi karşıdaki kişiye baskı yapmak, kötü davranmak manalarını ihtiva eder, yabancı kökenli Eza ve Eziyet sözcükleri ile çok benzeşir. Bu nedenle bu manalarla ilgili olan ve Ez-/Az- ile başlayan her sözcüğü Türkçe sanmak ne kadar yanlış olacaksa, gerekli incelemeyi yapmadan hemen başka bir dilden geçmiştir demek de o kadar hatalı olacaktır. Bunlardan başka Ez (sahip) sözcüğü ile bağlantılı olarak “Sahip olmak” içeriği de bulunur.

1827-_Ezelenmek: “Sahiplenmek” manası dışında “Hafifçe ezilmek” içeriği de bulunur.

1828-_Ezemek: “Ezberlemek” veya “Aklında tutmak” izahatları eski halk inanışlarından köken almaktadır. Ez/Eze yani “Sahip” (koruyucu ruh) tarafından verilen “Esin” (ilham) ile hatırlamak demektir. Hatta koruyucu bir ruhun, doğrudan söylediği şeylerin aynen tekrarlandığına dahi inanıldığı zaman zaman görülür. Örneğin bazı destanların koruyucu ruhları tarafından okutturulduğu inanışı bulunur. Ezeme (ezber) kavramı da Eseme (mantık) ile yakından alakalıdır ve kökensel olarak aralarında bağlantı vardır. Türkçe’deki “Esnemek” sözcüğü ile aynı manada kullanıldığına da rastlanır. Bunun dışında “Tahrip etmek” manası da mevcuttur.

1829-_Ezeşmek: Sözcüğün farklı ve Türkçe’de söylenmesi daha zor bir biçimine “Eğezeşmek” olarak rastlanır. Eğeşmek/Eğezmek/Eğezeşmek dönüşümünde ruhlarla iletişim kurma manası rahatlıkla görülebilmektedir. Eez (Eğez)/Ez sözcüğü ilham getiren ruh ya da hatta doğrudan çalınan melodinin koruyucusu olan soyut varlık için de kullanılır. Bu durum dikkate alındığında fiil kutsal ruhlarla iletişime geçerek onların verdiği yetenekle çalgı çalmayı, hatta onunla birlikte çalmayı ifade etmektedir. Esin (ilham) sözcüğünün ilk biçiminin de “Eğezin” olması çok yüksek bir ihtimaldir.

1830-_Ezlemek: “Zulmetmek” manası dışında Ez (sahip) sözcüğü ile bağlantılı olarak “Sahip olmak” içeriği de bulunur.

1831- Ezlenmek: “Sahiplenmek” manası dışında “Zulme uğramak” içeriği de bulunur.

1832- Fenikmek: Korkmak, başı dönmek (iki içeriğin bileşimi ile korkudan başı dönmek) manalarındaki kelimenin Penikmek biçimi de mevcuttur.

1833-_Ferikmek: Paniklemek manasındaki kelimenin Perikmek biçimi de mevcuttur.

1834-_Gakay: Moğolca’da ve bu dilin etkisi altındak bazı komşu Türk dillerinde “Domuz” veya “Yaban domuzu” manası taşır. Bu dilde tamlama yoluyla Yunus balığını da ifade eder olmuştur; “Dalayın gakay” yani Deniz domuzu (Türkçe’deki Su aygırı, Deniz aslanı tamlamaları gibi).

1835-_Gala: “Kaz” demek olan sözcüğe Moğolca’da Galu olarak rastlanır.

1836-_Galağun: “Yaban kazı” anlamına gelen sözcük Galu (kaz) kavramı ile de bağlantılıdır. Dolayısıyla Galagun/Kalagun olarak da söylenen kelimenin ilk biçiminin Galugun olma ihtimali yüksektir ve Moğolca etkisi görülmektedir.

1837-_Galav: “Şehvet” manasındaki sözcük Gal/Qal yani ateş kavramından türemiştir. Mecazi anlamda yine bu içeriği de karşılar. Örneğin “Ateşli kadın” tabirinde olduğu gibi.

1838-_Galcır: Çiftleşmek isteyen hayvanları tanımlamak için kullanılan bir sözcüktür. Ancak köken anlamı “Ateş basmış” demektir. Bu bağlamda çiftleşme mevsimindeki hayvanlar için kullanılan “Kızışmış” tabiri ile eşdeğerdir. Bu sözcükten türeyen Galcırmak/Galçırmak fiili de çiftleşmek istemek şeklinde izah edilmekle birlikte gerçek anlam “Ateş basmak” veya “Kızışmak” olacaktır.

1839-_Galça: Galcaş/Galçaş/Kalcaş ve Galça/Galca/Kalca söylenişleri bulunan kelime “Etsuyu çorbası” manası taşımaktadır. Gal/Kal/Qal (ateş) kökünden türemiştir.

1840-_Galtaş: Sözcüğün Kor, köz manası sondaki -taş eki ile de uyumludur. Bu bağlamda aslında bileşik kelime olmadığı halde sırf biçimsel olarak ses benzeşimi nedeniyle ateşte korlaşmış taş veya taş gibi dağılmadan duran köz parçası anlamlarında algılandığı da görülmektedir.

1841-_Galtaşmak: Birisine sataşmak olarak açıklanan sözcüğün kökenindeki anlam tam olarak birine veya birbirine ateş atmak şeklindedir. Sataşmak anlamı mecazen ortaya çıkmıştır.

1842-_Galuç: Tüpgaz ocağı anlamındaki kelime Gal (ateş) kavramından türemiştir.

1843-_Garıldamak: Karından ses çıkarmak, karından ötmek, karından konuşmak olarak izah edilen sözcüğün Gar/Kar kökü üzerinden Karın sözcüğü ile bağlantısı çok açıktır.

1844-_Gebelmek: Karnı şişmek manası hem hamilelik nedeniyle karnın büyümesini hem de fazla yemekten dolayı karında şişlik oluşmasını veya karın bölgesinden belirgin olarak alınan kilolar nedeniyle şişmanlamayı ifade eder.

1845- Gecgere: Basitçe bir tahtadan kasa görünümlü, iki ucunda uzun kulpları olan tekerleksiz bir taşıma aracıdır. İki kişi ile kulplardan tutularak genellikle ahırlardaki hayvan dışkılarının dışarı çıkarılması amacıyla kullanılır. Tek kişi tarafından da kullanılabilmesi mümkündür, çünkü yeterince uzun oldukları için boşta kalan taraftaki kulplar yerde sürüklenerek çekilebilir. Geçgere/Gezgere/Gejgere biçimleri hatta yöresel olarak daha farklı söylenişleri de mevcuttur. Aynı araca Tesgere/Teskere/Tezkere adı verildiği de bilinmektedir.

1846- Geğiz: Deniz börülcesi manasındaki kelimenin Gengiz/Geniz söylenişleri de vardır.

1847-_Geğlemek: Tavuğun yumurtlamadan önce gıdaklama benzeri bir ses çıkarmasını tanımlar.

1848-_Geleme: Flört manasındaki kelime aslında flörtle (görücü usulü olmadan) yapılan evlilik veya bu sonuca varan arkadaşlık olarak anlaşılmalıdır. Sözcüğün kökeninde kendiliğinden gelme içeriği yer alır. Diğer bir olasılık ise “İ” sesi düşmesi ile “Sahiplenme” manasında İgeleme > Geleme dönüşümüne uğramış olmasıdır. Aynı kökten türeyen “Nişanlanmak” anlamındaki Geleşmek (kimi lehçelerde Gelezmek) fiilinin de İgeleşmek dönüşümüne uğrama ihtimali dikkate alınırsa bu kelimenin de “Sahipleşmek” (birbirini sahiplenmek) içeriği ile kullanıldığı görülür. Geleymek fiilinin ise “Gelin gelmek” anlamında kullanıldığı da bilinmektedir. Burada da İgeleymek/İgelenmek fiilinin kökte yer alması da “Sahiplenilmek” içeriğinin kastedildiği anlaşılır.

1849-_Geleni: Farklı yörelerde yer sincabı, tarla faresi, küçük köstebek türleri gibi toprağı kazarak yaşayan canlılara verilen isimdir. Geleği olarak da söylenir.

1850-_Gelesi: Ertesi veya sonraki manalarındaki kelimenin orijinali Kelesi biçimindedir.

1851-_Geleşmek: Nişanlanmak (sözlenmek) anlamındaki fiilin Keleşmek söylenişi de yaygındır.

1852-_Geleştirmek: Nişanlamak (sözlemek) anlamındaki fiilin Keleştirmek söylenişi de yaygındır.

1853-_Gelez: Nişanlı kızı tanımlamak için kullanılan kelimenin aslı Kelez biçimindedir. Güdez/Küdez (nişanlı erkek) kavramı ile birlikte ikili oluşturur.

1854-_Gelezlenmek: “Nişanlanmak” (sözlenmek) anlamındaki kelimenin asıl dildeki söylenişi Kelezlenmek biçimindedir. Gelez/Kelez ise”Nişanlı kız” demektir.

1855-_Gelgindi: “Ecnebi” (yabancı) demek olan sözcüğün orijinali Kelgindi şeklindedir. Kök anlamı bir yere sonradan gelen şeklindedir. “K/G” dönüşümü ile Türkçe Gel köküne bağlanır. Kelginmek (bir yere sonradan gelmek, sonradan gelip yerleşmek) fiili de aynı şekilde Gelginmek olarak aktarılmıştır.

1856-_Gelik: Sözcüğün “Patik” manası Gil kökünün içi oyuk nesne içeriği ile alakalı durmaktadır. Örneğin Anadolu’da küçük simit biçimindeki ortası delik hamur işi yiyeceğe Gilik adı verilmektedir. “Hayalet” manası ise Kelik biçiminden aktarılmıştır ve içi boş olma mantığı ile yine uyumludur.

1857- Gelikmek: Tezahür etmek, belirmek, ortaya çıkmak, birden görünmek manalarındaki fiilin Kelikmek biçimi de mevcuttur.

1858-_Gelimsek: “Muhacir” demek olan kelimenin orijinali Kelimsek biçimindedir. Sözcüğün ayrıca bir yere sık sık gelen veya gelme eğilimi taşıyan kişi manası da bulunmaktadır.

1859-_Gelindeş: Elti (iki erkek kardeşin karıları) manasındaki sözcük asıl lehçede Kilindeş biçimindedir.

1860-_Gelirmek: Oluşmak, meydana gelmek, ortaya çıkmak anlamlarına sahiptir.

1861-_Gelizgen: Bir yere gelerek yerleşen kişi demektir.

1862-_Gelizmek: “Vasıl olmak” (ulaşmak, kavuşmak, erişmek) manası verilen sözcüğün içeriği oldukça geniş görünmekle birlikte tam olarak netleştirilmiş bir karşılığı da bulunamamıştır. Bir şehirden başka bir şehre gelip yerleşmek anlamına geldiği gibi başka bir eve yerleşmek, zaten kurulmuş olan bir çadıra gelin gelmek manalarını da ihtiva eder.

1863-_Gemişmek: Sarkmak, sallanmak manalarındaki sözcüğün orijinali Kemişmek şeklindedir.

1864-_Gence: Kimi lehçe ve şivelerde Kence biçimiyle de rastlanan sözcük “en küçük evlat” (evin en küçük çocuğu) manası taşımaktadır.

1865-_Gencelemek: Geride / arkada kalmak manasındaki kelimenin orijinali Kencelemek şeklindedir. Ses ve anlam uyumu açısından Anadolu Türkçesi’ne bu şekilde aktarılması daha uygun bulunmuştur. Kenceletmek > Genceletmek (geride / arkada bırakmak) fiili için de aynı durum söz konusudur.

1866-_Genergemek: Yayılmak, umumileşmek anlamındaki kelimenin Kenergemek biçimi de bulunur.

1867-_Genermek: Yaygınlaşmak, yayılmak, genelleşmek, genişlemek, açılmak manalarındaki fiilin Kenermek biçimi de mevcuttur.

1868-_Geneşik: “Müşavere” veya “Konsültasyon” manasındaki sözcük Keneş (konsey, komite) kavramı ile bağlantılıdır. Sözcüğün Keneşik söylenişi de vardır.

1869-_Geneşmek: “Müşavere etmek” veya “İstişare etmek” yahut da “Konsültasyon yapmak” manasındaki sözcüğün Keneşmek söylenişi de bulunmaktadır. Türev fiillerde de farklı lehçe ve şivelere içerisinde aynı ses dönüşümü görülür.

1870-_Genez: “Kolay” (veya “Basit”) ve “Umuma açık” anlamları birbiri ile çok uzak görünmekle birlikte ikisi de aynı mantığa dayalı olarak ortaya çıkmıştır. Herkesin yapabileceği kadar kolay ve herkesin yapabilme / erişebilme imkanı bulunan durum veya iş demektir. Kenez söylenişi de yaygındır.

1871- Genezmek: “Kolaylaşmak” veya “Basitleşmek” manalarına sahip olan fiilin Kenezmek biçimi de görülmüştür.

1872-_Genitmek: Sözcük aslında suçluların teşhir edilmesi manası ile Kinitmek biçiminde kaydedilmiştir. Bu dar anlam ceza bildiren Kin/Kın kökü ile örtüşür. Ancak burada anlam genişletilerek herhangi bir şey için “Teşhir etmek” (umuma göstermek) olarak Türkiye Türkçesi’nin söyleyiş kolaylığına uygun olarak verilmiştir. Bu içerik ise Gen/Ken kökü ile uyumludur.

1873-_Genlik: “En” (bir şeyin yatay boyutu) anlamındaki sözcüğün orijinali Kenlik biçimindedir.

1874-_Gense: “Büro” veya “Devlet dairesi” manası taşıyan sözcük asıl dilde Kense olarak yer almaktadır.

1875-_Gerdek: Sözcüğün kökeni neredeyse tüm kaynaklarda Farsça olarak gösterilmektedir. Oysa ki Moğolca “Ger” (çadır) kelimesinin dikkate alınması gerekir.

1876-_Gerdeme: “Tere otu” anlamındaki kelimenin Kerdeme söyleyişi de mevcuttur.

1877-_Gerdenmek: Hava atmak, caka satmak demek olan kelime “Gerinmek” fiii ile aynı kökten gelmekte olup “Göğsünü germek” deyimini karşılar.

1878-_Gerege: Çadır, tente, gölgelik anlamları taşıyan sözcük asıl dilde Kerege olarak yer alır. Ayrıca çadır iskeleti, çadır kafesi manaları da bulunmaktadır.

1879-_Gereklemek: Mecbur etmek, mecbur kılmak, zorunlu kılmak, vacib etmek manalarını ihtiva eden fiilin aslı Kereklemek biçimindedir. Talep etmek anlamı da bulunmaktadır.

1880-_Gerelteç: Gölge oyunu perdesi veya sinema perdesi anlamı taşır.

1881-_Gereş: “İhtiyaç” ve “Cilve” şeklinde iki farklı anlama sahip olan kelime aslında Kereş biçimindedir fakat Türkiye Türkçesi’ndeki Gerekmek fiili ile olan kökensel bağlantısı dikkate alınarak K/G dönüşümü ile aktarılmıştır. Kereşmek (muhtaç olmak) fiili de benzer olarak Gereşmek biçiminde alınmıştır.

1882-_Gerez: Odalık, cariye, esire anlamındaki sözcük “Ger” çadır kavramından kaynaklanır ve çadıra kapatılan, çadırda bekleyen kadın demektir.

1883-_Gergeç:

Gergiç/Gergeç/Kergeç/Kergiç söylenişleri farklı şive ve lehçelerde mevcuttur.

1884-_Geriş: Niza (çekişme) anlamı taşıyan kelimenin orijinali Keriş biçimindedir. Fiil biçimi olan Gerişmek (çekişmek, niza etmek) sözcüğü de aynı şekilde asıl dilde Kerişmek olarak yer almaktadır.

1885- Gerkinmek: Vücudu hareket ettirmek manasındaki Gerkmek fiilinin türevidir. “Seks yapmak” içeriği cinsel birleşme esnasında bedenin ileri geri hareket ettirilmesinden dolayı anlam kayması ile oluşmuştur. Girkinmek söylenişine de rastlanmıştır. Bu takdirde anlam içeriği Girmek fiili ile de ilişkili olacaktır.

1886-_Gerkmek: Jimnastik yapmak, ısınma hareketi yapmak, vücudu esnetmek, vücudunu hareket ettirmek, kalçalarını oynatmak, bedenini ileri geri oynatmak şeklinde birbirine benzer bir dizi netleşmemiş anlamı vardır. Kerkmek telaffuzu da bulunan sözcüğün kökeninde “Sarsmak” manası vardır.

1887-_Gerlenmek: Tıpkı Türkiye Türkçesi’ndeki “Evlenmek” sözcüğünde olduğu gibi “Nikahlanmak” anlamı aslında sonradan ortaya çıkmıştır. Ger (çadır) sahibi olmak ve Ev (hane) sahibi olmak bu fiillerin ilk anlamlarıdır. Geleneksel olarak kişinin kendi evini veya çadırını açabilmesi için bir kızla nikahlanması gerekir. Bu nedenle Evlenmek ve Gerlenmek fiillerinin bu ikinci anlamları dolaylı olarak ortaya çıkmıştır. Ger sözcüğü ise Türk-Moğol kökenli olup başka dillerden gelip gelmediğini aramak bile gereksizdir. Çok açık bir biçimde Germek fiili ile bağlantısı bulunur ve gerilerek kurulan barınak manası taşır. Moğolca üzerinden yapılacak izahatlarda başka anlamsal bağlantıların bulunması ile de kesinlikle karşılaşılacaktır. Sözcüğün ayrıca “Laf atmak” (sataşmak) manası da bulunur.

1888-_Gernemek: Vücudu esnetmek, ısınma hareketleri yapmak, jimnastik yapmak manaları vardır.

1889-_Gers: Gerz olarak da söylenen ve genç kız, ergen kız manasındaki sözcük çok büyük olasılıkla Gerez (çadırda duran kişi yani çadırda bekleyen evlenmemiş genç kız) içeriğine sahiptir.

1890-_Geser: Cesur, yiğit, kahraman, cengaver, korkusuz manalarındaki sözcüğün Gezer/Kezer/Keser söylenişlerine de rastlanır. Türkçe’nin farklı lehçe ve şivelerinde saçın, baş üzerine topuz şeklinde düğümlenmesi de yine bu kelimelerle ifade edilmekte olup özellikle erkekler için bir tür cesaret veya yiğitlik simgesi olarak kabul edildiği görülür. Fakat bu iki anlam grubunun birbiri ile bu şekilde kesişmesi tesadüfi midir? Bu konuda eldeki verilerle şu an için kesin bir şey söylemek zordur. Saçın topuz yapılarak özellikle erkekler için bir tür statü simgesi olarak kullanıldığı bu anlayışın çevre kültürlerden (Çin, Tibet veya bunlardan aktarılan Moğol etkisiyle) gelmiş olma ihtimali yüksektir. Saç ile ilgili manalarında sözcük Türkçe’ye daha yakın durmaktadır ve Kesmek kökü ile ilişkilendirilmesi mümkündür. Yine de sözcüğünün saç ile alakasının da Hint-Avrupa kökenli olduğu iddiası da bazı Avrupa kaynaklarında öne sürülmüştür. Cesur, yiğit manaları için ise etimoloji daha karanlıktır. “Gesar/Kesar” söylenişleri üzerinden Batı kökenli imparatorluk ünvanları olan “Kayzer” ve “Sezar” kavramları ile ilişkilendiren araştırmacılar dahi olmuştur. Ayrıca kimi kaynaklarda Tibetçe’de yeniden doğuş manası ile bağlantı kurulduğu da bilinmektedir.

1891-_Gevermek: Kazmak, eşmek manasındaki fiilin Kevermek biçimine de rastlanmıştır.

1892-_Gevirmek: Gevezelik etmek, çene çalmak anlamlarında kullanılan sözcük Gevmek, Gevelemek, Gevişlemek fiilleri ile aynı kökten türemiştir. Orijinali Gepirmek biçiminde olan kelime Türkçe’ye bu şekilde aktarılmıştır. Gepirgen (geveze) kavramı da yine Gevirgen olarak Türkçe’ye taşınmıştır.

1893- Gezerev: Karavan manasındaki kavram “Gezmek” fiili ve “Ev” sözcüğünden oluşan bileşik bir kelimedir.

1894-_Gezgen: “Hovarda” manasına sahip olan sözcüğün aslı Kezgen biçimindedir.

1895-_Gezik: “Devriye” (tur atma) anlamına gelen kelime orijin dilde Kezik olarak yer alır. Aynı dönüşüm türev kelimeler için de geçerlidir. Kizik biçimi ile “Seyahat” manasına da rastlanmıştır.

1896-_Gıcmak: “Kaşımak” manasındaki fiilin Kıcmak/Kıçmak biçimleri de bulunur.

1897-_Gıcıtmak: “Sinir bozmak” anlamı taşıyan sözcüğün “Diş gıcırdatmak” manası da vardır ve her iki içerik biribiri ile uyumludur, çünkü dişleri gıcırdatmak sinir bozucu bir davranıştır. Kıcıtmak/Kıçıtmak söylenişleri de bulunmaktadır.

1898-_Gıygalamak: Müzik aletlerinden özellikle de yaylı çalgılardan kötü ses çıkmak veya beğenilmeyen melodiler çalınmak anlamında kullanılır.

1899-_Gidemeç: “Antre” veya “Hol” demek olan sözcüğün Gedemeç söylenişi de bulunmaktadır.

1900-_Gidey: “Cimri” anlamına gelen kelimenin orijinali Kidey şeklindedir.

1901-_Gij: Ahmak, sersem, aptal, ukala manalarındaki kelimenin Gic/Giç söylenişleri de bulunur. Anadolu’da kullanılan “Gıcık” tanımlaması ile yakından alakalıdır (Gijik/Gicik/Gıcık yani sinir bozucu kişi).

1902-_Gijelmek: “Başı dönmek” olarak verilen anlam aslında tam olarak “Sersemlemek” demektir. Sözcüğün Anadolu Türkçesi’ne Gicelmek olarak aktarılması da mümkündür. Gijeltmek/Giceltmek fiili de “Sersemletmek” manası taşır.

1903-_Gijemek: “Tahriş olmak” veya “İrrite olmak” manasındaki sözcüğün Gicemek/Gıcamak/Gıjamak söylenişi de mevcuttur. Türev fiillerde de benzeri ses dönüşümleri görülür. Anadolu’da halk ağzında Gicişmek fiili kaşınmak anlamında kullanılır.

1904-_Gil: İskambilde “Maça” anlamına gelen sözcüğün “Aile” anlamı da bulunur. Fakat Türkiye Türkçesi’nde bu anlamla ilgili olarak daha çok bir ek şeklinde istifade edilmektedir. Örneğin; Mehmetgil... Gildi sözcüğü de mecazen bir tür aile birliği olarak görülen Lonca teşkilatı veya Ahi teşkilatı manasında kullanılmıştır.

1905-_Gilit: “Kurabiye” manası ile izah edilmiş olan kelime orijinal dilde Gelit olarak geçer. Anadolu’daki Gilik (ortası delik küçük simit çöreği) kavramıyla olan bağlantısı nedeniyle bu şekilde aktarılmıştır. Gelit/Gilit sözcüğünün tanımladığı kurabiye tarzı bir yiyeceğin de aslında ortasının delik olması ihtimali yüksektir.

1906- Girde: “Hol”, “Hasılat” ve “Küre” şeklindeki üç farklı anlam üç farklı lehçeden elde edilmiştir. Hasılat anlamının Türkiye Türkçesi’nde bugün de kullanılan Girdi sözcüğü ile alakası çok açıktır. Sadece anlamda belirgin bir farklılaşma vardır. Hol manası ise gerçekte “Apartman koridoru”nu anlatmaktadır. Girdeş kelimesinin “Apartman komşusu” anlamı da buradan kaynaklanmaktadır. Sözcüğün “Küre” manasının kökeni ise eldeki verilerle netleştirilememiştir.

1907-_Giremeç: “Antre” demek olan sözcüğün Geremeç (çadırın girişine gerilen gölgelik) kavramı ile de alakalı olduğu görülmektedir. Çünkü burada da bir anlamda giriş kısmı oluşmaktadır.

1908-_Girgi: “Sancı” (vücuda giren ağrı) anlamındaki sözcüğün Girki söylenişi de vardır.

1909-_Girindi: “Evlatlık” anlamına gelen kelime orijinal dilde Kirindi şeklindedir.

1910-_Girinmek: “Üye olmak” manasındaki sözcüğün “Evlatlık olarak gelmek” veya “İç güveysi gelmek” manası da bulunur fakat bu içeriğe Kirinmek söylenişi ile rastlanmıştır.

1911-_Girindirmek: “Evlatlık almak” veya “İç güveysi almak” manasındaki fiilin aslı Kirindirmek söylenişi ile yer almaktadır.

1912-_Girizdirmek: Başlatmak, yerleştirmek, istihdam etmek anlamlarında kullanılır.

1913-_Girme: Coğrafi olarak “Burun” manasına sahip olan sözcük orijin dilde Kirme olarak geçer. Türkçe’ye K/G dönüşümü ile aktarılması daha uygun görüldüğü için bu biçim tercih edilmiştir. Ayrıca anlam içeriğinin de Türkiye Türkçesi’ne “Burun” (çıkıntı) olarak değil de “Körfez” (girinti) olarak aktarılması da daha uygun görünmektedir. Ayrıca Girme söylenişinin “Çalılık” manasına da rastlanmıştır. Sonradan bir ülkenin vatandaşlığına geçen kişiler için Kirme (Girme) tabirinin kullanıldığı kaydedilmiştir.

1914-_Giyev: Kız isteme (talip olma) izahatına sahip olan kavramın Giyiv söylenişi de bulunur. Kelimenin bundan başka “Şıklık” (güzel giyinme, kılık kıyafetine dikkat etme) içeriğini de bünyesinde barındırır

1915-_Gizci: “Ajan”(casus) anlamı taşıyan kelimenin orijinali Kizçi biçimindedir.

1916-_Gizek: Kemençe manası taşır. Gezek/Gejek/Gecek/Gicek/Gıcak kavramları farklı şive ve lehçelerde Keman, Kabak kemane, Kemençe gibi yaylı çalgıları tanımlar. Sözcüğün kökeninde gıcırdama bildiren bir yansıma sesten ibaret olan Gıc/Gic kökü bulunur.

1917-_Gizermek: Muhafaza etmek, emanete almak, sır saklamak, içinde tutmak içeriklerini barındırır.

1918-_Gizey: “Harem” (yasaklanmış alan) anlamı taşıyan sözcüğün Kizey biçimi de mevcuttur.

1919- Gizikmek: Özellikle kadınlar için “Yüzünü örtmek” (peçe vs. ile) veya “Yüzünü gizlemek” manasındaki fiilin asıl biçimi Kizikmek olarak kayıtlarda yer alır. Giz/Kiz kökünden türeyen kavramın Anadolu Türkçesi’ne bu K/G dönüşümü ile aktarılması daha uygun olacaktır. Kizik/Gizik kelimesi de “Peçe” anlamına gelmektedir.

1920-_Gocunmak: Ortaya söylenen bir lafı üzerine almak, zoruna gitmek anlamındaki kelime aslında “Kaşınmak” manasına sahiptir.

1921-_Gona: “Olgun” (meyve) anlamındaki sözcüğün “Eylül ayı” manası da bulunmaktadır. Her iki içerik için de Kona söyleyişine de rastlanır. Aynı ses dönüşümü (özellikle meyveler için) “Olgunlaşmak” manası taşıyan Gonamak fiilinde de vardır ve Konamak söyleyişi de mevcuttur.

1922-_Gondarmak: Sözcüğün orijinal telaffuzu aslında gırtlaktan seslendirilen kalın bir “G” veya “K” (Q) iledir. Uydurmak, kurgulamak demek olan sözcüğün Türkçe’ye Kondarmak olarak da aktarılması mümkün olduğu halde söyleyişte bir sorun görülmediği için orijinal biçim tercih edilmiştir.

1923-_Gonka: Rusça’da “Atlı tramvay” manasında yer alan sözcüğün pek Türk lehçe ve şivesine yayıldığı görülmektedir ve “Konka” telaffuzu da yaygındır.

1924-_Gorulday: İskete kuşu anlamı ile rastlanan kelime Koğurdamak (genizden ses çıkarmak) fiili ile alakalı görünmektedir. Bu takdirde Koğrulday ve Korulday olarak aktarılması da mümkündür. Ayrıca Korultaz kelimesi de mitolojik “Anka kuşu” anlamında kayıtlara geçirilmiştir.

1925-_Goşa: Edebiyatta “Mani” (dört mısralık şiir) demek olan kavram aslında “Çift” (ikili) manası taşımaktadır. Bu manada Koşa (çift, ikili) sözcüğünün farklı bir söylenişinden ibarettir. İki beyitten (yani iki kere ikiden dört mısradan) oluşması nedeniyle bu şekilde adlandırılmıştır. Goşak ise “Beyit” manasına gelmekte olup iki parçadan biri içeriğini ifade ettiği gibi ikili (iki dizeli) olarak anlaşılması da mümkündür. Ayrıca Koçak (şiir) kelimesi ile de bağlantılı görünmektedir.

1926-_Goşak: “Beyit” manasına gelmekte olup iki parçadan biri içeriğini ifade ettiği gibi ikili (iki dizeli) olarak anlaşılması da mümkündür. Ayrıca Goşak/Goçak dönüşümü üzerinden Koçak (şiir) kelimesi ile de bağlantılı görünmektedir. Anadolu’da halk edebiyatında pek çok örneği bulunan Koçaklama (yiğitlik şiiri) sözcüğü de bu kavramsal dizinin farklı bir tezahürüdür.

1927-_Govşak: Govşak/Kovşak/Koğşak dönüşümü ile içi boşalmış, dağılmaya yüz tutmuş yer manası taşımaktadır.

1928-_Gozar: “Kalbur” anlamına gelen sözcük, ünlü harflerin kalınlaşması ile Anadolu Türkçesi’ndeki aynı manayı içeren Gözer sözcüğü ile bağlantılıdır. Gözeneklere sahip olan alet manası taşır.

1929-_Gozamak: Ünlü harf incelmesi ile Gözemek biçiminde aktarılması da mümkündür. Kelime kökünde “Gözeneklerden geçirmek” içeriğine sahiptir. “Elemek” (elekten geçirmek) demektir.

1930- Gozar: Ünlü harflerin kalınlaşması ile Anadolu Türkçesi’ndeki aynı manaya sahip olan Gözer sözcüğünün farklı bir söylenişidir. “Kalbur” (büyük gözenekli elek) demektir.

1931-_Göbemek: “Karnı şişmek” (ve belki de “Göbeklenmek”) anlamı taşıyan fiilin orijinali Köbemek biçimindedir. Türkiye Türkçesi’ndeki Göbek sözcüğü ile doğrudan alakalı olduğu için K/G dönüşümü ile aktarılmıştır. Aynı dönüşüm türev fiiller için de geçerlidir.

1932-_Göcek: Tavşan yavrusu manasındaki sözcüğün Köcek söylenişi de vardır.

1933-_Göcen: Tavşan yavrusu manasındaki sözcüğün Köcen söylenişi de vardır.

1934-_Göçeymek: “Uzaklaşmak” anlamı taşıyan fiilin orijinali Köçeymek biçimindedir. Türkiye Türkçesi’ndeki Göç sözcüğü ile doğrudan alakalı olduğu için K/G dönüşümü ile aktarılmıştır. Örneğin Asya Türkçesi’nde Köşpendi kelimesi bedevi, nomad anlamı taşır ve Türkçe’ye “Göçmenci” olarak çevrilmesi mümkündür.

1935-_Gödele: Tulum peyniri topağı anlamındaki kelimenin Hödele söylenişi de bulunmaktadır.

1936-_Gödeşmek: Kelime “Göt” (kalça, kıç) sözcüğü ile ilgilidir ve kalça kısmı ya da karın bölgesi şişkin insan demektir. Ayrıcaca kalçası yere yakın manası da bulunur.

1937-_Gödeşmek: Sırt sırta vermek şeklindeki izahat aslında “Göt” (kalça, kıç) sözcüğü ile alakalı olup, arkalarını dönerek birbirine yaslanıp yere oturmak olarak anlaşılmalıdır. “Birbirine sırtını dönmek” veya “Birbirlerine arkasını dönmek” anlamı da taşımaktadır.

1938-_Göğenmek: Ellerini göğe kaldırmak, başını yukarı göğe doğru dikerek bakmak (gözlerini yukarı doğru çevirerek) içerikleri bulunur. Ayrıca mavileşmek, morarmak, yeşilleşmek anlamları da vardır.

1939-_Göğermek: “Mavileşmek” manasındaki sözcük kimi şivelerde ve ağızlarda “Yeşilleşmek” anlamında kullanılır. Gövermek veya Güğermek söylenişi de mevcuttur. Köğermek fiilinin ise “Küflenmek” anlamında kullanıldığı görülmektedir.

1940-_Göğert: “Küf” anlamındaki kelimenin orijinali Köğert biçimindedir.

1941-_Göğet: “Meyve” anlamındaki kelimenin orijinali Köğet biçimindedir.

1942-_Gökgömbez: Gök/Kök ve Gömböz/Gömbez/Köbmbez/Kümbez (kubbe) sözcüklerinin oluşan bileşik bir kelimedir.

1943-_Göleğez: Nilüfer bitkisi ve çiçeği manasındaki kelime kökensel olarak gölde yetişen bitki izahatına sahiptir.

1944-_Gölermek: Gölleşmek, su birikmek manasındaki kelimenin utanmak, hicap etmek, yüzü kızarmak, soğuktan veya hastalıktan yüzü morarmak içeriği de mevcuttur.

1945- Gömeç: “Ebegömeci” bitkisi için kullanılan sözcük Gümeç olarak da söylenmektedir. Bitkilerde sapın genişlemiş yassı ucu üzerinde çiçeklerin yan yana toplanması durumu da Gömeç/Kömeç olarak tanımlanır.

1946-_Gömekey: “Define” anlamındaki kelime orijin dilde Kömekey olarak yer alır.

1947-_Gömerge: Orijinali “Kömerge” olan kelime Gömmek fiili ile ilişkili olduğu için “Gömerge” olarak aktarılmıştır. Sözcük mezar, kabir manası taşır.

1948-_Gömevül: Orijinali “Kömevül” olan kelime Gömmek fiili ile ilişkili olduğu için “Gömevül” olarak aktarılmıştır. Bataklık anlamına gelir.

1949-_Gömüç: Orijinali “Kömüç” olan kelimenin bu şekilde aktarılması Türkiye Türkçesi’ne daha uygun bulunmuştur. Define demektir.

1950-_Gömünmek: “Defnolmak” anlamı taşıyan sözcüğün orijinali Kömünmek biçimindedir.

1951-_Gömütmek: “Defnetmek” anlamı taşıyan sözcüğün orijinali Kömütmek biçimindedir.

1952-_Gömzek: “Saksı” anlamı taşıyan sözcüğün Kömzek/Kömsek söylenişleri de mevcuttur. Sözcüğün topraktan / kilden yapılmış küp veya testi manasında kullanıldığına da rastlanmıştır. Ancak çok büyük olasılıkla burada da içerisine bitki veya çiçek dikilen bir kap olma özelliği mevcuttur.

1953-_Gömzemek: “Bitki dikmek” anlamındaki sözcüğün Kömzemek/Kömsemek söylenişleri de mevcuttur.

1954-_Göndürge: “Eyer göğüslüğü” manası taşıyan kelimenin Köndürge biçimi de vardır.

1955-_Gönelmek: “Razı olmak” anlamı taşıyan sözcüğün orijinali Könelmek biçimindedir.

1956-_Gönenmek: Memnun olmak, tatmin olmak, hoşnut olmak manalarını içermektedir. Sözcüğün Könenmek söylenişi de mevcuttur.

1957-_Gönük: “Şemsiye” demek olan kelime orijinal dilde Könük olarak yer alır. Kön/Gön/Gün kökünden türediği dikkate alındığında iki türlü izah edilmesi mümkündür. İlk olarak Gün (Güneş) altında kullanılan araç içeriği bulunması muhtemeldir (bu durumda kelimenin “Günük” olarak aktarılmasının doğru olup olmayacağı da dikkate alınmalıdır). Diğer bir olasılık ise Gön (deri) sözcüğü ile ilişkisi bağlamında deriden yapılmış araç şeklinde bir açıklamaya ulaşılabilir.

1958-_Gönükmek: “Rencide olmak” anlamındaki fiilin Gönül kelimesi ile kökensel olarak yakın akrabalığı vardır ki, “Gönlü kırılmak” ve “Gönül koymak” deyimlerinin anlam içeriklerine de sahipir.

1959- Gönülemek: “Doğrulamak” anlamı taşıyan sözcüğün orijinali Könülemek biçimindedir. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

1960-_Gönülmek: “İspatlanmak” anlamı taşıyan sözcüğün orijinali Könülmek biçimindedir. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir. “Denk olmak” (denk hale gelmek) ve “Düzleşmek” manaları da mevcuttur. “Duygulanmak” anlamına da rastlanmıştır.

1961-_Görçek: “Ufuk” manasındaki kelimenin Körçek söylenişi de vardır. Bu ikinci söyleyiş Kör köküyle bağlantılı olup gözün görebildiği son nokta / çizgi veya gözün artık körleştiği son görme sınırı anlamı ile de uyumludur.

1962-_Gördemek: İftira etmek anlamındaki sözcüğün Kördemek söylenişi de mevcuttur. Görmediği şeyi görmüş gibi anlatmak demektir.

1963-_Göreç: Vizör (kamera, fotoğraf makinası), kapı dürbünü ve büyüteç anlamlarındaki kelimenin Göreğeç söylenişine de rastlanmıştır.

1964-_Göreze: “Fal” veya “Kehanet” anlamındaki sözcüğün orijinali Küreze biçiminde olup, her iki söyleyiş de Türkiye Türkçesi’ne uyumlu bulunduğu için ayrı başlıklar halinde verilmiştir.

1965-_Görezmek: Şekillenmek, şekil almak, asıl şeklini bulmak, suretlenmek, görülmeye değer hale gelmek, güzelleşmek anlamlarını ihtiva eder. Özellikle kızlar için görücüye çıkacak yaşa ulaşmak manasında da kullanılır.

1966-_Görgen: Edepli, terbiyeli, nezaketli manasındaki sözcüğün Körgen biçimine de rastlanmıştır.

1967-_Görgezme: Fuar, Sergi veya Pazar manalarına sahip olan sözcük başka lehçelerde Körgezme/Kürgezme ve Korgazma olarak da telaffuz edilmektedir. Kavramın rastlanmış olan “Talim” (uygulama) hatta “Talimat” anlamı da bulunur fakat buradaki içerik biraz daha farklılaşarak görülmesi (yapılması) gereken iş olarak anlaşılmalıdır ki bu mana Türkçe’deki “Görev” sözcüğüne de yaklaşmaktadır. Dikkat edilmesi gereken bir husus ise kavramın kimi lehçelerde yer alan “Direniş” anlamındaki Görkezme sözcüğü ile karıştırılması ihtimalidir.

1968-_Görgezmek: “Pazar gezmek” (hatta fuar gezmek, sergi gezmek) olarak verilen açıklama aslında görerek incelemek, dikkatlice bakmak (muayene etmek) demektir. Görmek ve Gezmek fiillerinden oluşan bileşik bir kelime gibi dursa da çok büyük ihtimalle yalnızca bulundukları lehçelerdeki çekim ekleri ile oluşmuşlardır (Körgezmek/Kürgezmek). Ancak bileşik fiilin vereceği mana ile de büyük bir uyum içerisindedir. Görgez (fuar, sergi) sözcüğü için de aynı durum geçerlidir. Görk (ihtişam) sözcüğünden türeyen Görkezmek fiili “Direnmek” (karşı çıkmak, dik durmak) manasına gelir ve Görgezmek ile karıştırılmamalıdır.

1969-_Görgüz: “Centilmen” manası Körgüz söylenişinden aktarılmıştır.

1970- Görk: “Haşmet”, “İhtişam” manasından başka “Zerafet” ve “Endam” anlamlarına da rastlanmıştır. Farklı lehçe ve şivelerde Körk söylenişi de mevcuttur. Körkle sözcüğü de nazik, narin, zarif manalarında kullanılır.

1971-_Görkem: Sözcüğün Türkiye Türkçesi’nde bulunmayan “Letafet” (belki de “Zerafet” olarak düzeltilmesi gerekmektedir) manasına Kürkem söylenişi ile rastlanmıştır.

1972-_Görkemek: “Haşmetlenmek” (ihtişam kazanmak) manasındaki fiilin “Hoşlaşmak” (hoş hale gelmek) anlamı da bulunur. Körkemek/Körkeymek biçimleri de mevcuttur.

1973-_Görketmek: “Hürmet etmek” anlamındaki kelimenin Körketmek söylenişi ile “Talimat vermek” manası da vardır. Bu ikinci anlamda birisine iş gördürmek, görev vermek içeriği bulunmaktadır.

1974-_Görkezmek: Belirginleşmek, ortaya çıkmak, meydana gelmek, göze görünür hale gelmek anlamlarını ihtiva eder.

1975-_Görnek: Levha, pano, tablo manasındaki sözcüğün orijinali Körnek şeklindedir.

1976-_Göründeş: “Ayna” olarak izah edilen sözcük aslında kişinin aynadaki görüntüsü olmalıdır. Sözcüğün orijinali Köründeş şeklindedir.

1977-_Göründeşmek: Özellikle ayna için “Yansımak” anlamında kullanılan sözcüğün orijinali Köründeşmek şeklindedir.

1978-_Görür: “Kader” manasındaki kelimenin orijinali Körür biçimindedir.

1979-_Göv: Ham (olgunlaşmamış) manasına gelen kelimenin Gövde (beden) sözcüğü ile akrabalığı bulunmaktadır ve bu bağlamda vücut bulmanın ilk evrelerini tanımlamaktadır. Ayrıca Gök/Göğ/Göv/Göy bağlantısı ile yeşil veya mavimsi renk bildirir ki, yeni oluşmakta olan meyve sebzenin de rengi ile alakalıdır. Göy söylenişinin “Taze” manasında kullanıldığı da görülmüştür.

1980-_Gövrük: “Davul” manasındaki kelime asıl dilde Kövrük biçimindedir.

1981-_Göymen: “Yanık” manası taşıyan sözcük yanma bildiren Köy/Göy kökünden türemiştir ve Köymen söylenişi de vardır.

1982-_Göynemek: “Kaşınmak” anlamındaki fiilin Gönemek söylenişi de bulunur ve Gön (deri) kelimesi ile bağlantısı çok belirginleşir.

1983-_Göynetmek: “Kaşındırmak” anlamındaki fiilin Gönetmek söylenişi de bulunur.

1984-_Göynümek: “Kederlenmek” demek olan kelimenin Göymek/Köymek (yanmak) fiili ile bağlantısı vardır ve mecazen ortaya çıkmış bir anlam bulunmaktadır. Tıpkı Anadolu’da “Yanmak” kavramının çok üzülmek anlamında kullanılmasına benzer bir durum vardır. Gerçekten de Köynümek biçiminin Güneş’te yanmak / kurumak, bronzlaşmak manalarında kullanıldığı da görülür.

1985- Göynütmek: “Kederlendirmek” demek olan kelimenin Köynütmek biçiminin Güneş’te yakmak / kurutmak, bronzlaştırmak manalarında kullanıldığı da görülür.

1986-_Gözbe: Sözcüğün orijinali Köspe/Közpe biçimindedir. “Sihirli ayna” izahatı ile rastlanmıştır.

1987-_Gözbeğen: Televizyon anlamına gelen kavram Köspeğen/Közpeğen sözcüğünden uyarlanmıştır. Köspe/Közpe kelimesi “Sihirli Ayna” anlamına gelir. Köspeğen/Közpeğen ise bu sözcükten türemiş olup benzeri bir mana ile “Sihirli Küre” (veya bazen de yine aynı anlamla “Sihirli Ayna”) demektir ve mecazen televizyonu da ifade eder. Bilinmeyene dair görüntüleri gösterme anlayışı her iki sözcüğün içeriğinde de vardır. Türkçe’nin bilimsel terim üretme gücünün en güzel ve en yetkin örneklerinden birisidir.

1988-_Gözbev: Göz ve Bev (Bav/Bağ) sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. Anadolu Türkçesi’nde “İlüzyon” anlamında kullanılan “Gözbağı” kavramının farklı bir söylenişidir.

1989-_Gözdeğiş: “Göz” sözcüğü ve “Değmek” fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. Asıl dilde Közdeğiş biçimi ile yer alır.

1990-_Gözdeğmek: “Göz” ve “Değmek” sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Sözcüğün “Gözdeğişmek” biçimindeki aynı anlamda kullanılan bir türevi de mevcuttur.

1991-_Gözeğen: “Mercek” manasındaki kelimeye Küzeğen biçimiyle “Ayna” manasında rastlanmıştır.

1992-_Gözeğer: Hoş (göze hoş görünen, cazibeli) ve Hoppa anlamlarına sahip olan sözcüğün Gözeger/Gözegir/Gözeğir söylenişleri de vardır. “Göz” ve “Eğmek” kelimelerinin bileşimine de uygun düşen kelime bu takdirde gözünü oynatan, kaş göz işareti yapan kadın olarak anlaşılabilir.

1993-_Gözeğmek: “Göz” ve “Eğmek” kelimelerinden oluşan bileşik bir kelime gibi görünmektedir. Gözle işaret etmek, kaş-göz işareti yapmak anlamlarından başka, yan gözle bakmak (kötü gözle bakmak) içeriğine de sahiptir.

1994-_Gözemek: “Yandan yandan bakmak” veya “Çaktırmadan bakmak” gibi anlamlar içeren sözcüğün yine bu anlamlarla da uyumlu olan öğrenciler için “Sınavda kopya çekmek” manası da bulunmaktadır. Ayrıca “Yamamak” (yama yapmak) içeriği de bulunmaktadır ve bu anlamda kullanıldığında Közemek biçimine de rastlanmıştır. Küzemek söyleyişiyle “Aynaya bakmak” anlamı da mevcuttur.

1995-_Gözen: Kelime “Kertenkele” anlamında kullanıldığında Közen söylenişine de rastlanır. Bundan başka “Hoş” (göze güzel görünen) anlamı da mevcuttur. Fakat Türkiye Türkçesi’ndeki Gözel > Güzel dönüşümü örneksenerek bu mananın “Güzen” biçiminde aktarılması uygun bulunmuştur.

1996- Gözene: “Tül peçe” manasındaki sözcüğün özellikle arıcılıkta kullanılan “File başlık” (“Tül başlık” veya “Tel başlık”) anlamı da mevcuttur. Ancak bu içerik Közene başlığında verildiği için tekrarlanmamıştır.

1997-_Gözenek: Türkiye Türkçesi’nde zaten var olan kelimenin “Tel kafes” ve “Yama” anlamları farklı iki lehçedeki Közenek söyleyişinden aktarılmıştır.

1998-_Gözenmek: “Göz kırpmak” manasından başka “Yamanmak” (yama yapılmak) içeriği de bulunmaktadır.

1999-_Gözer: Kelimenin “Kalbur” anlamından başka “Cazibeli” (gözün kendisine çevrildiği kişi) anlamı da mevcuttur. Fakat Türkiye Türkçesi’ndeki Gözel > Güzel dönüşümü örneksenerek bu mananın “Güzer” biçiminde aktarılması uygun bulunmuştur. İskambil (kağıt oyunu) manasındaki Közer sözcüğü K/G dönüşümü ile aktarıldığı takdirde Anadolu Türkçesi’nde zaten var olan Gözer kelimesine yeni bir anlam içeriği olarak eklenmelidir. Gözür sözcüğünün “Kumar” manası taşıması da aslında aynı kavramın anlam farklılaşmasına uğramış farklı söylenişleri olma ihtimalini güçlendirmektedir.

2000-_Gözerge: Sözcüğün “Gurur” manasına Közerge biçimi ile rastlanır. Türev sözcükler için de aynı durum geçerlidir.

2001-_Gözergemek: Asıl biçimi Közergemek olan fiil Türkçe’ye K/G dönüşümü ile aktarılmıştır. Çünkü “Gururlanmak” şeklindeki bir izahata sahip olan sözcüğün Göz kavramı ile bağlantısı ön plana çıkarılırsa görsel açıdan dikkat çekici olma içeriği daha belirleyici olacaktır. Bu durumda mana “Fiyakalanmak” (veya “Caka satmak”) şeklinde düzeltilebilir. En azından bu içeriklere daha yakın görünen “Mağrurlanmak” anlamının tercih edilmesi de mümkün görünmektedir.

2002-_Gözermek: “Göz” ve “Ermek” kelimelerinin bileşimi gibi görünmektedir. Ancak Göz sözcüğünden çekim eki ile türemiş olması da muhtemeldir. Bir şeyi gözüyle arayıp bulmak manası “Gözüne takılmak” deyimi ile de örtüşür. Bunun dışında Gözer (kalbur) sözcüğünden türeyen kalburdan geçirmek, elemek anlamı da bulunur.

2003-_Gözeşmek: “Bakışmak” manası taşıyan sözcüğün Közeşmek söylenişi ile “Yardımlaşmak” anlamı da vardır.

2004-_Gözet: “Bekleme” veya “Nöbet” anlamındaki kullanıma Küzet söylenişi ile rastlanmıştır. Sözcüğün Közet biçimi ile”Kule” manasında kayıtlarda yer aldığı da görülmüştür. Bu izahat olasılıkla aslında “Gözetleme kulesi”, “Nöbet kulesi” veya (gözlenerek işaret alınan yer manasında, haberleşme amaçlı) “Ateş kulesi” şeklinde düzeltilmeyi gerektirmektedir. Ancak bu konuda yeterli veri bulunamamıştır.

2005-_Gözetmek: Türkiye Türkçesi’ndeki yaygın manası olan “Himaye etmek” dışında “Göz” ve “Etmek” kavramlarından oluşan bileşik bir fiil olarak (kıskanmak, haset etmek içeriği de dahil olmak üzere) “Nazar etmek” anlamı taşır. Ayrıca yine bileşik fiil olarak “Göz kırpmak” ve “Gözüyle işaret etmek” manalarını da barındırır. “Nöbet tutmak / beklemek” anlamına ise “Küzetmek” söyleyişi ile rastlanmıştır.

2006- Gözev: Sözcüğün “Menba” (su kaynağı, su gözesi) manasına Küzev biçimi ile de rastlanmıştır.

2007- Gözgeş: Kelimenin “Bakış” manası orijinali Gözgüş/Gözküş olan söylenişten aktarılmıştır. “Serap” ve “Hayalet” manaları ise Gözügeş sözcüğünden alıntılanmıştır.

2008-_Gözmek: “Gözünü dikmek”, “Gözünü dikerek bakmak”, “Gözünü ayırmadan bakmak” deyimlerini de karşılayan sözcük gözünü bir noktaya sabitleyip bakmak veya birşeyi gözünden kaçırmadan bakışlarıyla takip etmek içeriklerine sahiptir.

2009-_Göznek: “Pencere” anlamındaki kelimenin orijinali Köznek şeklindedir.

2010-_Gözündürmek: “Göz kırpmak” olarak açıklanan sözcüğün pek çok yan anlamı bulunur. Tek gözünü (eliyle) kapatarak bakmak, tek gözünü bir yere (deliğe vs.) yaslayıp bakmak, bir şeyi tek gözüne yaklaştırarak bakmak manaları ile fotoğraf makinesinin / kameranın vizöründen tek gözle bakmak, dürbünü gözüne yaslamak içeriklerinin tamamını mantıksal olarak kapsamaktadır. Sözcüğün Közündürmek biçimine “Fotoğraf çekmek” anlamı ile rastlanmıştır ki aslında göz ile vizörden bakmak kastedilmekte iken daha sonra anlam kayması ile oluşmuştur. Gözündü sözcüğü ise “Göz kırpma” anlamına gelmektedir.

2011-_Gözüngü: Aslında “Ayna” anlamı taşıyan kelime daha sonraları “Fotoğraf” için de kullanılır olmuştur. Fotoğrafın bir tür aynaya benzetilmesi söz konusudur. Asıl dilde Közüngü biçimiyle yer alır.

2012-_Gözünmek: “Aynaya bakmak” manasındaki fiilin aslı Közünmek biçimindedir.

2013-_Gözünür: Kelime köküne bakıldığında “Modern” anlamı büyük olasılıkla giyim kuşam açısından yapılan bir değerlendirmeyi ifade ettiği için “Şık” manası da eklenmiştir. Orijinali Közünür biçimindedir.

2014-_Gözürge: Rulet (oyun ve alet) manasındaki kelimenin orijinali Közürge biçimindedir.

2015-_Gözüv: “Sıra” (düzen, dizi) anlamındaki kelimenin asıl biçimi kayıtlarda Közüv olarak yer alır. Türkçe’ye K/G dönüşümü ile aktarılması ses uyumu açısından daha uygun bulunmakla birlikte bu biçimi ile yine de söyleyiş açısından zorluk içerdiği kanaati oluşmuştur.

2016-_Gulaş: Macarların geleneksel yemeklerindendir. Genellikle dana eti, soğan ve biberden yapılır. Ayrıca sarmısak, kimyon, domates, yeşil biber ve patates de konulur. Bir iddiaya göre bu yemeğin adı Avrupa seferlerindeki Osmanlı ordusunda yeniçerilere dağıtılan “kul aşı” denilen yemekten gelmektedir ve Türkçe kökenlidir. Ancak daha tutarlı görünen açıklama ise Macarca “sığır” anlamındaki “Gulya” sözcüğünden geldiğidir. Macarca’da sığır çobanlarına da “Gulyas” adı verilir. Buna göre Gulaş’ın ortaya çıkışı Macar çobanların yediği bir haşlama et yemeğine dayanır. Ve Türk kültüründeki “Çoban Kavurma” yemeğini akla getirir ancak aralarında önemli bir fark vardır; “Gulaş” bir tür haşlamadır.

2017- Gücün: “Cebir” (zorlamak) anlamındaki kelimenin orijinali Küsün biçimindedir. Güç/Güs/Küs dönüşümü ile oluşmuştur.

2018-_Güçelmek: “Zorlaşmak” anlamındaki fiilin Gücelmek söylenişi de mevcuttur. Farklı lehçe ve şivelerde ise Küçelmek biçimine de rastlanır.

2019-_Güçemek: Gücemek ve Küçemek söylenişleri de bulunan fiilin zor kullanmak, kuvvet uygulamak, mecbur kılmak, zorla yaptırmak, zorlamak, cebretmek gibi anlamları vardır. Güçeymek/Küçeymek biçimlerine de rastlanır.

2020-_Güçetmek: “Kuvvetlendirmek” anlamındaki fiilin Gücetmek söylenişi de mevcuttur. Farklı lehçe ve şivelerde ise Küçetmek biçimine de rastlanır.

2021-_Güçey: “Zorba” manası taşıyan kelimenin orijinali Küçey biçimindedir.

2022-_Güçeymek: “Kuvvetlenmek” anlamındaki kelimenin orijinali Küçeymek şeklindedir. Türev fiiller için de aynı izahat geçerlidir.

2023-_Güçlemek: “Takviye etmek” anlamı taşıyan fiilin Küştemek biçimi ile “Zorlamak” manasına da rastlanmıştır.

2024-_Güçmen: Orijinali Küçmen olan kelime kudretli, nüfuzlu, itibarlı demektir. Türkçe “-men/- man” ekinin sonradan uydurulduğunu veya başka dillerden alındığını iddia edenlere verilebilecek en güzel yanıt bu sözcüktür. Radloff’un Asya Türkçesi’ne ait pek çok sözlüğü inceleyerek 1800’lü yılların ikinci yarısında derlediği sözlük çalışmalarına giren bu kelimenin yanı sıra bu eklerle biten başka kavramlara da rastlanır. Türkçe “-men/-man” eki aslında mastar belirten “-mek/-mak” üzerinden türemiştir. Yani gerçekte mastara uygulanan gerçekte “-n” eki söz konusudur. Nasıl ki mastar eki olan “-mek/-mak” sondaki “-k” sesinin düşmesi ile “-me/-ma” biçimine dönüşüyorsa değişik lehçe ve şivelerde “-men/-man” ve “-mel/-mal” son eklerinin oluşmasına da sebebiyet vermiştir. Burada da günümüz Türkiye Türkçesi’nde kullanılmayan Güçmek/Küçmek (kuvvetlenmek, kudretlenmek) fiilinden türemiş olduğu görülmektedir.

2025-_Güçünmek: “Gayret etmek” anlamındaki sözcüğün yaygın olmamakla birlikte “Mülahaza etmek” manası da bulunmaktadır.

2026-_Güdez: Nişanlı erkeği tanımlamak için kullanılan kelimenin aslı Küdez biçimindedir. Gelez/Kelez (nişanlı kız) kavramı ile birlikte ikili oluşturur.

2027-_Güdüşmek: “Randevulaşmak” anlamına gelen fiil asıl dilde Ködüşmek biçiminde yer alır. Ses dönüşümleri zayıf görünmekle birlikte Türkiye Türkçesi’ne daha uygun göründüğü için inisiyatif kullanılarak Güdüşmek olarak aktarılmıştır.

2028- Güğergen: “Küflenmiş” veya “Küflü” anlamındaki sözcüğün Göğergen/Gövergen ve Kökergen biçimlerine de farklı şive ve lehçelerde rastlanmıştır.

2029-_Güğermek: “Mavileşmek” veya “Yeşillenmek” manasında kullanılan Göğermek fiilin farklı bir söylenişinden ibaret olan kelimenin “Küflenmek” içeriği de yine küflenen yerin mavi veya yeşil renk alması ile alakalıdır. Köğermek/Küğermek söylenişlerine de başka lehçe ve şivelerde rastlanır.

2030-_Gülçermek: Tebessüm etmek anlamı taşıyan kavramın Gülçürmek biçimi de bulunmaktadır.

2031-_Gülermek: “Mesut olmak” manasına gelen sözcük “Yüzü gülmek” (huzura ermek) deyimini de karşılamaktadır.

2032-_Gülüçen: “Matrak” (gülünç) manasındaki sözcüğün orijinali Kölüçen şeklindedir.

2033-_Günçek: “Şemsiye” anlamındaki kelimenin Künçek söylenişine de rastlanmıştır.

2034-_Gündeğmek: “Sabah olmak” anlamında kullanılan fiil Gün (Güneş ışığı) sözcüğü ve Değmek fiilinin bileşiminden oluşmuştur.

2035-_Gündek: Orijin dilde Kündek olarak yer alan ve “Harem odası” açıklamasıyla rastlanan sözcük bir ihtimalle Türkçe’deki “Gündelik oda” (oturma odası) kavramını karşılamaktadır ve anlam kayması söz konusudur.

2036-_Gündizmek: “Takvim tutmak” anlamındaki fiil Gün kelimesi ve Dizmek fiilinin bileşiminden oluşmaktadır.

2037-_Gündük: “Pencere” manasındaki sözcüğün Kündük söylenişi de mevcuttur. Kavram daha eski dönemlerde çadırın yan penceresi manasında kullanılmıştır.

2038-_Gündülemek: Kelimenin manası “Hürmet etmek” olarak verilmiştir. Sözcüğün Gönül kelimesi ile olan kökensel bağlantısı dikkate alındığına asıl biçimin Göndülemek şeklinde olduğu kanaatine ulaşmak mümkündür. Kündülemek biçimine de rastlanmıştır. Günülemek (haset etmek, kıskanmak) fiilinde de yine benzer bir dönüşüm (Gönülemek > Günülemek) görülmektedir ki, bu durum Gön (deri) kavramının bir örtü gibi insanın iç benliğini kapladığına inanılmasıyla alakalıdır. Yani Gönül insanın derisinin altında gizlenen bir yetidir ve pek çok duygu orada gizlenmektedir. Kündü sözcüğü ise “Hürmet” anlamına gelmektedir. Kündülen ise “Hürmetkar” demektir. Türev fiiller ile sözcüklerin tamamı için aynı ses dönüşümü geçerlidir.

2039-_Gündür: “Güneşlik yer” anlamındaki kelimenin aslı Kündür biçimindedir.

2040-_Güneç: Anlaşılması gereken şey tam olarak günlük yiyecek, günlük rızk biçimindedir.

2041- Günel: “Vade” anlamındaki sözcüğün Künel biçimindeki söylenişi de mevcuttur. “Müsamaha” şeklindeki diğer anlam ise daha doğru bir kavramla “Opsiyon” şeklinde karşılanmalıdır.

2042-_Günemek: Gün vermek, gün belirlemek, tarih belirlemek, tarih koymak, vade belirlemek, opsiyon sağlamak manalarını barındırır.

2043-_Günendirmek: Aydınlatmak olarak izah edilen kelime pencereyi / perdeyi açarak içeriye gün ışığının girmesini sağlamak olarak anlaşılmalıdır.

2044-_Günermek: “Vadesi gelmek” / “Eceli gelmek” manasındaki kelimenin Gün ve Ermek sözcüklerinin bileşik hali olma ihtimali yüksek görünmektedir. “Sabah olmak” anlamına da rastlanmakla birlikte bu içeriğin bileşik olmadığı, yapım ekleri ile oluştuğu izlenimini vermektedir. Ancak kesin bir şey söylemek zordur.

2045-_Günkeş: “İçtima” anlamındaki sözcüğün “Meşveret” manasına Könkeş söylenişi ile rastlanmıştır.

2046-_Günü: “Haset” manasındaki sözcüğün aslı Gönü olmalıdır. Gön (deri) bir örtü gibi insanın iç benliğini kaplamaktadır ve bu bağlamda Gönü/Günü kavramı da derinin altında saklanan kötü bir duygudur. Künü sözcüğü ise “İtaat” şeklinde açıklanmıştır. Ancak -varsa- aradaki bağlantı ve farklılaşma ilişkisi netleşirilememiştir.

2047-_Günüklen: “Mutat” veya “Sıradan”olarak açıklanan sözcük tam olarak “Her gün olan / gerçekleşen” demektir. Orijinal söyleyiş Künüklen biçimindedir.

2048-_Günüz: “İyi niyetli” veya “Samimi” anlamındaki sözcüğün Künüz söylenişi de yaygındır. “Gübre” manası ise Künüz başlığında verilmiştir.

2049-_Günüzek: “Aktüalite” anlamındaki sözcüğün orijinali Könüzek biçimindedir.

2050-_Gürelmek: Çoğalmak, üremek manasındaki sözcüğün dişi için “Hamile kalmak” anlamında da kullanıldığı bilinmektedir.

2051-_Güremek: Kuvvetlenmek anlamından başka (hayvan veya insan için) “Cinsel birleşmede bulunmak”, erkek cinsel organı için “Ereksiyon olmak” manalarına da sahiptir.

2052-_Güretmek: Çoğaltmak, üretmek manasındaki sözcüğün erkek için “Hamile bırakmak” anlamında da kullanıldığı bilinmektedir.

2053-_Gürneş: Koyunların birbirine sokulmasını tanımlar. Ancak soğuktan veya korkudan birbirlerine sarılan, biraraya toplanarak birbirine sarılan veya otobüs, banliyö treni, tramvay gibi toplu taşıma araçlarında yoğun bir kalabalık halinde bulunan insanlar için de kullanıldığı görülür. Sözcüğün başka iki lehçede yine neredeyse aynı anlamda Kürneç/Kürneş söylenişlerine de rastlanmıştır. Aynı şekilde özellikle koyun sürüsü için Gürneşmek (bir araya gelmek, birbirbine sokulmak) fiilinin Kürneçmek/Kürneşmek söyleyişleri ve Gürneştirmek (sürüyü bir araya toplamak) fiilinin de Kürneçtirmek/Kürneştirmek söyleyişleri bulunmaktadır.

2054- Gürsemek: Gur/Gor/Kor/Kur/Kür/Gür kökünden türeyen sözcüğün Gorsamak/Korsamak veya Kursamak/Kürsemek şeklindeki söyleyişleri de mevcuttur. Kök dizisi ise aynı zamanda ateş ve köz ile de alakalı görünmektedir. Bu durum yoğurdun mayalanırken sıcak tutulması gerekliliği ile ilgilidir.

2055-_Gürzek: Ağaç, bitki, ot, çimen, saç, kıl gibi varlıklar için bol veya sık manasında kullanılan sözcüğün Türkçe’ye Gürsek olarak da aktarılması mümkündür. Ancak söylenişte bir zorluk ve sıkıntı bulunmadığı için mevcut haliyle alıntılanmıştır.

2056-_Gürzelek: Bol bulunan manasında kullanılan sözcüğün Türkçe’ye Gürselek olarak da aktarılması mümkündür. Ancak söylenişte bir zorluk ve sıkıntı bulunmadığı için mevcut haliyle alıntılanmıştır.

2057-_Gütme: “İcra” (yürütme) demek olan sözcüğün orijinal dilde Kütme biçiminde yer aldığı görülür.

2058-_Gütmek: “İcra etmek” (yürütmek) manasındaki kelime orijinal dilde Kütmek biçiminde yer alır. Türkçe’de “K/G” dönüşümü ile zaten var olan bu fiile yeni bir anlam içeriği olarake eklenmelidir.

2059-_Güzgü: Sonbahar başı anlamındaki sözcüğün orijinali Küzgü olup Türkçe’ye “K/G” dönüşümü ile aktarılmıştır.

2060-_Haçan: “Ne zaman?” veya “O vakit” manalarındaki sözcüğün Kaçan (vakit, zaman, vade, mühlet) kelimesi ile de bağlantılı olduğu görülmektedir.

2061-_Haçırgamak: Cinsel birleşmede bulunmak, çiftleşmek (cinsel) anlamındaki kelimenin Kaçırgamak söylenişi de vardır.

2062-_Haçlamak: Ermenice kökenli “Haç” sözcüğünden türemiştir. “Vaftiz etmek” manası taşımaktadır. Hristiyanlık inancına göre Şeytan kovmak için haç göstermeyi de ifade eder.

2063-_Haçlanmak: Ermenice kökenli “Haç” sözcüğünden türemiştir. “Vaftiz olmak” manası taşımaktadır. Hristiyanlıkta Şeytan için haçla kovulmak manası da taşır.

2064-_Hadak: “Karakol” şeklinde izah edilen kavramın günümüzdeki tabirle “Polis noktası” veya “Güvenlik noktası” olarak anlaşılması daha doğru olacaktır. Kadak ve Kadaz kelimeleri kazık, direk içeriğine sahiptirler. Bir işaret direği veya flama dikilerek asker veya polisin nöbet yerini belirleyen bir uygulamanın sonucu olarak ortaya çıkmış bir kavram olduğu görülmektedir.

2065-_Hadas: “Nöbet” olarak açıklanan sözcük Kadaz (kazık) kelimesi ile doğrudan bağlantılıdır. Nöbet yerini belirleyen bir işaret kazığının veya direğin (bayrak direği de olabilir) yanında asker veya polisin beklemesi nedeniyle ortaya çıkmış bir anlam kayması mevcuttur.

2066- Hağız: “S/H” dönüşümü ile Sağız sözcüğünün farklı bir söylenişidir. “Bal” demektir. Sağılarak (veya kendisi sağarak yani salgılayarak) elde edilen besin manası taşımaktadır. Sakız kavramı da yine kimi bitkilerin (kenger gibi) özsuyunun akıtılması nedeniyle oluşmuştur. Ayrıca asıl haline ulaştıktan sonra dahi yine yumuşak, esnek bir yapıya sahip olduğu görülür. Petekli balların sakız gibi çiğnenebildiği de yine içerikle uyumludur. Bu nedenle kavramın “Petekli bal” olarak açıklanması daha uygun gibi görünmektedir. Bundan başka Ağız/Ağuz/Avuz (memeli canlıların kıvamlı ilk sütü) kavramı ile de bağlantılıdır. Aynı ses dönüşümü “Bal arısı” anlamındaki Sağızak > Hağızak sözcüğü için de geçerlidir.

2067-_Hak: Muhafaza (koruma) anlamına gelir. Arapça kökenli gerçeklik ve hukukilik bildiren “Hak” sözcüğü ile ses benzerliği dışında hiçbir bağlantısı olmayan Türkçe bir kelimedir. Türkçe’de bazı lehçelerde görülen “S/H” değişimi ile Sak > Hak dönüşümünde ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda Saklamak fiili ile aynı kökten gelmektedir. Sakçı/Hakçı kelimesi de “Muhafız” demektir.

2068-_Hakırmak: Boğazı (öksürerek) temizlemek (bu esnada ses çıkarmak) anlamında kullanılan bir fiildir ve Kakırmak biçimi de mevcuttur.

2069-_Haklamak: Arapça kökenli “Hak” sözcüğü ile ses benzerliği dışında hiçbir bağlantısı yoktur. Türkçe bir kelimedir. “S/H” değişimi ile Sak > Hak dönüşümünde ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda Saklamak fiilinin farklı bir söylenişidir ve muhafaza etmek anlamına gelir.

2070-_Halaç: “Simit” (gevrek, hamurişi bir tür yiyecek) anlamındaki sözcüğün Kalaç ve Kolaç söylenişleri de vardır. Halaş/Kalaş ise ortası basık bir tür ekmeği tanımlamaktadır.

2071-_Halagay: Asya’daki pek çok Türk şive ve lehçesinde bir tür Rus şapkasını tanımlayan kelimenin Kalagay biçiminde söylendiği de görülür. Sözcüğün Rusça kökenli olup olmadığı netleştirilememiştir.

2072-_Halal: Osmanlıca’da ilk hecesi inceltilerek “Helal” biçiminde söylenen kelime Arapça’da E/A farkı bulunmadığı için aslında böyle bir ses incelmesine tabi değildir. Türk dillerinin yayıldığı bölgelerin neredeyse tamamında hatta bir terim olarak geçtiği Dünya üzerindeki diğer dillerde de “Halal” biçiminde telaffuz edilmektedir.

2073-_Halamak: Arzulamak, çok istemek ve hoşlanmak, hoşuna gitmek anlamları da bulunur.

2074-_Halaşmak: Birbirini arzulamak ve birbirinden hoşlanmak anlamları da bulunur.

2075-_Halasamak: Kadınsı davranışlar sergilemek olarak izah edilebilecek olan sözcüğün kökenindeki anlam tamı tamına hala’lığa özenmek, hala gibi davranmaya heveslenmek şeklindedir.

2076-_Halay: Ateş etrafında dönmek ile alakalı olduğu anlaşılamayan sözcüğe sırf bir köken bulmuş olmak için Yunanca olduğu öne sürülen askeri birlik anlamındaki “Alay” sözcüğüne bağlamak binlerce yıllık bir Türk oyununa “Aceba Yunan kültürü ile Anadolu’da tanışmadan önce bu oyuna ne ad verilmekteydi?” sorusuna cevap aramayı gerektirmez miydi? Yanıt Azerice’de durmaktadır. Aynı

oyunun adı bu dilde “Yallı” olarak bilinir. Köken ise aynıdır: Qal/Gal/Hal/Al/Yal kök dizisi. Yani bağlantılı olarak ateş etrafında dönme veya dönüşün enerjisi ile bedenlerin ısınması bağlamında Qalay/Galay/Halay dönüşümü ile sözcük çok net olarak bu manaları ihtiva etmektedir. Türkçe bir metal alaşımını ifade eden Qalay/Kalay/Galay kelimesiyle bağlantılı olarak ateş üzerinde kabın veya sıvı alaşımın döndürülerek kalaylama işleminin yapılması ile halaydaki dönme eylmenin neredeyse aynı kelimelerle tanımlanıyor olması kesinlikle tesadüfi değildir. Türkçe’deki “Alay” kelimesine dönüştüğü öne sürülen Yunanca askeri birlik anlamındaki sözcüğün gerçekte Türkçe’den bu dile geçip geçmediği tartışmasını başlatmaya dahi gerek olmadan Türkçedeki anlamın ateş etrafında toplanarak birlik oluşturmak olduğu çok net olarak ortadadır. Üstelik aynı kökten türeyen ve Moğol kabile birliğine isim oluşturan “Halha” sözcüğü de yine kabile temsilcilerenin ateş etrafında toplanmaları ile de bağlantılıdır.

2077- Halaymak: Toplanmak, bir araya gelmek, kalabalık oluşturmak, sürü oluşturmak anlamları bulunur.

2078-_ Halazmak: Alaza/Halaza kendigelen (insan tarafından dikilmeden veya bir önceki senenin ürünlerinden dökülen tohumlardan kendiliğinden çıkan) bitki demektir. Halazmak/Alazmak fiili de bitkinin kendiliğinden yetişmesini tanımlar. Alazmak fiilinin aynı zamanda havanın ısınmasını ifade ediyor olması da bu tür bitkilerin havanın ısınması ile ortaya çıkmasıyla alakalıdır.

2079-_Halça: Kilim veya bazen de küçük boyutlu halı (Azerice’de ise genel olarak halı) manasında kullanılan kelimenin Halıça > Halça dönüşümüne uğramış olduğu görülmektedir.

2080-_Haldak: “Penis” (erkek cinsel organı) manasındaki sözcüğün Haldav/Kaldav (zıpkın) kelimesi ile kökensel bağlantısı çok nettir. Burada mızrak, kargı, zıpkın gibi delici aletlere bir benzetme söz konusudur.

2081-_Haldamak: “Zıpkınlamak” anlamında kullanılan kelimenin Kaldamak olarak aktarılması da mümkündür.

2082-_Halha: Bir kavim olarak Moğolları (bazen de Moğol tanımlaması içindeki yaklaşık yüzde 75 orana sahip en büyük topluluğu) ifade eden bir sözcüktür. Moğol kabile birliği manasına da gelmektedir. Halhalar dışında başka Moğol toplulukları da bulunmaktadır. Örneğin “Dörbetler” (dörtlüler) adından anlaşılacağı üzere dört kabileden oluşan bir Moğol topluluğudur. “Halha” sözcüğü aynı zamanda Moğol kabile birliğini tanımlamakta da kullanılır. Kelime anlamına bakıldığında ise Türkçe “Kalkan” sözcüğüyle aynı kökten (Türk-Moğol dil birliğindeki Hal/Kal kökü) gelmektedir. Sözcükteki “H” harfleri ise aslında gırtlaksı seslerdir (Azerice’deki “X” gibi, İngilizce: KH sesi). Bu anlam dışarıya karşı birlikte savunma yapmayı, korunmayı içerir. Arapça “Halka” sözcüğü ile hiçbir alakası yoktur. Anlam kabile temsilcilerenin ateş etrafında toplanmaları ile alakalıdır.

2083-_Halık: “Hava” (atmosfer) demek olan sözcük Kal/Hal kökünden gelen Kalkmak fiili ile bağlantılıdır. Hem Kal/Hal kökünün kendisi birer sözcük olarak hem de türeyen Kalığ/Kalık/Halık/Halığ sözcükleri hava (atmosfer) manası taşırlar. Bunların tamamı yukarıda bulunan veya yukarıya kaldıran şey içeriğini barındırırlar. Salkın > Halkın dönüşümünde olduğu gibi kökende

“Rüzgar” anlamı da yer almaktadır. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki başka dillerde köken aranan “Halı” sözcüğünün kökeni de çok büyük olasılıkla buradaki “Yukarı kaldırmak” anlamı ile bağlantılı bulunmaktadır.

2084- Halkın: “H/S” dönüşümü ile “Salkın” (rüzgar) sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Öze isim olduğu için olduğu gibi alıntılanmıştır.

2085-_Halma: “Erişte” (makarna benzeri hamur işi yiyecek) izahatı ile verilen kelime “H/S” dönüşümü ile aynı manadaki Salma kavramının farklı bir söylenişinden ibarettir. Ancak bulunduğu coğrafyada kendine özgü bir niteliği veya farklı bir özelliği olup olmadığı anlaşılamadığı için orijinal söyleyiş ile verilmiştir. Salma sözcüğü hamurun uzun ince şeritler halinde kesilerek ip veya çıt üzerine asılarak (sallanarak, salarak) kurutulması nedeniyle ortaya çıkmıştır. Bu asma işlemi “Salmak” fiili ile tanımlanır.

2086-_Halpamak: “S/H” dönüşümünden hareketle Halpamak/Salpamak/Çalpamak fiiline kadar ulaşılır ki karıştırmak, harç karmak, hamur yapmak anlamları açıkça görülmektedir.

2087-_Halpatmak: Bir genelleme olarak “Yiyeceklerin içine ekmek doğramak”, özelde ise “Yoğurdun içine ekmek doğrayıp katmak” (bazen de süt için) anlamında kullanılır.

2088-_Haluçka: Haluşka olarak da bilinen yemek küçük parçalar halinde kesilmiş hamurun haşlanarak üzerine tereyağı ve peynir dökülmesi ile yapılır. Hem yemeğin hem de kelimenin çevre Kafkas kültürlerinden etkilenmiş veya alınmış olma ihtimali incelenmelidir.

2089-_Haman: Ham/Kam/Kab/Kap kökünden türemiştir. Çuval manası taşır. Kapsayan, içine alan nesne demektir. Aynı kökten türemiş olan Hamak/Kamak sözcüğü ise toptan, bütünüyle, tamamen, topyekün manalarını içerir.

2090-_Hamışmak: Karışmak manasındaki kelime bütünleşmek, birleşmek, kaynaşmak, entegre olmak biçiminde anlaşılmalıdır. Hamak sözcüğü

2091-_Hamıştırmak: Karıştırmak, birleştirmek manasındaki kelimenin Hapıştırmak söylenişi de vardır.

2092-_Han: Sözcüğün anlamı “Kral” demektir. Kavramın başına gelenler, Bahaeddin Ögel’in muhteşem ifadesi ile “Türkçe talana açık bir hazine gibidir” tespitine kanıt teşkil eder nitelikteki örneklerden birisidir. Kavramın türediği Türkçe Kan (soy) sözcüğü bir kenara atılarak hatta bu tespiti yapmış olanların kökü yanlış buldukları öne sürülerek Çince bir köken aranıp bulunmuştur. İddiya göre kelime Çin hanedanlarından birinin adından gelmektedir. Tarihin derinliği içerisinde aynı coğrafyada yan yana ortaya çıkmış iki medeniyette ortak sözcükler bulunması kadar doğal bir şey olamaz. Bunların bazen hangisinin ürünü olduğunu tespit etmek bile mümkün değildir. Burada yapılacak en insaflı ve makul açıklama budur. Fakat ille de bir tespit yapılacaksa (başka bir hanedanın değil de yalnızca burada) bahsi geçen Çin hanedanının adının hiçbir sebep yokken ve toplumsal bir gereklilik ve dilin gerektirdiği bir zaruret olmadan bir unvan olarak mı kullanılmasının daha mantıklı olduğu yoksa Türkçe genetik, ırsiyet, veraset, soy manalarını barındıran kavramın mı başka kültürlere yayılmasının ve onlar tarafından bir unvan olarak tercih edilmesinin mi akla daha yatkın olduğu sorusu sorulmalıdır. Bunlara “Hanedan” sözcüğünün kökeni nedir? sorusu da ilave edilmelidir ve böylece tartışma geniş kapsamlı olarak ele alınmalıdır. Ayrıca Hint kültürüne yayılarak isim olarak bile kullanılan ve Avrupa terminolojisine’de giren kelimenin artık evrensel bir nitelik kazandığı da göz ardı edilmemelidir. Kraliçe manasındaki Hança kelimesine ise Başkurtça’da Hansa biçimi ile rastlanmıştır.

2093- Hanaydam: Teras anlamında kullanılan kelimenin bileşik bir sözcük olduğu anlaşılmaktadır. Hanay kavramı villa, köşk manalarına geldiği gibi “Hol” (salon) içeriğine de sahiptir. Hatta Amerikan kültüründeki “Saloon” (geniş bir salon şeklindeki konaklama mekanı) kavramını dahi karşıladığı söylenebilir. Dam ise çatı manası taşımaktadır.

2094-_Handala: “Kan” ve “Dalamak” sözcüklerinden oluşmuş gibi görünen Kandala bileşik kelimesinin farklı bir söylenişidir. Kan emici canlı manası taşır ve “Kene” böceği demektir. Ancak burada “Tahtakurusu” manası ile bir anlam kayması (hatta asıl içerikten uzaklaşma) görülmektedir. Bu nedenle orijinal söyleyiş korunmuştur. Sözcüğün “Bit” manasında kullanıldığı lehçeler de vardır.

2095-_Handugaç: Sandugaç sözcüğünün “Bülbül” manasında kullanıldığı bilinmektedir. “H/S” dönüşümü ile sözcüğün farklı bir söyleniş biçimi olduğu görülmektedir. Ancak anlamda da belirgin bir ayrıntı dikkat çekmekte olup “Tepeli bülbül kuşu” olarak izah edilmiştir. Kavramın ilk kısmını oluşturan hece de “Han” (kral) sözcüğü ile uyumlu olup bülbülün başındaki sorguç kısmı taç ile de ilişkilendirilmiş olabilir.

2096-_Hanım: Hanım (Kraliçe) sözcüğünün türeyişi şu şekilde anlatılır. Mete Han (Moğollar ise bu olaydaki kişinin Cengiz Han olduğunu söylerler) gelip kendisine saygı sunan herkesin “Han’ım” şeklinde hitap ettiği bir ortamda, içeri giren eşini görünce; “İşte bu da benim Han’ım,” der. O günden bu yana kadın yöneticilere “Hanım” denir. Etimolojik olarak doğruluğu tartışılsa da, sosyal hayat algısı olarak kadının eski Türklerdeki bu önemli konumu tartışılmaz bir gerçektir. Türklerde Han ve Hanım, Moğollarda ise Han ve Hatan hükümdarı ve karısını ifâde eder.

2097-_Hanlatmak: “Han/Kan” (kral) sözcüğünden türemiş olup birini kral yapmak, kral ilan etme, tahta çıkarmak demektir. Kanlatmak söylenişi de bulunur.

2098- Hanzak: Kavram “Han” (kral) sözcüğü ile uyumludur. Ancak gerçekte Hağız/Hanız (Sağız/Sanız) yani “Bal” kavramı ile alakalı olan ve “Arı” anlamına gelen Hağızak/Hanızak (Sağızak/Sanızak) sözcüğünden dönüşmüş görünmektedir.

2099-_Hanturgay: Kanarya kuşu anlamına gelen sözcük bileşik bir kelimedir. Han ve Turgay (tarla kuşu) sözcüklerinin bileşiminden oluşur.

2100-_Haralamak: “Hara” (nerede) kelimesinden türeyen fiil “Yoklamak yapmak” manası taşır. Ayrıca Har/Kar kökü bakmak, görmek, gözlemek içerikleri ile alakalıdır. Orijinal söylenişi ise Haradamak biçimindedir.

2101- Haramak: Çok sayıda anlamı bulunan bir fiildir. Farlı lehçelerdeki farklılaşmış anlamlar ile Karamak/Qaramak gibi söyleyiş değişiklikleri ve bunları bağlı anlam kaymaları da dikkate alındığında bir hayli fazla yan anlam ortaya çıkmaktadır. Kelimenin kökeninde “görmek/bakmak” anlamı bulunur. “Kötü gözle bakmak” ise ikinci en kuvvetli anlamdır ve kelimenin “Kara” köküyle olan ilgisine de uygun düşmektedir. Nazar etmek, haset etmek, teşhir etmek (cinsellik), hırsızlık/soygun için gözlemek ve doğrudan “Kara” kelimesinden ortaya çıkan lanetlemek, beddua etmek manaları bulunur.

2102-_Haranday: Haranda olarak da söylenen kelime çok büyük olasılıkla içinde kazan veya tencere kaynayan yer anlamındadır ve düğün çadırı açıklaması buradan kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda Haran (tencere, kazan) sözcüğü ile alakalıdır.

2103-_Harayak: “Har” (siyah) ve “Ayak” sözcüklerinin bileşiminden oluşur. Buzağı (sığır yavrusu) demektir. Türkçe’ye Karayak (Kara-ayak bileşimi ile) olarak aktarılması da mümkündür. Kara rengin değişik tamlamalarda sığır türü hayvanlar için kullanıldığına zaman zaman rastlanır. Örneğin “Karamal” (sığır) bileşik kelimesinde olduğu gibi.

2104-_Harcıl: Bir tür kuş olduğu ve kelimenin Hintçe’den geldiği açıklaması dışında başka bir bilgiye ulaşılamamıştır. Kelime yapısından Türkçe olma ihtimali bulunduğu veya Türkçeleştiği kanaati oluşabilir. Kalın ve gırtlaksı “H” sesi ile telaffuz edildiği için Qarcıl/Karcıl biçimine son derece yakındır. Türkçe’de Kar kökünden türeyen değişik kuş adları bulunmaktadır. Fakat bu sözcükle ilgili bu yorumun tamamen kişisel olduğu ve yeterli veri olmadan yapıldığı asla gözden kaçırılmamalıdır.

2105-_Harga: “Kalbur” anlamı taşıyan kelimenin Hargaç/Hargaş söylenişleri de vardır.

2106-_Harkıt: Torbasıyla bacadan inerek insanları kaçıran kötü bir varlık olduğuna inanılır. Bir anlamda Noel Baba figürünün karşıtı olarak anlaşılabilir. Karkıt olarak da söylenir. “H/S” dönüşümü ile Sarkıt biçimi üzerinden “Sarkmak” fiili ile de uyumludur.

2107-_Harlas: Aralık ayı anlamında kullanılan kavram kimi lehçelerde Kırlaş olarak geçer.

2108-_Harmalamak: “Karıştırmak” manasındaki kelimenin Karmalamak sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır.

2109-_Harmalanmak: “Bunalmak” olarak izah edilen sözcük Karmalanmak sözcüğünün farklı bir söylenişi olup tam olarak kendi içinde karmakarışık olmak, karışık duygular hissetmek demektir.

2110-_Hata: Türkçe “Kat” sözcüğü ile doğrudan bağlantılı olan kavram Anadolu Türkçesi’ne “Kata” olarak da aktarılabilir. Katlanarak (tekrar, defa, kere) manasındaki bu kelimeden türeyen Katalamak fiili de aynı şekilde Katlanmak fiili ile akrabadır ve tekrarlamak anlamına gelir.

2111-_Hatan: Türkçe “Hatun” sözcüğünün Moğolca’da ve Moğol etkisi altında bulunan bölgelerdeki biçimidir.

2112- Hayamak: “Hay” sesinden türeyen kelime “Atla gezmek” olarak izah edilmiştir. “At sürmek” veya “Dehlemek” olarak anlaşılması da mümkündür. Ayamak (seyahat etmek) fiili ile de bağlantılı görünmektedir. Hayatmak fiili de benzer içeriklere sahiptir ve at koşturmak, atı dörnala koşturmak, dehlemek manalarını barındırır.

2113-_Hayan: “Ne taraf?” manası Ha? (Ne?) ve Yan sözcüklerinin bileşimi ile ortaya çıkmıştır. Hovarda anlamı ise Çapmak (at sürmek) fiilinden Çapkın kavramının ortaya çıkışındaki mantık ile birebir aynıdır. Atla köy köy gezip kadınların peşinden koşan kişi demektir ve Hayamak (at sürmek) fiilinden türemiştir.

2114-_Haydama: “Propoganda” anlamındaki kelimenin Haylama söylenişi de vardır. Haydama kelimesine ayrıca Macarca’da “Atlı eşkıya” manası ile rastlanır. Haydamak fiilinin Türkçe’deki “At sürmek” veya “At dehlemek” manası ile büyük bir uyum içerisinde olan bu kelimenin de Ural-Altay kökenli olduğuna neredeyse kesin gözüyle bakılabilir.

2115-_Haydamak: Anadolu Türkçesi’nde de yer alan Haylamak fiilinin farklı bir söylenişi olarak görünen sözcüğün farklı lehçelerde birbirine yakın değişik manaları bulunmaktadır. Tüm bu manaların hepsinin Haylamak fiilinde toplanması yerine bazılarının Haydamak söylenişiyle korunması daha uygun görünmektedir. Çünkü söyleyişte bir problem ve Anadolu Türkçesi ile bir uyumsuzluk olmadığı kanaatine varılmıştır. Bu içeriklerden en önemlileri “Galeyana getirmek”, “Şevklendirmek”, “Propoganda yapmak”, “Tezahürat etmek” olarak belirlenmiştir. Soygun yapmak, yağmalamak, talan etmek manalarına da rastlanmıştır.

2116-_Haygamak: Anadolu Türkçesi’ndeki “Haykırmak” (bağırmak) kavramı ile bağlantılı olan fiilin Aygamak söylenişi de mevcuttur.

2117-_Hayış: “İstirham” veya “Rica” anlamı taşıyan kelime “H/S” dönüşümü ile Türkçe Sayış kavramının farklı bir söylenişinden ibarettir. Farsça’da yaklaşık olarak aynı manaları barındıran “Hayiş/Haiş” (genellikle gırtlaksı “H” sesi ile söylenir) sözcüğünün Azerice’de yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Ancak bu benzerlik tamamen rastlantısaldır. Hayışmak (rica etmek, istirham etmek) fiili için de aynı ses dönüşümü geçerli olup Sayışmak söylenişi dikkate alındığında anlam içeriği daha net olarak belirginleşmektedir. İnsanların karşılıklı olarak birbirlerini saymaları (saygı göstermeleri) anlayışına dayalıdır.

2118-_Haylamak: At, deve, eşek gibi hayvanlar için “Dehlemek” anlamına gelen kelime, günümüzün otomobil çağında günlük hayata girmiş olan “Gaz vermek” (birini şevke getirmek) deyimindeki içeriğin atlı kültürdeki karşılığıdır. “Tezahürat etmek” içeriğini de barındırmaktadır.

2119-_Haylav: “Propoganda” izahatı ile verilmiş olan kavramın “Tercih” veya “Seçim” anlamına da rastlanmıştır. Ancak bu içerik “H/S” dönüşümü ile Saylav kelimesinin farklı bir söylenişi olarak ortaya çıkmıştır. İlk anlam içeriği (propoganda) ise haykırma, dehleme, teşvik etme bildiren Hay kökünden türemiştir.

2120- Hayramak: “Rica etmek” manasındaki sözcük Türkçe Hay/Kay kökünden türemiştir. Arapça “Hayır” (iyilik) kelimesi ile hiçbir alakası yoktur. Sözcüğün “Lütfetmek”, “İkram etmek” veya “İhsan etmek” şeklindeki ikinci anlam grubu da yine Türkçe Kayramak fiilinin farklı bir söyleniş biçimidir.

2121-_Hayzamak: “Uykuda konuşmak” olarak izah edilen fiil “H/S” dönüşümü üzerinden Sayzamak biçimi ile Anadolu Türkçesi’ndeki aynı manaya sahip olan Sayıklamak fiiline bağlanır. Aynı ses dönüşümü türev kavramlar için de geçerlidir.

2122-_Hayzan: “H/S” dönüşümü ile Sayzan sözcüğünün farklı bir söylenişi olup, aynı manayı içeren Arapça kökenli “Hezeyan” sözcüğü ile hiçbir etimolojik bağlantısı yoktur. Sayıklamak sözcüğü ile doğrudan alakalıdır.

2123-_Hazak: Ses dönüşümleriyle “Kızak” kelimesi ile bağlantılı görünmektedir. Ancak anlamda farklılaşma ile “Paten” manası bulunmaktadır.

2124-_Hazanak: Tencere olarak açıklanan sözcük Kazan kavramı ile bağlantılıdır.

2125-_Hazar: Arapça meskun (yerleşik), ekilip biçilen yeşillik bir yerde yaşayan manasındaki Hadar/Hazar sözcüğünün tam aksine Türkçe Hazar kavramı göçebe, gezgin, gezici, başıboş, başına buyruk, serbest, hür, özgür manalarını içerir. Kazar/Hazar ve Kazak kelimeleri aynı kökten türemiştir. Hazar/Azar/Adar/Ayar şeklindeki zayıf bir dönüşüm zinciri ile gezmek, başıboş olmak, yürümek manalarına bağlanır. Gezer/Gazar/Kazar/Hazar şeklindeki bir dönüşümle “Gezmek” fiiline bağlayan görüşler de mevcuttur.

2126-_Hazaran: En uzun gündüz (21 Haziran) şeklinde açıklanmış olan kelime Süryanice kökenli ay adı olan “Haziran” ile ilişkili görünmektedir. Derleyici kaynaklı bir yanlış anlama ihtimali de mevcuttur. Öte yandan zorlama denebilecek bir izahat ise şöyle geliştirilebilir: Sararan/Sazaran/Hazaran dönüşümündeki Sara/Sarı sözcüğü Türk-Moğol dil birliğinde “Beyaz” manası taşımaktadır. R/Z ve S/H dönüşümleri de görülebilen bir durumdur. Yine de bu tür bir açıklamada son derece temkinli olmak gerekir. Bahsi geçen dönüşümü destekler nitelikte ara kavramlar ile bağlantı kurulmadıkça geçerliliğinin ispatlanması şu an için zordur. Çünkü “Haziran” kavramı ile olan bağlantı daha ağır basmaktadır.

2127-_Hazarmak: Sararmak/Sazarmak/Hazarmak dönüşümündeki Sara/Sarı sözcüğü Türk-Moğol dil birliğinde “Beyaz” manası taşımaktadır. R/Z ve S/H dönüşümleri de görülebilen bir durumdur. Sözcüğün bundan başka “Başıboş dolaşmak” manası da bulunmaktadır.

2128-_Hecik: “Ecik” olarak da bilinen basit bir çocuk oyunudur. Bebeklik çağının sonundaki küçük çocuklara bakarak kişi yüzünü elinin veya o anda orada bulunan perde, pencere, dolap kapağı, elbise gibi şeylerin ardına saklayarak kısa bir süre bekler ve sonra hızlıca yüzünü göstererek “Hecik” veya “Ecik” diye seslenir. İlginç bir biçimde neredeyse bahsi geçen çağdaki tüm bebeklerin bu oyuna tepki vererek güldüğü görülmektedir.

2129- Hepçemek: Sıkıştırmak, kıstırmak manasındaki kelime yine yaklaşık olarak aynı anlamları içeren Kapçamak fiili ile alakalı görünmektedir. Örneğin yengecin kıskaçları ile birşeyi yakalaması Kapçamak fiili ile anlatılır. Hepçemek biçiminde ise kucaklamak, sımsıkı sarılmak manalarına da rastlanmıştır. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki Hem/Hep/Hap/Kap/Kam/Ham kökündeki sözcüklerin tamamı birbirine sıkı sıkıya bağlı olup kapsamak, bir araya gelmek, birlikte bulunmak, tutmak, kapatmak manalarını içerirler.

2130-_Heptemek: Türkçe’ye “Heplemek” olarak aktarılması da mümkündür. Hepsini birden almak (örneğin oyunda ortaya konan şeyi kazanırken), hepsini sahiplenmek (mirasta) en belirgin anlam içerikleridir.

2131-_Hıbızgı: Kelimenin Sıbızgı söylenişi de bulunmaktadır. Farklı lehçe ve şivelerde düdük, flüt, kaval, zurna gibi manalarda kullanılmaktadır.

2132-_Hın: Kısas ve Ceza manalarına rastlanan kavramın Türkçe Kın/Hın kökünün de içerisinde yer aldığı görülmektedir. Bu bağlamda Türkçe Kınamak kelimesi ile doğrudan bağlantılıdır. Hınç kelimesi de yine bu kökten türemiştir.

2133-_Hınmak: “Kın” kökü üzerinden “Kısas Cezası Uygulamak” ve “S-H” dönüşümüyle “Sın” kökü üzerinden “Buhrana Girmek” veya “Kriz Geçirmek” manaları bulunur.

2134-_Hırda: Türkçe Kırmak fiili ile alakalı görünen sözcüğün “Kırda” olarak aktarılması da mümkün olmakla birlikte orijinal biçim Anadolu Türkçesi’nin söyleyiş uyumuna daha uygun bulunmuştur.

2135-_Hırlaşmak: Düşmanlık etmek, husumet etmek, dalaşmak, araları bozulmak manalarını ihtiva eden fiilin Hığırlaşmak söylenişine de rastlanmıştır.

2136-_Hırtlak: “Gırtlak” sözcüğünün farklı bir söyleyişi olduğu aşikardır. Hirtlek kelimesi de yine aynı manadadır.

2137-_Hışkıl: “Turşu” manasındaki kelimenin Kışkıl söylenişi de bulunmaktadır. Aynı şekilde “Turşulaşmak” veya turşu için “Ekşimek” manası taşıyan Hışkılamak fiilinin de Kışkılamak söylenişi de vardır. Aynı ses dönüşümü diğer türev kavramlar için de geçerlidir.

2138-_Hızmak: “Şerit çekmek” olarak açıklanan fiil Hızmak > Sızmak > Çızmak dönüşümü ile Türkçe Çizmek fiiiline bağlanır. Aynı ses dönüşümü çizgi, hat, şerit manaları ile ilgili olmak kaydıyla türev sözcükler için de geçerlidir.

2139-_Hıznamak: “Arzulamak” manası taşıyan kelimenin Kız/Hız kökünden türediği görülmektedir. “H” sesi orijinalinde gırtlaksı ve kalındır. Kızmak fiili ile bağlantılı olan kavramın Türkçe’ye Kıznamak olarak aktarılması da mümkündür. Ancak orijinal söyleyişte de herhangi bir uyumsuzluk yoktur.

2140-_Hiçinsemek: Farsça kökenli “Hiç” sözcüğünden türemiştir.

2141- Him: “İşaret direği” veya “Trafik tabelası” anlamında kullanılan kelime aslında Türkçe’deki İm (işaret) sözcüğünün anlam kaymasına uğramış ve biraz farklı bir söylenişidir. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki bir dönem Türkçe olarak kabul edilen sonradan Farsça kökenli olduğuna karar verilen “Sim” (işaret) sözcüğü de aslında İm > Him > Sim dönüşümü ile yine Türkçe’dir. Farsça’daki mana aynı bile olsa tamamen bağımsızdır. Anadolu’da, evin temel çukurlarınada Him denilir ki yine evin işareti, planı, krokisi manasına gelir.

2142-_Himeşmek: Him (temel, kroki) ve Eşmek sözcüklerinin bileşimidir. Temel kazmak demektir.

2143-_Himiz: Logo veya Marka (işaret) açıklaması ile verilmiş olan kelime Him/İm (işaret) kökünden türemiştir. Ayrıca şişman, obez manasına da rastlanmıştır, fakat bu içerik Semiz/Simiz/Himiz dönüşümü ile ortaya çıkmış gözükmektedir.

2144-_Himlemek: Türkiye Türkçesi’ndeki İmlemek (işaretlemek) kavramının farklı bir söylenişidir. Ancak son derece özgün anlamlara rastlanmıştır. Kerterek direğe işaret koymak, işaret direği çakmak, direk çakarak sınır belirlemek bunların en dikkate değer olanlarıdır.

2145-_Himleşmek: “İşaretleşmek” olarak açıklanan kavram aslında çok daha geniş bir içeriğe sahiptir. İşaretleşerek haberleşmek, belirlenmiş bir yere işaret bırakarak anlaşmak, işaret ışığı ile iletişim kurmak manalarına rastlanmıştır.

2146-_Hin: Mağara demek olan sözcüğün Türkiye Türkçesi’ndeki “İn” kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır. Bu nedenle sözlükte yer verilip verilmemesi konusunda tereddüt edilmiştir. Ancak söyleyiş açısından bir sorun bulunmadığı için ve Türkçe’nin ses değişimlerine de basit ama güzel bir örnek teşkil etmesi bakımından alıntılanmasında bir mahzur görülmemiştir.

2147-_Hiyzik: Son derece bilimsel bir terim niteliği taşıyan kavramın tıp terminolojisinde ve ilaç prospektüslerinde “İdrar” karşılığında kullanılması yerinde olacaktır. Ancak kavramın etimolojik açıdan ortaya çıkış çizgisini de incelemek yerinde olacaktır. Sidik > Siydik > Siyzik > Hiyzik dönüşümü çok net bir biçimde kavramın Türkçe içerisindeki bağlarını izah etmeye yeterlidir.

2148-_Hizgi: Sezgi/Sizgi/Hizgi dönüşümü ile Türkçe Sezmek fiiline bağlanır. Ancak anlamda az da olsa bir farklılaşma meydana gelerek “Feraset” (sağduyu) içeriğinde kullanılmaktadır. Ayrıca İzgi (sevap, iyilik) kavramı ile de dolaylı bir bağlantı mevcuttur.

2149-_Hoca: “Koca” sözcüğünden evrilmiştir (Türk coğrafyasındaki farklı dillerde Qoca/Goca olarak da söylenir). Örneğin Dede Korkut Öyküleri’nde sıklıkla Kazılık Koca, Duha Koca, Uşun Koca gibi isimlere rastlanır. Türk kültürü içerisinde tecrübeyi ve bir işin özünü anlamış olacak kadar bilgili, bilinçli, ustalaşmış, uzmanlaşmış, teknik bilginin ötesinde bir anlayışa sahip kişiyi ifade etmekte kullanılan bir sıfat veya doğal bir unvandır. Yaşlı, görmüş geçirmiş, bilge, bilgili demektir. Bir başka görüşe göre ise Farsça efendi, ağa, saygıdeğer, yaşlı kimse, evin büyüğü manasındaki “Hace/Hvace/Hoce” kelimesi anlam benzeşimi ve Türkçe’nin yapısına da uygun olan ses değişimi ile “Hoca” haline gelmiştir. Bu bağlamda günümüz Türkçesinde öğretmen veya imam anlamında da kullanılan bir sözcüktür. Kocamak fiili de hem yaşlanmayı hem de tecrübe edinmeyi içerir. Bu fiilin farklı şive ve lehçelerde kalın K/Q harfi ile Qocamak ve gırtlaksı H harfi ile Hocamak söylenişi de bulunur.

2150- Hokuz: Kelime gerçekte Türkçe’deki “Öküz” sözcüğünün farklı bir söyleyiş biçiminden ibarettir (Öküz > Okuz > Hokuz). Anlam farklılaşmış (manda, camız) olduğu için orijinal biçim korunmuştur.

2151-_Hola: “Delta” anlamındaki kelimenin “H/K” dönüşümü ile Türkçe Kol sözcüğü ile açık bir bağlantısı bulunur ve (ırmak için) kollara ayrılmış olan demektir.

2152-_Holuz: “Eleme düzeneği” olarak izah edilen sözcük Kol kelimesi ile alakalı gözükmektedir. Kol gücüyle sallanan büyük elekler veya mekanik kollar tarafından hareket ettirilen tahıl eleklerinin kastediliyor olması ihtimal dahilindedir. Büyük kalburların yorulmayı azaltmak için elden ele dolaştırılması ile de alaka kurulabilir. İri delikli büyük kalburlara da bu ismin verildiği bilinmektedir.

2153-_Homudal: “Şikayet” manasına gelen sözcüğün orijinali Komudal şeklindedir. Ancak Homudamak fiili ile doğrudan bağlantılı olduğu anlaşıldığından bu biçimde aktarılması terci edilmiştir. Komudal (şikayetçi) kavramı için de bu duruma olarak bağlı aynı ses dönüşümü uygulanmıştır.

2154-_Homudamak: Homurdamak ve bağlantılı olarak Homurdanmak (yüksek sesle söylenmek, şikayetlenmek) fiilleri ile alakalı bulunan sözcüğün “Şikayet etmek” manası vardır. Komudamak söylenişi de bulunur. Türev fiil olan Homudanmak için de Komudanmak biçimi de bulunmaktadır. Kom/Hom kökünde hareket etmek, harekete geçirmek ve söz iletmek içerikleri mevcuttur (emir vermek, hareketlendirmek manasındaki “Komutmak” fiilinde olduğu gibi). “Komut” sözcüğünün Türkçe olmadığı, Latince “Command” (emir) kavramından etkilenerek sonradan uydurulduğu, eski kaynaklarda rastlanan Komutmak fiilinin “emir vermek” ile hiçbir ilgisininin bulunmadığı, yalnızca “hareket ettirmek” manasına sahip olduğu iddiaları eksik bilgiye dayalıdır. Aynı kökten türemiş olan Homudamak/Komudamak (şikayet etmek) örneğinde görüleceği üzere her iki içerik de kökte mevcuttur. Şikayet etmek aynı zamanda bir hareketlenme halidir ve şikayetin yöneldiği kişiyi veya merciyi de harekete geçirir. “Komut” kavramı da sonradan türetilmiş olsa da kök içeriği ile bütünüyle uyumludur. Homudal kelimesi de “Şikayet” manası taşımaktadır.

2155-_Homuz: Türklerin ulusal çalgısını tanımlayan “Kopuz” sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğunda hiçbir tereddüt yoktur. Ancak burada kelimenin telli bir çalgı değil de flüt için kullanılıyor olması dikkat çekicidir. Ayrıca “Katkomuz” (akordeon) sözcüğü de dikkate alındığında Kopuz/Komuz/Komus/Kumıs/Humıs/Homız/Homuz söz dizisi içerisindeki kavramların Türk kültüründe herhangi özel bir ayrıma tabi olmaksızın pek çok değişik türde telli, yaylı, üflemeli hatta tuşlu çalgılar için kullanılabildiği anlaşılmaktadır.

2156-_Honak: Türkiye Türkçesi’ndeki hatta diğer pek çok lehçe ve şivedeki Konak kelimesinin K/H dönüşümüne dayalı farklı bir telaffuzudur. Ancak burada anlam son derece farklılaşmıştır ve geçmişte han (kervansaray) günümüzde de otel veya motel anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bu nedenle özgün söyleyiş ile aktarılmıştır.

2157- Horay: Hora/Horay kelimesinin “Halay” manası Anadolu’da Karadeniz bölgesindeki Horon adlı topluluk halinde oynanan halk dansını akla getirmektedir. Ayrıca Orayda/Horayda (koro) kelimesi de bağlantılı bir sözcük olarak görünür. Bu nedenle bu kavramların hepsi birlikte ele alınıp değerlendirilmelidir. Horon kelimesinin etimolojisi araştırıldığında Yunanca “Horos” (toplu müzik, toplu dans) ile ilişkilendirildiği dikkat çeker. Tarihsel olarak da Anadolu’da, özelde ise bu dansın oynandığı kuzey bölgelerinde Türkçe’ye kelime aktarımı düzeyinde Yunanca’nın etkisi belirgin olarak görülür. Üstelik Türkçe kelime kökleri incelendiğinde bu durumun aksini ortaya koyacak şekilde müzikle bağlantılı bir anlam içeriğine Hor/Kor kökünde yeteri düzeyde rastlanmaz. Bu nedenle Yunanca ile ilişkilendirme doğru bir tespit gibi görünmektedir. Yunanca “Horos” sözcüğü Avrupa dillerindeki (farklı Hint-Avrupa dillerindeki söyleyişten kaynaklanan değişik biçimleriyle) “Koro” kelimesiyle de bağlantılıdır. Buraya kadar da itiraz edilecek herhangi bir durum yok gibidir. Fakat etimolojik kaynaklarda Yunanca kökenli “Horos” kelimesinin (dolayısıyla da “Koro” sözcüğünün) kökeni bu dilde etrafı çevrili alan, avlu gibi anlamlarla ilişkilendirilmekte ve bunlar Hint-Avrupa dillerinde başka örneği olmadığı söylenen Ghor ve Gher köküne bağlanmaktadır. Burada aslında tam tersi bir kanaate sahip olduğumuz halde başka kaynaklarda görülen bu son açıklamalar üzerinden hareket etmek eğer doğru çözümleme çizgisi ise (ki şahsi görüş olarak belirtmek gerekir ki, burada da doğruluğu şüpheli bir ilişkilendirme vardır) şu tespiti yapmak zorunlu hale gelmektedir, bahsi geçen kökler (Ghor ve Gher) Türk-Moğol ve daha geniş olarak Ural-Altay kökenlidir. Örneğin Ger sözcüğü Moğolca “Çadır” manası taşır. Bütün bunların üzerine Türk dilleri içerisinde görülen Horakay (cemaat, halk) ve Farsça kökenli olduğu söylenen Horanta (aile halkı, kalabalık) sözcükleri de eklenince işin içinden çıkılmaz bir hal almaktadır. Türk halk kültüründeki özel ezgili bir şiir türü olan “Hoyrat” kavramı da dikkate alınarak çözümlenin kapsamı genişletildiğinde dahi bu kelimelerin Türkçe olduğunu söylemek için yeterli bağlantı yoktur, ancak tersine Avrupa dillerinden kaynaklandıklarını net bir biçimde ortaya koymak da eldeki verilerle yine mümkün değildir.

2158-_Horga: Kale burcu manasındaki kelimenin Korga/Koruga dönüşümü ile Korgan/Korugan (kale) kavramına bağlandığı açıktır.

2159-_Horguç: “Hacamat aleti” (kan akıtma pompası) anlamı taşıyan sözcük Sorguç (pompa) kelimesinin farklı bir söylenişidir. Bir başka şivede ise tıbbi bir alet olan “Oksijen maskesi” anlamında kullanıldığı da görülür.

2160-_Horhar: Horkar/Korkar söylenişleri de bulunan sözcük “Nargile” manasına gelir. Aynı ses dönüşümü sözcüğün fiil biçimi olan Horharmak için de geçerlidir. Korkur kelimesi ise horultu manası taşımaktadır.

2161-_Horkunçak: İlk intiba “Mıknatıs” manasındaki sözcüğün S/H dönüşümü ile Sorkunçak/Sorgunçak kelimesinden dönüşmüş olması gerektiğidir. Sor kökünün emmek, içine çekmek, içmek manalarını ihtiva ettiği bilinmektedir. Soğurmak/Soğrumak/Sorumak dönüşümü içerisinde yer alan fiiller de yine aynı anlamları bünyelerinde barındırırlar. Ancak Sorkunçak/Sorgunçak sözcüğüne başka bir lehçede “Pipo” veya “Sigara ağızlığı” manası ile rastlanmıştır. Her ne kadar bu içerikler ilk bakışta birbirlerine son derece uzak görünseler de, yukarıdaki açıklamalar dikkate alındığında “Pipo” / “Sigara ağızlığı” manasının kelime kökü ile uyum içinde olduğu görülür. Yani aslında aynı kelimeye iki farklı bakış açısıyla iki uzak halk kültürü tarafından iki farklı anlam yüklenmiştir.

2162- Hoşal: “Memnun” manasındaki Hoşal ile fiil biçimi olan Hoşalmak (memnun olmak) kelimeleri Farsça “Hoş/Huş” sözcüğünden kaynaklanmış gibi görünmektedir.

2163-_Hoşna: “Hoppa” veya “Hafifmeşrep” izahatında anlam kayması oluşmuş gibi durmaktadır. Herşeyden önce şunu belirtmek gerekir ki anlam içeriği yönünden de uyumlu gözükse de kelime Farsça kökenli değildir ve bu dildeki “Hoş/Huş” sözcüğü ile hiçbir alakası yoktur. Türkçe Koş (iki, çift) kökünden türemiş olup bir başkasına eşlik eden, yarenlik eden kadın demektir. Günümüzdeki tabirle “Eskort” manasına gelmektedir. Hoşnamak (hoppalık etmek, cilve yapmak) fiili de benzer şekilde bir erkeğin yanında ahlaken pek de hoş görülmeyen bir ilişki nedeniyle, olasılıkla para karşılığı dolaşmak, eskortluk etmek şeklinde anlaşılmalıdır. Sözcüğün “Komşu” manası ise Koşna kavramı içerisinde verilmiştir.

2164-_Hotan: Pelikan kuşu anlamına gelen sözcük Kutan/Kotan (balıkçıl kuşu) kelimesi ile de etimolojik olarak bağlantılıdır.

2165-_Hotay: Yakut kültüründe “Akrep burcu”na verilen isimdir. Fakat kök anlamının “Akrep” kavramı ile bir ilgisi yoktur. Yakutça Hotoy (Türkçe uyarlama Hotay) kelimesi “Kartal” manası taşır. Kuday (tanrı) kavramı ile de bağlantılı görünen anlam içeriği kartalın tanrısal (Kut taşıyan) bir varlık olarak algılanması ile alakalıdır.

2166-_Hoylamak: “Şiir okumak” (bazen de “Destan okumak”) manasındaki kelime Soylamak/Söylemek fiili ile bağlantılıdır.

2167-_Hoyra: “Nara” (bağırma) manasındaki kelimenin Oyra söylenişi de bulunmaktadır. Türev sözcükler ve fiiller için de aynı ses düşmesine rastlanır.

2168-_Hozamak: “Yalnız bırakmak” anlamı dışında “Nadasa bırakmak” anlamı da vardır.

2169-_Höbelek: Kuzugöbeği mantarını veya baharda toprağı kabartarak çıkan mantarlara verilen bir isimdir. Öbek halinde olduğu (aynı kökten çıkan bir çok daldan meydana geldiği veya yayvan bir biçimde belirginleştiği ) için bu şekilde tanımlanmıştır. Hömelek söyleyişine de rastlanır. Ayrıca kelimenin hamur topağı manası da bulunmaktadır.

2170-_Höl: Anadolu Türkçesi’nde halk ağızlarında sıklıkla rastlanan kavramın ve türev sözcüklerin hepsinde nem, rutubet, ıslaklık bildiren manalar bulunur. Bunların da yine neredeyse hepsinin Höl/Öl dönüşümüne uğradığı da sıklıkla görülür. Bu nedenle bu kavramın Öl söylenişi de yaygındır.

2171-_Höleme: “Başlık parası” manasındaki kelime ile ilgili net bir açıklamaya ulaşılamamıştır. Yapılabilecek en mantıklı yorum, sözcüğün aslında gelinin başından saçılan para anlamı taşıdığıdır. Hölemek (su serpmek) fiili ile bu noktada bağlantısının bulunma ihtimali çok yüksektir.

2172- Hölemek: “Su serpmek” olarak verilen izhat Anadolu’daki “Islamak” kavramına da denk düşer ve nemlendirmek, rutubetlendirmek, hafifçe yaşartmak içeriklerini karşılar. Örneğin kuru olarak bekletilen yufka ekmeğin üzerine hafifçe su serpilmesi veya ütülenen kumaşın üzerine su serpiştirilmesi bu fiille anlatılır.

2173-_Hölen: Sulak arazi manası taşıyan kelime ıslaklık, nem, rutubet bildiren Öl/Höl kökünden türemiş olup Ölen (çimen, çayır) sözcüğüne de kaynaklık teşkil etmiştir.

2174-_Hölenmek: Rutubetten veya nemden yeşermek demektir. Ölenmek olarak da söylenir. Nemden duvarın küflenmesi, rutubetli ortamlarda özellikle de patates, soğan gibi tohumların çillennmesi, arazinin ıslaklığın etkisiyle çimlenmesi, nemli toprakların ve duvarların yosunlanması gibi durumları ifade etmekte kullanılır.

2175-_Hölünmek: Nemlenmek, rutubetlenmek manasındaki kelimenin Ölünmek söylenişi de vardır.

2176-_Hölütmek: Islatmak, nemlendirmek, rutubetlendirmek manasındaki kelimenin Ölütmek söylenişi de vardır.

2177-_Hömek: Anadolu halk ağzındaki “Ümük” (boğaz, gırtlak) sözcüğü ile bağlantılıdır. Saman yığını anlamı da bulunur, ancak bu mana Öbek/Ömek kavramının bir varyantıdır.

2178-_Hömey: Gırtlak manasındaki sözcük Kömey biçimi ile gırtlaktan söylenen özel bir şarkı türü anlamı taşır.

2179-_Hörengeç: Yular anlamı taşıyan kelimenin Örengeç söylenişi de bulunur.

2180-_Hörenmek: “Nara atmak” demek olan sözcüğün Anadolu halk ağzındaki Höğürmek (bağırmak, böğürmek) fiili ile bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır.

2181-_Höyek: Fildişi veya yabandomuzlarının iki yandaki sivri dişleri için kullanılan kavram “Kemik” manasındaki Söyek/Süyek kelimesinin lehçeler arasındaki söyleyiş farklılığından kaynaklanır. Ancak görüldüğü üzere anlamda da ciddi bir kayma ve daralma meydana gelmiştir.

2182-_Höylem: Kelime gerçekte Türkçe’deki “Söylem” (ifade) kavramının farklı bir söyleyiş biçimidir. Anlam farklılaşarak “Cümle” kavramı karşılığında kullanılır olduğu için orijinal söyleyiş tercih edilmiştir. Aynı ses dönüşümü Söylemek > Höylemek biçiminde (cümle kurmak) fiili için de görülür.

2183-_Höyleş: Kelime Türkçe’deki “Söyleş” (sohbet) kavramının farklı bir söyleyiş biçimidir. Anlam az da olsa farklılaşarak “Hasbıhal” (hal hatır sorma) kavramı karşılığında kullanılır olduğu için orijinal söyleyiş kullanılmıştır. Aynı ses dönüşümü Söyleşmek > Höyleşmek biçiminde (hasbıhal etmek, sohbet etmek) fiili için de görülür.

2184-_Höyük: Tümülüs (yığma tepe mezar) manasına gelen sözcüğün değişik lehçe, şive ve ağızlarda Üyük/Hüyük/Höyük/Öyük söylenişleri çok yaygındır. Genellikle içerisinde eski çağlardan kalma mezarlar yer alır. Yapılış teknikleri farklılıklar göstermekle birlikte taş ve ahşap kullanımı yaygındır. Üzeri toprakla örtülü olduğu için çoğu zaman çevredeki doğal oluşumlardan ayırt etmek ilk bakışta mümkün olmayabilir, ancak dikkatli bir gözle bakıldığında çeşitli faktörlerden yapay bir tepe olduğunu fark etmek sadece gözlemle dahi çok da uzun sürmeyebilir. Kavramın etimolojisi açıklanırken hep Öy/Üy (ev) sözcüğü üzerinden gidilmiştir ve muhtemelen yanlış bir yaklaşım da değildir. Ancak asıl kökeni Üymek (üst üste yığmak) fiilinde aramak gerekir.

2185- Höz: Kelime gerçekte Türkçe’deki “Söz” kavramının farklı bir söyleyiş biçimidir. Anlam farklılaşarak “Hece” kavramı karşılığında kullanılır olduğu için orijinal söyleyiş korunmuştur. “Öz” (temel unsur) içeriği ile de uyumludur.

2186-_Hözde: Türkçe’deki “Sözde” (güya) kavramının birebir aynısıdır.

2187-_Hözdemek: Kekelemek ve Hecelemek anlamları bulunur. İki mananın birbirine benzetilmesi söz konusudur. Höz/Söz kökünden türemiştir.

2188-_Hubulgan: Moğolca etkisi altındaki bir sözcüktür. Türkçe “Kabulgan” kavramı şekil değiştirme manası taşır. Türkçe Kab/Kap kökünden türemiş olup Kabuk sözcüğü ile de ilişkilidir. Moğolca’ya kadar Kubulgan ara formu üzerinden ulaşmış olmalıdır. Ancak burada sözcük şekil değiştirme işlemini değil şekil değiştirdiğine inanılan bir varlığı göstermektedir. Kabulmak ve Kabulgamak (Hubulmak ve Hubulgamak) fiilleri şekil değiştirmek, kılık değiştirmek, tebdili kıyafet etmek anlamlarına gelir. İlginç bir örnek vermek gerekirse; Yarasa adam, Örümcek adam, Süpermen gibi popüler kültüre ait kahramanların kılık değiştirmeleri tam olarak bu kavrama örnek teşkil etmektedirler ve herhalde bundan daha güzel bir fiil ile de ifade edilemezler.

2189-_Huğanga: “Kuşkonmaz” bitkisi anlamındaki sözcük Suğanga kelimesinin farklı bir söyleniş biçimidir. Ancak Suğanga söylenişi “Pırasa” manası taşımaktadır. Her iki sözcüğün de Anadolu Türkçesi ile asıl bağlantısı Soğan kavramıdır. Dikkat edildiğinde her ikisinin de soğansı köklü ve yeşil soğan gibi uzun dalları olan bitkiler olduğu görülür.

2190-_Hulgamak: Hırsızlık yapmak, çalmak anlamındaki sözcüğün birkaç biçimde açıklanması mümkündür ve ses dönüşümlerinin ilginç bir biçimde son derece esnek bir yerinde durmaktadır. Kulgamak/Kolgamak dönüşümü ile kolunu, elini kullanmak, başkasının malına el uzatmak biçiminde izah edilebilir. Hulgamak/Sulgamak/Çulgamak dönüşümü üzerinden Çulma/Çalmak (hırsızlık yapmak) fiiline kadar uzanan bir bağlantı kurulabilir. Bundan başka zorlama sayılabilecek başka ilişkiler de dikkate alınabilir. Örneğin Ulgamak/Ilgamak bağlantısıyla talan etmek anlamına ulaşılır. Bu fiilden türeyen Kulgay/Hulgay ve Kulgar/Hulgar sözcükleri de “Hırsız” manası taşır.

2191-_Hulgana: Bozkır faresi manasındaki kelimenin Hulgamak fiili üzerinden hırsızlık yapan canlı içeriği bulunmaktadır. Farelerin evlerrdeki yiyecekleri çalmalarından kaynaklanan bir benzetme vardır.

2192- Huna: Kulaksız koyun anlamındaki kelimenin Kuna söylenişi de vardır. Bu söylenişte “Buzağı” veya “Dana” içeriğine de rastlanmıştır. Eski kayıtlarda ise “Erkek geyik” açıklaması da bulunmaktadır. Hun/Kun kelimesinin ise Eski Türkçe’de koyun manası taşıdığı bilinmektedir.

2193-_Hunar: Elbise manası ile izah edilmiş olan sözcüğün etimolojisi netleştirilememiştir. Bütünüyle kişisel bir yorum olarak, doğruluğu konusunda kesinlik iddia etmeden Hun (koyun) kavramı ile ilişkili olma ihtimali bulunduğu söylenebilir. Bu durumda ise yünden yapılmış giysi, koyun postu pelerin, yünden yapılmış kürk olarak anlaşılabilir.

2194-_Hunda: Çuval olarak açıklanan kelimenin etimolojisi ne değildir. Kesin olmasa da Hun (koyun) kavramı ile ilişkili olma ihtimali dahilinde koyun postundan yapılmış çuval anlamına ulaşılabilir.

2195-_Hundacı: “Hırsız” manasındaki kelimenin Kundaçı/Kundacı biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

2196-_Huraldamak: Celse yapmak, meclis toplamak olarak açıklanan kelimenin Türkçe’ye Hurallamak olarak aktarılması da mümkündür. Kelimenin Türkçe “Kural” kavramı ile bağlantısı da dikkate alındığında anlamın yasamak (kanun koymak, taknin etmek) veya yasama toplantısı yapmak şeklinde genişletilmesi de mümkündür.

2197-_Huramak: “Toplamak” (bir araya getirmek) anlamına sahip olan fiilin Kuramak söylenişine “Tesis etmek” veya “Teşkil etmek” manaları ile de rastlanmıştır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü görülmektedir.

2198-_Hurbay: Sıkma börek manası taşıyan kelimenin Hurmay şeklinde söylenişi de mevcuttur. Yine bir tür sıkma hamur işi olan Kalburabastı tatlısının İçanadolu Bölgesi’nde Hurma adıyla tanınıyor olması da bu kavramla alakalıdır.

2199-_Hurçak: Kemer manasındaki sözcüğün Kurçak/Kurşak söylenişleri de bulunmaktadır. Bu mana ile ilgili olan türev sözcüklerde de aynı ses dönüşümleri görülmektedir.

2200-_Hurlamak: Bandajlamak, sargı sarmak manasındaki kelimenin şişmanlamak anlamı da vardır.

2201-_Hurmak: Ses dönüşümleri ile Türkiye Türkçesi’ndeki Ürümek fiili ile bağlantılıdır.

2202-_Hurt: Solucan manasındaki Kurt sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır.

2203-_Husmak: “Kusmak” (dışarı atmak) fiili ile olan bağlantısı çok açık olup, “K/H” dönüşümü ile aynı sözcüğün değişik bir söyleniş biçiminden ibaret olduğu görülmektedir. Fakat anlam son derece özgünleştiği için orijinal biçim ile aktarılmıştır. Hastalık döküntüsü olmak, hastalıktan dolayı vücutta kabarıklıklar ve kızarıklıklar meydana gelmesi demektir.

2204-_Husunç: “Traş” anlamına gelen kelime asıl dilde “Husun” olarak yer almaktadır. Husunmak (traş olmak) fiilinden türeyen sözcüğün sonuna, Türkçe ses/anlam uyumu açısından “Ç” sesi eklenmesi uygun bulunmuştur.

2205- Husunmak: “Traş olmak” manasındaki sözcüğün S/Ş dönüşümü ile Huşunmak olarak aktarılmasının uygun olup olmadığı değerlendirilmelidir. Ancak daha mantıklı görünen aynı zamanda “H” türemesi ile Uşanmak (ufalanmak) fiilinden türemiş olma ihtimalidir.

2206-_Husutmak: “Traş etmek” manasındaki sözcüğün S/Ş dönüşümü ile Huşutmak olarak aktarılmasının uygun olup olmadığı değerlendirilmelidir. “H” türemesi ile Uşatmak (ufalamak) fiilinden türemiş olma ihtimali de dikkate alınmalıdır.

2207-_Husur: Anadolu Türkçesi’ndeki Kısır (çocuğu olmayan) kelimesinin ses dönüşümleri ile farklılaşmış bir biçimidir.

2208-_Huşunmak: “H” harfi türemesi ile Uşmak/Uşamak (ufalamak) fiilinden türemiş olma ihtimali yüksektir. Bu nedenle Uşunmak biçimiyle aktarılması da mümkün görünmektedir.

2209-_Huşunmak: “H” düşmesi ile Uşuntu olarak aktarılması da mümkündür.

2210-_Hutag: Kutsallık, kudsiyet, mukaddeslik anlamlarındaki kelimenin “K/H” dönüşümü ile Kut sözcüğünden türemiş olduğu açıkça bellidir.

2211-_Huvalamak: Huvalamak/Uvalamak/Ufalamak dönüşümünden anlaşılacağı üzere ezmek şeklinde verilen mana parçalamak, kırmak, bölmek şeklinde netleştirilmelidir.

2212-_Huvasan: Kaynaklarda verilen bilgilere göre Çince kökenli bir kelime olup “Rahip” demektir. İki farklı lehçede “Huvasan” (rahip) ve “Hüvesen” (rahibe) sözcüklerine rastlanmıştır. Ancak bu anlam ve ses farklılaşmalarının Türkçe’ye geçtikten sonra mı ortaya çıktığı yoksa Çince’de de bulunup bulunmadığı netleştirilememiştir. Araştırılması gerekmektedir.

2213-_Huyma: Derme çatma kulübe manası taşıyan sözcüğün Anadolu’daki Hayma (gölgelik, tente) kavramı ile alakası vardır.

2214-_Huyuk: Canavar demektir. Guyuk/Kuyuk söylenişi de yaygındır. Hoyuk sözcüğü Anadolu halk ağzında bostan / tarla korkuluğu anlamına gelir.

2215-_Hüren: Türkçe’nin değişik lehçe ve şivelerinde Kören/Küren/Hüren sözcükleri özellikle “Kahverengi” olmak üzere”Kestane rengi”, “Eflatun” ve “Mor” gibi renkler için kullanılmaktadır.

2216-_Hüvesen: Çince kökenli olup “Rahibe” demektir. Ayrıntılı açıklama için Bkz. Huvasan (“Rahip”) maddesi.

2217-_Hüzmek: Türkçe Süzmek fiilinin farklı bir söyleniş biçimi olduğu açıktır. “H/S” dönüşümü görülmektedir. Türev sözcükler için de aynı dönüşüm vardır. “H” sesi düşmesi ile ortaya çıkan Üzmek fiilinin ise Anadolu Türkçesi’nde “İnceltmek” (kalınlığını, koyuluğunu azaltmak) anlamı da bulunur.

2218- Içanmak: Iç/İç kökü ile bağlantısı kurulduğunda kendi içine (vicdanına) göre davranmak anlamına da ulaşılır. Ancak dikkat etmek, ihtimam göstermek manası büyük olasılıkla Açanmak şeklinde de Türkçe’ye aktarılabilecek olan bir fiilden dönüşümle ortaya çıkmıştır.

2219-_Içkınmak: “Müptela olmak” manasındaki sözcüğün Işkınmak söylenişi de vardır. Serbest kalmak, azad olmak, kaçmak, kurtulmak anlamı ise Izkınmak fiilinden dönüştüğü için bahsi geçen başlık altında değerlendirilmiştir. Bundan başka “Mütehayyir olmak” (şaşırmak) anlamına da rastlanmıştır. Içkıvaz/Işkıvaz kavramı da “Müptela” anlamına gelir.

2220-_Içlak: Astar demektir. Iç/İç kökünden türemiştir, bir şeyin içinde bulunan veya içte yer alan manasını ihtiva eder. Burada elbisenin içinde yer alan kısım anlamına gelir.

2221-_Içtan: “Külot” veya “İç çamaşırı” manası taşıyan sözcük orijin dilde Iştan biçiminde yer alır. Iç/İç kökünden “Ç/Ş” dönüşümü ile içe giyilen giysi demektir. Istan söylenişi de mevcuttur.

2222-_Içtanmak: İç çamaşırı giyinmek anlamındaki kelime orijin dilde Iştanmak biçiminde yer alır. Iç/İç kökünden “Ç/Ş” dönüşümü ile ortaya çıktığı için bu biçim tercih edilmiştir.

2223-_Idağ: Muhafaza, koruma manasındaki sözcüğün orijinali “Ida” biçimindedir. Türkçe ses uyumu açısından daha uygun olduğu kanaatiyle bu şekilde aktarılmıştır. Aynı açıklama Idaçı > Idağçı dönüşümü için de geçerlidir.

2224-_Idalamak: Köpeği kışkılamak (başkasının üzerine saldırtmak) olarak verilen mana aslında etkin değil edilgin bir içeriğe sahiptir. Doğru açıklama gerçekte kişinin kendini koruması için köpeğini harekete geçirmesi şeklindedir. Yani yapılan bir saldırıyı savuşturma amacı bulunmaktadır. Ayrıca Italamak/İtelemek bağlantısı ile ileri sürmek içeriği de mevcuttur. Iyıta/İyite sözcüğü de İt (köpek) kavramı ile doğrudan bağlantılı olup Iytalamak/Iydalamak biçimi de köpeği saldırtmak veya köpeğin dalamasını/talamasını (saldırarak ısırmasını) sağlamak içeriğini barındırır.

2225-_Idanmak: Uzaklaşmak manası taşıyan kelimeni Itanmak biçimi de mevcuttur.

2226-_Idarmak: Uzaklaştırmak manası taşıyan kelimeni Itarmak biçimi de mevcuttur.

2227-_Idığan: Azad edilerek doğaya salınmış hayvan demektir. Dinsel bir amaçla başıboş bırakma şeklinde gerçekleşen kurban. Itığan olarak da söylenir. Böylesi hayvanlar Türk kültüründe çoğu zaman doğuya doğru sürülür ve genellikle üzerine bir işaret koyulur. (Eski Araplarda bu işaret koyma çoğu zaman hayvanın kulağını yarma şeklinde gerçekleştirilirdi.) Bu şekilde salının hayvana bir daha kimse elini süremez. Bazen de bu salıverme şarta bağlanır. Mesela, tıpkı adak kavramında olduğu gibi herhangi bir dilek gerçekleşirse salınması öngörülürdü. Kuran-ı Kerim’de Maide Suresi - 103. ayette bu kavramın Arapça’daki (uygulama açısından) yaklaşık karşılığı olan tabirlerden (Bahire, Saibe, Vesile) bahsedilerek hayvanların bu ve benzeri biçimlerde doğaya salınması anlayışı yasaklanmıştır. Tefsirlerde eski Arap geleneğinde özellikle develerin; “Sırtı korundu,” denilerek azad edildiği söylenmektedir. Ayrıca belirli sayıda doğum yapan veya yavru veren hayvanların salındığı da tarihsel bilgiler arasındadır. Idık/Idıg/Idıga/Idıka sözcükleri “Azad kurbanı” anlamına gelir.

2228- Iğaç: Ağaç sözcüğünün farklılaşmış bir söyleniş biçimi olduğu çok barizdir. Ancak manada da bir kayma veya daralma olduğu görüldüğünden alıntılanması uygun görülmüştür.

2229-_Iğalamak: Ivalamak söylenişi de mevcut olan sözcüğün Türkçe Ovalamak fiili ile bağlantısı bulunur. Fakat anlam kayması ile “Cilalamak” içeriği ortaya çıktığı için orijinal biçim tercih edilmiştir. Türev olarak Iğalanmak/Ivalanmak (Cilalanmak) fiilinde de aynı anlam ve ses ilişkileri mevcuttur.

2230-_Iğar: İlginç bir dönüşümle Türkçe “Ağır” kelimesinin ünlü harflerinin yer değiştirdiği görülür (Ağır > Ağar > Iğar). Aynı zamanda bir anlam kayması da mevcuttur ve “Kıymetli” içeriği baskın hale gelmiştir.

2231-_Iğıldamak: Yavaşça akmak manasındaki kelimenin su için hafifçe dalgalanarak akmak içeriğinin bulunduğu da anlaşılmaktadır. Ses dönüşümleri ile Uğuldamak bağlantısı üzerinden şırıldayarak akmak manasına geldiği de görülür.

2232-_Iğınmak: Ikınmak/Igınmak/Iğınmak/Iyınmak dönüşümü ile dört farklı biçim de aynı manaya sahiptir. Anadolu Türkçesi’nde Ikınmak biçimi kullanılmaktadır.

2233-_Iğırçamak: Yaylanmak, salınmak anlamları bulunur. Bunun dışında yaydan titreşim sesi çıkmak içeriği de mevcuttur. Iğırçamak/Inğırçamak/Inırçamak/Inırçamak dönüşümü ile Inırçamak fiilinin hayvanın sırtına binmek manası arasındaki bağlantı at veya eşek gibi hayvanlara binmek isteyen kişinin bacakları üzerinde yaylanma hareketi yapması nedeniyledir.

2234-_Iğırçatmak: Yaylandırmak, salındırmak manaları vardır. Ayrıca bir yaydan titreşim sesi çıkartmak, gıcırdatma anlamını da ihtiva eder. Bu anlamların tamamı yaylı çalgılarla uyumlu olup kolun yaptığı yaylanma hareketi ve enstrümanın çıkardığı sesi de içerir. Bu nedenle keman çalmak veya yaylı çalgı çalmak manasında da kullanılır.

2235-_Iğırdamak: Gıcırdamak, yay sesi çıkarmak, (metal için) ses çıkarmak, gıcırdayarak sallanmak, gıcırdayarak hareket etmek manası da vardır. Örneğin kapının gıcırdayarak açılması veya kapanması gibi. Iğırdamak/Inğırdamak/Inırdamak/Inırdamak fiilleri benzer manalara sahiptirler.

2236-_Iğırmak: Aydınlanmak, gün doğmak içeriğine sahip olan sözcük Ağarmak kavramının farklı bir söylenişinden ibarettir.

2237-_Iğışmak: Tur atmak, gezinmek olarak açıklanan sözcük Ağışmak sözcüğü ile de bağlantılıdır. Ağ/Iğ kökünden ağ oluşmak veya ağ örer gibi dönmek manasını ihtiva eder.

2238-_Iğlamak: Türkiye Türkçesi’ndeki Ağlamak fiilinden yalnızca çok küçük bir ses farkı ile ayrıştığı çok açıkça görülmekte olan fiilin “Feryat etmek” veya “Figan etmek” manası vardır.

2239-_Iğlınmak: Aynı manadaki Ağlınmak fiilinin bir varyantı olarak görülür. Salınmak manasındaki sözcüğün salınarak ağlamak içeriği de bulunmaktadır.

2240- Iğşak: Orijinali Iğışak şeklindedir. Sözcüğün ortasındaki “I” sesinin söyleyişte kaybolması nedeniyle bu biçimde aktarılması tercih edilmiştir. Iğışak/Ağışak/Ağşak/Ağçak dönüşümünden de görüleceği üzere kavram doğrudan Ağ sözcüğü ile alakalıdır. Türemiş olduğu Iğışmak fiili de tur atmak, gezinmek, ağ oluşmak içeriklerini barındırır.

2241-_Ijkırmak: “Islık çalmak” manasındaki sözcüğün Anadolu Türkçesi’ne Işkırmak olarak aktarılması da mümkündür. Iskırmak (düdük çalmak) fiili ile de yakından bağlantılıdır. Benzer şekilde Ijkırık (ıslık) kelimesi de Işkırık olarak aktarılabilir.

2242-_Ikmak: İlginç anlam değişimlerinden birinin görüldüğü bir sözcüktür. Ihmak/Ikmak fiili aslında büyükbaş hayvanların (özellikle de devenin) çökmesi demektir. Ancak burada görülen “Süt sağmak” manası tamamen fiilin süt sağan insanın sağım yapabilmesi için hayvanın bacakları arasına yakın bir konumda yere çökmesi anlamında kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Yani bu kullanımda yere çöken kişi hayvan değildir insandır.

2243-_Ilamak: İle/Ila kökünden türeyen fiil iki şeyin arasında rabıta kurmak, iletişimi sağlamak demektir. Ulamak fiili ile de bağlantılı görünmektedir.

2244-_Ilçınmak: Hoppalık etmek, hafifmeşrep davranışlar sergilemek anlamına sahip olan sözcüğün Yılçınmak söylenişi de vardır ve Yılışmak fiili ile kökensel olarak doğrudan bağlantılıdır.

2245-_Ildam: Hız, sürat anlamındaki kelimenin İldem söylenişi de vardır ve anlam “Acele” şeklinde küçük bir kaymaya uğramıştır. Aynı şekilde Ildamak/İldemek (sürat yapmak > acele etmek) ve Ildanmak/İldenmek (hızlanmak > telaşlanmak) dönüşümleri de mevcuttur.

2246-_Ildırış: Parıltı, ışıltı demek olan kelimenin Yıldırış söylenişinin Yıldırım kavramı ile bağlantısı çok nettir.

2247-_Ildırmak: Tıpkı aynı manayı içerdiği “Parlamak” fiilinin hem ışığı artmak hem de mecazen birdenbire hiddetlenmek demek olduğu gibi bu kavramda aynı iki anlamı bünyesinde barındırır.

2248-_Ilgamak: “Hücum etmek” manasındaki kelimenin Moğolca kökenli “Seçmek” içeriği de bulunmaktadır. Bu anlamın Ilganmak (seçilmek), Ilgatmak (seçtirmek), Ilgaşmak (birlikte seçim yapmak) türevleri de bulunmaktadır.

2249-_Ilganus: Farklı şivelerde değişik büyük tatlısu balık türleri için kullanılan bir kelimedir. Ilga/Yılga/Jılga kelimesi nehir manası taşır. Ayrıca sözcüğün kökeninde hızlı hareket içeriği bulunur. Daha sonradan nadiren de olsa bazı ağızlarda “Yunus balığı” manasında da kullanılır olmuştur.

2250-_Ilımdama: “İtidal” anlamı taşıyan kelimenin Ilımlama olarak aktarılması da uygun olabilir. Aynı durum sözcüğün fiil hali olan Ilımdamak/Ilımlamak için de geçerlidir.

2251- Ilıngaç: Salıncak manasındaki kelimenin Iğlıngaç biçimi de mevcuttur ve manayı daha doğru karşılamaktadır (Ağlınmak/Iğlınmak fiil bağlantısıyla). Fakat söyleyiş kolaylığı açısından Ilıngaç daha uygundur.

2252-_Ilız: “Zayıf” manasındaki kelime Ilız/Yılız/Jılız dönüşümü ile Anadolu Türkçesi’ndeki Cılız kavramına bağlanır. Sözcüğün İliz söylenişi de mevcuttur.

2253-_Ilkım: “Serap” demek olan sözcüğün Türkçe’deki Alkım (gökkuşağı) sözcüğü ile bağlantılı olduğu görülmektedir. Her iki kavramın ortak yönü doğal olarak oluşan geçici birer görüntü (bir tür yanılsama) olmalarıdır.

2254-_Ilma: “Vahiy” manasındaki sözcüğü Almak fiilinden Alma > Ilma dönüşümü ile ortaya çıkmış olması ihtimali yüksektir. Bu bağlamda alınan şey demektir. Ilmak (almak) fiili de yine vahiy almak içeriğinde de kullanılır. Ancak hem sözcüğün hem de fiil biçiminin Anadolu Türkçesi’ne uygunlukları net değildir.

2255-_Imçı: “Biberon” manasına gelen sözcüğün U/I dönüşümü ile Umçu biçimi de bulunmaktadır. Her iki söyleyiş de ayrı bir başlık olarak verilmiştir.

2256-_Imızganmak: Yarı uyur yarı uyanık bir halde veya uykudan uyanma esnasında anlaşılmaz biçimde konuşmak demektir.

2257-_Imızmak: Hafiften hareketlenmek, kıpırdanmaya başlamak manasındaki kelimenin Anadolu’da şikayetlenmek, tadı kaçmak, (yemek için) bozulmak, oyunbozanlık etmek içeriklerine sahip olduğu görülür. Imzımak söylenişine de rastlanır. Ayrıca “I” sesi düşmesi ile Mızmak (oyunbozanlık etmek, mızıkçılık yapmak) fiiline dönüşmüş olması da büyük bir olasılıktır. En azından aralarında bir ilgi bulunduğu kesindir.

2258-_Imlaç: Im/İm (işaret) kökünden türemiştir. “İşaret direği” veya “İşaret kazığı” demektir. Modern toplumda “Trafik tabelası / direği” manasında da kullanılır hale gelmiştir. Aynı kökten (Im/İm/Him) gelen Himleç (trafik lambası) ile de benzerlik taşıdığı için anlamın bu şekilde düzeltilmesi de mümkün olup, doğru bir değerlendirme yapılması gerekir.

2259-_Imlık: Im/İm (işaret) kökünden türemiş olup “Ünlem işareti” manasına gelir. Ancak kavramın anlam genişlemesi yoluyla genel bir kavram olarak “İmla işareti” anlamında kullanılması da ihtimal dahilindedir.

2260-_Inam: İman, itikat manasındaki Inam sözcüğünün İnam söylenişi de yaygındır. Bazı lehçelerde karşılaşılan yalnıza ilk hecedeki sesli harfin incelmesi durumu büyük ünlü uyumuna aykırı gibi görünse de bu sözcüklerin Türkçe olmadıkları anlamına kesinlikle gelmez.

2261-_Inamak: Şehadet etmek, dine girmek anlamındaki sözcüğün Onamak kelimesi ile de etimolojik bağlantısı bulunmaktadır. Ingamak fiili ise “Tasdik etmek” anlamına gelmektedir. İnamak olarak da rastlanan kelimenin bazı lehçe ve şivelerde İnemek biçiminde kullanılıyor olması da sözcüğün bütün seslerinin incelebildiğini de göstermektedir.

2262- İnanmak: Türk dillerinin bazı lehçelerinde (örneğin Azerice’de) sıklıkla görülen ilk hecedeki “I” harfinin incelerek “İ” sesine dönüşmesi ancak büyük ünlü uyumuna aykırı olarak diğer hecelerdeki kalın seslerin olduğu gibi kalmasına zaman zaman rastlanır. Mesela Azerice “İldırım” kelimesi Türkçe “Yıldırım” sözcüğünün eşdeğeridir. Bu durumun Anadolu Türkçesi’ndeki en bariz örneği olan İnanmak fiili de Inanmak biçiminden dönüşmüştür. Bu gibi örnekler o kelimenin Türkçe olmadığı anlamına gelmeyeceği gibi, Türkçe kabul etmemek için de yeterli bir bahane değildir. Üstelik bazı lehçe ve şivelerde İnenmek biçiminde kullanılıyor olması da sözcüğün bütün seslerinin incelebildiğini de göstermektedir. Üstelik Inanç/İnanç sözcüğünün bir varyantı olan İnenç kelimesinin ibadet, ayin, kurban gibi manaları da bulunmaktadır. Izanmak/Işanmak/Ijanmak/İjenmek/İşenmek/İzenmek ve Inanmak/İnanmak/İnenmek/Ünenmek/Unanmak/Onanmak fiil dizisi hep benzer ve bağlantalı manalar içermektedir.

2263-_Incalmak: Türkçe İncelmek kelimesinin farklı bir söylenişidir.

2264-_Incamak: Incamak/İncemek dönüşümüyle İnce kelimesi ile akrabadır. Rencide olmak demektir.

2265-_Inçamak: Gamlanmak, hüzünlenmek manası ile verilen kelimenin inlemek, ah etmek içeriği de bulunmaktadır.

2266-_Indırmak: Anadolu Türkçesi’ndeki “Harman kaldırmak” veya “Ürün kaldırmak” ve benzeri deyimlerdeki “Kaldırmak” kavramı tersine bir yaklaşımla “Indırmak” (indirmek) olarak kullanılmaktadır. Burada da ürünü harman yerine indirmek, samanlığa indirmek, ambara indirmek gibi yaklaşımlar geliştirilebilir. Indırmak/Indırmak/Iğdırmak/Ağdırmak biçimindeki bir gelişim çizgisi (aradaki bağlar zayıf da olsa) anlam içeriğinin alt üst etmek, havaya savurmak ile ilişkili olduğu tespitinin yapılmasını sağlayabilir.

2267-_Inır: Orijin dilde Ingır olarak yer alan sözcük Ingır/Inır/Inır dönüşümü ile aktarılmıştır. Ingır/Angır dönüşmesi üzerinden “Ang” (hayvan) kavramına da bağlanan kelime hayvanın sırtı olarak izah edilmiştir.

2268-_Inırçak: Semer veya palan demek olan sözcüğün orijinali Ingırçak biçimindedir. Ingır (hayvan sırtı) kavramından türemiştir ve sırta koyulan şey demektir.

2269-_Inırçamak: Hayvanın sırtına binmek anlamındaki kelimenin orijinali Ingırçamak biçimindedir. Inırçamak/Inırçamak/Inğırçamak/Iğırçamak dönüşümü ile Iğırçamak (yaylanmak) fiiline bağlanır ki, at veya eşek gibi hayvanların sırtına binmek isteyen kişi bacakları üzerinde yaylanmaya benzer bir hareket yaptığı için bu ilişki bulunmaktadır.

2270- Ipramak: Korezyona uğramak (aşınmak) demek olan sözcüğün “Y” sesi düşmesiyle Türkiye Türkçesi’nde “Yıpranmak” fiili ile bağlantısı açıkça görülebilmektedir. Bu nedenle Yıpramak olarak aktarılması da mümkündür.

2271-_Ir: Türkçe Ir/Yır/Cır kökü ses manası ile alakalı olduğunda birbirine sıkı sıkıya bağlı olup özellikle Ir/Yır kısmının Türkiye Türkçesi’nde farksızlaştığına sıklıkla şahit olunur. Bu kök ayrıca yansıma ses olarak “Hır” ve “Zır” kökleri ile bağlantılıdır. Görüldüğü üzere kelime kökünün de bir parçası olan Ir/Yır sözcükleri şarkı manası taşımaktadır.

2272-_Ira: Aynı anlamı taşıdığı “Ara” (mesafe) kelimesi ile bağlantılıdır.

2273-_Irabakan: “Irak” (uzak) ve “Bakmak” fiilinden oluşmuştur. İlk biçimi “Irağa bakan” olmalıdır.

2274-_Irabakmak: “Irak” (uzak) sözcüğü ve “Bakmak” fiilinden oluşan bileşik bir kelimedir. İlk biçimi “Irağa bakmak” olmalıdır. “Ira” sözcüğünün karakter manası da dikkate alınırsa aslında karşısındaki kişinin karakterini inceleyerek yorum yapmak içeriği ortaya çıkar ki, falcılığın bilimsel olarak anlaşılabilir tek yönünü ifade etmektedir.

2275-_Irakay: “Uzak” manasında kullanılan kelimenin orijinali Iragay şeklindedir. Benzer olarak Iragaymak (uzaklaşmak) fiili de Irakaymak olarak aktarılmıştır.

2276-_Iraklamak: Uzağa bakmak, ufka doğru bakmak, gözleri uzaklara dalmak, dalıp gitmek (düşüncesiyle bulunduğu ortamdan uzaklaşmak), gözden uzaklaşmak, uzağa gitmek gibi manaları vardır.

2277-_Iraksamak: Uzağı göremediği için ileriye bakarken gözleri kısılmak demektir.

2278-_Iraksanmak: Gözleriyle uzaklara dalmak, dalıp gitmek (düşüncesiyle bulunduğu ortamdan uzaklaşmak), dalgınlaşmak, dalgın bakmak anlamlarına gelmektedir.

2279-_Iraksatmak: Uzağı görebilmek için gözlerini kısarak bakmak şeklinde anlaşılmalıdır.

2280-_Iraktamak: Kement atmak şeklinde izah edilen sözcük aslında daha genel bir mana ile uzağa bir şey atmak, fırlatmak olarak da anlaşılabilir. Bunun dışında uzaklara bakmak, ufka doğru bakmak anlamı da mevcuttur. “Bakış fırlatmak” deyimini karşıladığı da söylenebilir.

2281-_Iralgan: “Hipermetrop” karşılığı ile verilen sözcük anlaşıldığı kadarıyla kavramı “uzağı görebilen” şeklinde tanımlamaktadır. (Böylece “yakını göremeyen” anlamı dolaylı olarak ortaya çıkmaktadır.)

2282-_Iralmak: Başkasından huy kapmak, yeni huy edinmek, huy değiştirmek, karakteri değişmek manaları vardır. Ayrıca birisinden huylanmak ve bu nedenle o kişiden uzaklaşmak, arasına mesafe koymak içeriğine de sahiptir.

2283- Irçamak: Tartmak, çekmek, ağır gelmek içeriğine sahip olan kavramın “Sırıtmak” manası da vardır, ancak aynı anlamdaki Irzamak sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu için bu içeriğin bahsi geçen biçimde aktarılması daha uygun olacaktır (Ayrıca Irzamak/Irsamak/Arsamak dönüşümü de dikkate alınmalıdır).

2284-_Irçanmak: Ağır konuşmak (kötü söz söylemek) manasındaki kelimenin Arçanmak (sataşmak, laf atmak) fiili ile de alakası vardır.

2285-_Irçaymak: “Dişlerini göstermek” anlamındaki sözcüğün Irsaymak söylenişi de vardır.

2286-_Irçmak: “Sırıtmak” anlamındaki sözcük Arsmak (diş göstermek) fiili ile de alakalı durmaktadır.

2287-_Irgamak: “Sarsmak” veya “Sallamak” manasındaki kelimenin “Sıkmak” anlamına da rastlanmıştır. Aslında ikinci anlam çok zayıf olmakla birlikte, ikisini birleştirmek daha doğru bir sonuca ulaştıracaktır. Böylece sıkıca tutarak sallamak, sıkarak sarsmak içeriğine ulaşılır. Örneğin ağaç için dalından tutarak sallamak veya bir insanı kolundan ya da omuzlarından tutup sarsmak manasında kullanılır. Yine de ikinci mananın ön plana çıktığı örnekler de vardır. Örneğin Irgak (çamaşır mandal) sözcüğünde olduğu gibi.

2288-_Irgaşmak: Asıl kaynaktaki açıklama “Boğuşmak” şeklindedir. Ancak tam olarak birbirini (kolundan, omzundan, boğazından) tutarak sarsmak anlamına gelir.

2289-_Irgın: Anadolu Türkçesi’ndeki Argın (bitap, mecalsiz) kavramının farklı bir söylenişi gibi durmaktadır, en azından aralarında çok yakın bir bağlantı vardır. Ancak alıntının yapıldığı kaynakta “Hasta” şeklinde tek bir izahat vardır. Dolayısıyla anlamda az da olsa bir farklılaşma vardır. Fiil hali olan Irgınmak (hastalanmak) kelimesinin de Argınmak (bitap düşmek) fiili alakalı olduğu anlaşılmaktadır.

2290-_Irık: “Kehanet” manası taşıyan kelimenin eski kaynaklarda Irk söylenişi daha yaygındır. Arapça “Irk” (soy) kavramı ile ses benzerliğinden öte hiçbir alakası olmadığını söylemeye dahi gerek yoktur aslında. Türkçe Ir/Yır kökünden türemiştir.

2291-_Irım: Kehanet manası taşıyan sözcüğün Iram söylenişi de vardır, ancak yaygın değildir. Benzer şekilde Irımçı/Iramçı (kahin) ve Irımçılamak/Iramçılamak (kehanette bulunmak) dönüşümleri de bulunmaktadır.

2292-_Irkıl: Kelime anlamı olarak ele alındığında falcı veya kahin demektir. Mitolojide ise bu adı taşıyan bir kişilik bulunur. Irkıl Ata kamların (şamanların) atası olarak kabul edilir. İnanışa göre o yeryüzündeki ilk şamandır. Türk kam törenlerinin ilk oluşturucusu olarak da bilinir. Gelecekten ve geçmişten haber verir. Anlatıldığına göre o kadar güçlüdür ki, bir gün bu durumun farkına varan Tanrı onu yanına çağırtarak kendisine boyun eğmesini ister. O ise hiçbir yüce güç tanımadığını ve yaptıklarının kendi gücüyle olduğunu söyleyerek Tanrı’ya karşı saygısızlık yapar. Tanrı bunun üzerine, Irkıl’ı ateşe attırarak yaktırır. Onun yandığı bu ateş gelecekte doğacak olan diğer kamların ruhlarını oluşturur. Adı Oğuz Şecerelerinde (soy kütüklerinde) “Irkıl Hoca” olarak yer alır.

2293- Irkmak: Fal bakmak, kehanet etmek, şamanlık yapmak, şaman ayini yapmak gibi birbiri ile bağlantılı pek çok manası vardır. Bunların çok büyük bir kısmı “Gaipten haber vermek” olarak özetlenebilir. Bundan başka “Şaman dansı yapmak” anlamına Irkımak biçimi ile rastlanmıştır, fakat sözcüğün ortasındaki “I” sesi Anadolu Türkçesi’nde söyleyişte etkisiz kalmaktadır.

2294-_Irlamak: İspiyonlamak, ihbar etmek, jurnallemek manasındaki kelimenin şarkı söylemek içeriği de mevcuttur ancak bu mana Yırlamak başlığında verilmiştir. Ninni söylemek veya ninni söyleyerek beşik sallamak, başka bir kaynakta ise ilahi söylemek anlamlarına da rastlanmıştır.

2295-_Irlaşmak: Anadolu’daki Hırlaşmak (sataşmak, laf atışmak, dalaşmak, ağız dalaşı yapmak) sözcüğünün farklı bir söylenişi olarak görünmektedir.

2296-_Isar: Menkul (taşınır) anlamına gelen kavram “Ismak” (nakletmek, sevketmek) fiilinden türemiştir.

2297-_Isarmak: Korumak şeklindeki izahat yeterli değildir. Is (sahip) kökünden türediği için bir yeri sahiplenerek korumak ve bu amaçla karşı tarafı korkutmak biçimindeki açıklama daha doğru olacaktır. Örneğin köpeğin bir yeri sahiplenmesi ve bunun için yabancılara saldırması bu fiille anlatılır. Bu bağlamda mananın ikinci kısmı “Diş göstermek” deyimini hem gerçek hem de mecazi anlamı ile karşılar ki, Isırmak fiili ile olan bağlantısı da bu durumu netleştirir.

2298-_Isıdam: Isı (sıcaklık) ve Dam (çatı, oda) kavramlarından oluşan bileşik bir kelimedir.

2299-_Isık: “Hararet” manasındaki sözcüğün Issık söylenişi de vardır. Ayrıca sıcaktan mayışmış içeriği de bulunmaktadır. Yanık izi veya kızgın damga izi (dağlama izi) içeriği de mevcuttur.

2300-_Isıyah: Baharda doğanın yenilenmesini, gücün çoğalmasını gösteren ve bereketi simgeleyen bir bayramdır. Daire şeklinde toplanılıp kımız içilir ve meydanda yakılan odunun üzerinden atlanır. Daire şeklinde yapılan bu şenlikler halayı çağrıştırmaktadır. Yakutlara göre ilk ata olan “Elley”, başlatıcısı olduğu bu bayramı kendi yurdunda kutlamıştır. Kelime kökündeki anlam Isınma/Isıtma vakti demektir. Mevsimsel döngülere bağlı sıcaklık değişikliklerini akla getirecek biçimde Isı kökünden türemiştir ve Isınmak fiili ile bağlantılıdır.

2301-_Iska: Ismak (nakletmek, sevketmek, hareket ettirmek) fiili ile aynı kökten gelir. Kelimenin “Kelle soğan” manası da vardır.

2302-_Iskımak: Değişik lehçe ve şivelerde ıslık çalmak, düdük çalmak, flüt çalmak, fısıldamak, fısıltılı konuşmak anlamlarını barındıran kelimenin Iskımak/Izkımak/Ijkımak/Işkımak biçimlerinde söylendiği görülür. Ayrıca Işkımak/Içkımak/Hıçkımak dönüşümü ile göğüsten ses çıkarmak içeriğine bağlanır. Bu manalar ile bağlantılı olmak kaydıyla türev sözcükler için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

2303- Iskınmak: Hırıltıyla solumak manasındaki kelimenin burnu tıkandığı için ağzından solumak anlamı da bulunmaktadır. Burada da tıkalı olan burundan veya sürekli ağızdan solunduğu için boğazdan hırıltılı bir ses duyulması söz konusudur.

2304-_Iskır: Düdük anlamı taşıyan kelimeni Işkır söylenişi de mevcuttur. Ijkır (ıslık) kavramı ile de alakalıdır.

2305-_Iskıran: Hamur kesme demiri olarak izah edilmiş olan sözcüğünü Iskaran biçimine de rastlanmıştır.

2306-_Iskırmak: Sözcüğün “Islık çalmak” ve “Düdük çalmak” şeklinde iki anlamına rastlanmıştır. Gerçekte ise anlam tek olup (ıslık çalmak) aslında burada ilginç bir algı oyunu vardır. Üflendiğinde ıslığı çalan düdük olmaktadır. Ijkırmak/Işkırmak (ıslık çalmak) fiili ile de doğrudan ilişkilidir.

2307-_Ismak: Nakletmek, sevketmek, irsal etmek demektir. Izmak söylenişinde sürgün etmek, sürgüne göndermek içeriğine de rastlanmıştır.

2308-_Ismarış: “Şipariş” manasındaki sözcüğe Anadolu’da Ismarıç olarak rastlanır.

2309-_Isot: Isı (sıcaklık) ve Ot sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. Kelimeler kaynaşırken aradaki “I” sesi düşmüştür. Acı biber anlamı taşımaktadır. İlk biçiminin “Isığ-ot” olması da muhtemeldir.

2310-_Istamak: Is/İs kökünden türemiştir. “İs çıkarmak” içeriğine sahiptir ve Türkçe’ye İslemek olarak aktarılması da mümkündür.

2311-_Istatma: Is/İs kökünden türemiştir. “İs (duman) çıkaran şey” demektir. Türkçe’ye İsletme olarak aktarılması da mümkün olmakla birlikte orijinal biçim daha uygun bulunmuştur. Sigara içmek, duman tüttürmek anlamına sahip olan Istatmak fiili de yine ses dönüşümleriyle Türkiye Türkçesi’ndeki İsletmek sözcüğünün eşdeğeridir.

2312-_Işan: Gaye, hedef, amaç anlamı Işanmak (itimat etmek, iman etmek) fiilinden kaynaklanır ve inanılan, iman edilen gaye yani “Ülkü” demektir. “Şafak” manası ise Işımak fiili ile alakalıdır. Mecazi olarak gece karanlığında ulaşılmak istenen sabah manası iki içeriği birbirine bağlar.

2313-_Işandırmak: Güvence vermek, güvendirmek, teminat vermek, kefil olmak, garanti vermek gibi anlamları bulunmaktadır. Bunun dışında ikna etmek manasında da kullanıldığı görülür.

2314-_Işanmak: Güvenmek, emin olmak, inanmak, iman etmek gibi anlamları bulunmaktadır. Bunun dışında ikna olmak manasında da kullanıldığı görülür. Sözcüğün İşenmek söylenişi de bulunur.

2315-_Işarmak: “Rahatlamak” anlamındaki kelimenin “Tebessüm etmek” manası Izarmak fiilinden dönüşümle ortaya çıktığı için bu maddede değerlendirilmiştir.

2316- Işınlamak: Bilim-kurgu filmleri sayesinde Türkiye Türkçesi’nin söz varlığına katılmış olan muhteşem bir kavramdır. Ancak maalesef neredeyse tüm kaynaklarda sözcüğün “Teleportasyon” (ışık hızında yolculuk) manası eksik bırakılmaktadır. Bu nedenle sözlükte yer verilmesi uygun görülmüştür.

2317-_Işlaç: “Projektör” manasındaki sözcük Işılaç biçiminde de telaffuz edilmektedir.

2318-_Işnar: “Fosfor” anlamındaki kelimenin orijinali Işınar şeklindedir.

2319-_Iy: Anadolu Türkçesi’ndeki “Ay!” ünleminin değişik bir söylenişidir.

2320-_Iyığ: Türk mitolojisindeki iyi ruhları tanımlamakta kullanılan “Ayığ” kavramı ile hem biçimsel hem de anlam açısından bağlantılı görünmektedir. Sözcüğün mukaddes varlık içeriği bulunmaktadır.

2321-_Iyık: Kelimenin “Hafta” anlamı Iy/Ay kökünden türemiş olup ay’ın bölümü, ay’ı oluşturan parça içeriğine sahiptir. Ayrıca birbirinden ve ilk anlamdan oldukça farklı ve bağlantısız görünen “Mukaddes” ve “Omuz” anlamlarına da rastlanmıştır.

2322-_Iylamak: “Feryad etmek” manası taşıyan kelime Iylamak/Iğlamak/Ağlamak dönüşümü ile Türkçe Ağlamak kavramına bağlanır. Ayrıca “Koklamak” içeriği de bulunmaktadır.

2323-_Iyşak: Hediye, armağan anlamındaki kelime kaynak dilde Iyışak olarak yer almaktadır.

2324-_Izalanmak: “Alay edilip gülünmek” içeriğini barındıran kelimenin kaynaklarda “Hiddetlenmek” manasına da rastlanmıştır.

2325-_Izanmak: Kefil olmak (başkasının borcunu silsile yoluyla üzerine almak) olarak izah edilen kavram “Is” (sahip) kavramı üzerinden Isanmak (sahiplenmek) fiili ile alakalıdır. Ayrıca Işanmak (itimat etmek) sözcüğü ile de bağlantılı görünmektedir.

2326-_Izargan: “Sırıtkan” (dişini göstererek gülen) manasına sahip olan kelime “Mütebessim” anlamında da kullanılır. Asıl kaynakta Işargan olarak geçen sözcüğün ses dönüşümleri ve bağlantılı kavramlarla anlam içerikleri dikkate alındığında “Ş/Z” dönüşümü ile aktarılması gerektiği kanaatine ulaşılmıştır. Isırmak fiil ile de uzaktan ilişkili bulunmaktadır.

2327-_Izarmak: “Sırıtmak” (dişini göstererek gülmek) anlamındaki kelime “Tebessüm etmek” içeriği ile de kullanılır. Isarmak biçiminde söylendiği de görülür. Asıl kaynakta Işarmak olarak geçer. Sözcüğün yakın konumdaki sessiz harflerin yer değiştirmesi sonucu Irzamak/Irsamak/Irçamak biçimleri de mevcuttur.

2328-_Izgar: Ayaz (yakıcı soğuk) manası taşıyan sözcüğün Türkçe’ye Azgar olarak aktarılmasının doğru olup olmayacağına karar verilememiştir. Is/Iz kökünden türemiş görünmekle birlikte Isı sözcüğü ile olan alakasını netleştirmek için de yeterli bağlantı bulunamamıştır.

2329- Izgış: “Polemik” veya “Nifak” anlamlarını içeren kelimenin Türkçe’ye Azgış olarak taşınması da mümkün görünmektedir. Aynı durum sözcüğün fiil hali olan Izgışmak (polemiğe girmek, ağız dalaşı yapmak) için de geçerli olup Azgışmak biçiminde aktarılabilir. Türev kavramlar için de aynı dönüşüm geçerlidir. Kelime kökü Is/Iz ise sıcaklık ve hararet bildirmekte olup buradan hareketle sözcük insanların aralarının kızgınlaşması, ortamın ısınması anlamlarını ihtiva etmektedir.

2330-_Izırak: “I” sesi düşmesi ile Izrak biçiminde aktarılması da Anadolu Türkçesi’ne aynı derece uygundur.

2331-_Izırga: Isırga telaffuzu da bulunan kelimenin farklı pek çok lehçe ve şivede “I” sesi düşmesi ile Sırga biçimi görülür. “Küpe” manası taşımaktadır.

2332-_Izkınmak: Serbest kalmak, azad olmak, bağlarından kurtulmak, özgür kalmak, firar etmek manalarını içerir. Içkınmak/Iskınmak söyleyişleri de vardır. Is (sahip) kelimesi üzerinden değerlendirildiğinde ise sahipsiz kalmak, sahibinin elinden kaçıp kurtulmak anlamlarına ulaşılır. Türev sözcükler için de benzer anlam ilişkileri ve ses dönüşümleri geçerlidir.

2333-_İçdenet: İç ve Denet (teftiş, kontrol) sözcüklerinin bileşik halidir.

2334-_İçenmek: Küsmek manasındaki kelimenin itimat etmek, güvenmek içeriği İşenmek/İjenmek fiiline aktarılmıştır.

2335-_İçerge: “Samimiyet” veya “Kemal” (içsel olgunluk) anlamındaki kelimenin İçergi söylenişi de bulunmaktadır, bu biçim “İç” ve “Ermek” kavramlarının bileşiminden oluştuğuna dair bir şüphe uyandırmıştır.

2336-_İçergen: “Samimi” veya “Kamil” anlamındaki kelimenin İçergin söylenişi de bulunmaktadır.

2337-_İçetmek: “Zimmetine geçirmek” anlamındaki sözcük “İç” ve “Etmek” kelimelerinin bileşiminden oluşmuş görünmektedir.

2338-_İçev: “Apartman dairesi” anlamındaki sözcük “İç” ve “Ev” kelimelerinin bileşik halidir.

2339-_İçgermek: Türkiye Türkçesi’ndeki İçermek fiilinin bir farklı ve önsel bir biçimidir.

2340-_İçkemek: İçine çekmek manası hava ve sigara için kullanıldığı gibi pipetle / kamışla sıvıların emilmesini de ifade etmektedir. Bu fiilden türeyen İçkek kavramı da kan içen manasında “Vampir” demektir.

2341-_İçkezik: “İç” sözcüğü ve “Kezmek” (Kesmek) fiilinin bileşiminden oluşan bir sözcük olarak görünmektedir. Türkçe’ye İçkesik olarak aktarılmasının uygun olup olmayacağı ayrıca değerlendirilmelidir. Kezik kelimesinin “Tifüs” manasında kullanıldığına da rastlanmıştır.

2342- İçkezmek: “İçten içe kemirmek” veya “İçten içe yemek/tüketmek” deyimlerini karşılar. İnsanı içten tüketen hastalıkları veya bağırsaklarla ilgili ağrılı ya da ishale neden olan hastalıklara tutulmak tanımlar. Özelde ise Tifo hastalığına yakalanmak manasında kullanılır. Türkçe’ye İçkesmek olarak aktarılması da mümkündür.

2343-_İçkir: Riyakar olarak açıklanan kelime “İçten pazarlıklı” deyimini karşılamaktadır. İnsanları belli etmediği bazı şeyleri içinde tutan, içinde saklayan demektir.

2344-_İçkirmek: Türkiye Türkçesi’ndeki “İçinde tutmak” (kimseye belli etmemek) ve “İçine atmak” (kimseye söylememek) deyimlerine denk düşmektedir.

2345-_İçköynek: Bileşik bir sözcüktür. İç ve Köynek (gömlek) kelimelerinden oluşmakta olup “Fanila” anlamına gelir.

2346-_İd: “D/Z” dönüşümü ile İz kavramın bağlanmaktadır. Rakam ve sembol manaları bulunmaktadır. Ayrıca işaret, alamet, belirti içeriklerini de barındırır. Bu manalar ile bağlantılı olan türev kavramlarda da aynı ses dönüşümü dikkate alınmalıdır. Latin kökenli “İd” (kimlik) kavramı ile hiçbir etimolojik bağı yoktur.

2347-_İdeğsiz: Kelime anlamı “İşaretsiz” demektir. Üzerine boya veya damga ile kime ait olduğunu gösteren işaret vurulmamış hayvanları tanımlamakta kullanılan bir sözcüktür. Bu nedenle başıboş, sahipsiz gibi manalarda da kullanılır.

2348- İdeklemek: Sağım öncesi inek, koyun gibi hayvanların yavrusuna biraz süt emdirerek sağımın kolaylaşmasını sağlamak demektir. Ediklemek söyleyişi de bulunmaktadır.

2349-_İdemek: İşaret etmek, işaretlemek, iz sürmek, iz aramak, izleri takip ederek araştırmak manaları vardır. Bu içeriğin “D/Z” dönüşümü ile İzemek fiiline aktarılması da uygun olablir.

2350-_İderge: “Süt sağımı” olarak açıklanmış olan kelimenin doğru anlaşılabilmesi için herşeyden önce Edir (gün) kavramı ile arasındaki bağlantının açıklanması şarttır. Çünkü hayvanların yayılıp beslendiği bir günün sonunda sağım yaparak süt elde etme içeriği asıl belirleyicidir. İderge (süt sağımı) ve türediği fiil olan İdermek (süt sağmak) sözcüklerinin farklı söyleniş biçimleri olan Edirge (hasat) ve Edirmek (hasat etmek) kelimelerinde anlamlar her ne kadar farklılaşmış olsa da aslında aynı mantıkla ortaya çıkmışlardır. Sözcüklerin hepsi Edir (gün) kavramı ile ilişkilidir. Belirli bir zaman dilimi sonunda ürün kaldırmak, gün sonunda ürün elde etmek içeriği hepsinde ortak olarak yer alır. Dolayısıyla her iki mana da genellenerek “Günlük hasılat elde etmek” olarak özetlenebilir. Edirge/İderge kelimesi de bu bağlamda aslında “Hasılat” demektir.

2351-_İderzek: Güğüm (süt kabı) manası taşıyan kelimenin Türkçe’ye İdercek olarak aktarılması da mümkündür. İdizek/İdezek (İdecek olarak aktarılabilir) sözcüğü de yine aynı anlama gelir.

2352- İdeşme: Haberleşme olarak çevrilen kavram aslında tam olarak işaretleşme demektir. Anlam genişlemesi ile her tür işaretle haberleşme (el, duman, şifre, telgraf) sözcüğün kapsamına girmiştir. İdeşmek fiili de işaretleşmek, haberleşmek, telgraf çekmek, şifreli haber göndermek anlamlarına gelir.

2353-_İdeyik: Faraza (eğer ki, diyelim ki) manasındaki keliminin İteyik söylenişi de bulunmaktadır.

2354-_İdi: “Rab” manasındaki İzi sözcüğü ile aslında aynı kavramlar olup farklı lehçelerdeki farklı söylenişleri olarak görülürler.

2355-_İdiz: “İlahi” anlamı taşıyan kelimenin “Yüce” manası Ediz sözcüğünden kaynaklanmaktadır.

2356-_İgil: İki telli çalgı izahatı ile verilmiş olan kavramın İg/İk kökü üzerinden İki kelimesi ile bağlantısı çok açıktır. Hatta Türkçe’ye ikili (çift) içeriğine tam karşılık gelen “İkil” biçimiyle aktarılması da daha uygun bile olabilir. İğil söylenişine de rastlanmıştır.

2357-_İğ: Maraz, dert, patoloji, anomali tehlike, zehir manalarını ihtiva eden sözcük aynı zamanda bir köktür. Ayrıca sivri ve delici nesne, şiş (sivri örgü aracı), çivi, sivri demir gibi anlamları da bulunmaktadır. Özellikle bu manalarla ve ilave olarak aldatma, kötülük, delicilik, zıtlık içerikleri ile ilgili olarak bu kökün ve türettiği sözcüklerin “Ğ/Y” farksızlaşmasına bağlı olarak İğ-/İy- dönüşümü ile söylendiğine ve yazıldığına sıklıkla rastlanır.

2358-_İğdemir: İğ (sivri nesne) ve Demir sözcüklerinin bileşiminden oluşan kavram çivi sökme demiri manası taşır. Bazen de tahta oymada kullanılır.

2359-_İğdilemek: Özellikle akrep veya bazı böcekler için iğnesini batırarak zehirlemek anlamını içerir. Mecazen içindeki kini veya nefreti dışa vurmak manası da taşır. İğne ile kurcalamak manası ise mecazen bir konuyu gereksiz bir biçimde en ince ayrıntısına kadar inceleyip araştırmak içeriğine de sahiptir. Sözcüğün İvdilemek biçimi de mevcuttur.

2360-_İğdilenmek: Özellikle akrep veya bazı böcekler tarafından iğne batırılarak zehirlenmek manasına gelmektedir.

2361-_İğenmek: “İnat etmek” dışında “Sitem etmek” manası da bulunur.

2362-_İğer: Farklı şive ve lehçelerde tazı, zağar, av köpeği manalarında kullanılan kelimenin İger/İğer/Eğer/Eger söylenişleri mevcuttur.

2363-_İğeşmek: İnatlaşmak manası ile verilen kavrama Anadolu’da Eğeşmek biçimi ile rastlanır. Ancak anlam farklılaşarak ağız dalaşı yapmak, sataşmak, laf atmak/atışmak olarak görülür.

2364-_İğilmek: Beli bükülmek olarak açıklanan fiilin Türkçe Eğilmek sözcüğünün değişik bir telaffuzundan başka bir şey olmadığı çok açıktır. Lakin derleme esnasındaki tariften kaynaklanan bir anlam daralması bulunup bulunmadığını da dikkate almak gerekmektedir. Yeri gelmişken derlemelerle ilgili rastlanabilecek bu tür anlam kaydırmalarına/daraltmalarına bir örnek teşkil etmesi bakımından kısaca kurgusal bir canlandırma yapmak yararlı olacaktır. Teknolojik etkileşimin az olduğu hatta motorlu ulaşım araçlarının bile kolaylıkla bulunamadığı dönemlerde uzak bir dağ köyüne derleme için giden bir araştırmacıya (ki belki de bu kişi Türk bile olmayabilir) İğilmek fiilinin anlamını açıklamayı beceremeyen bir kişinin tarif etmek amacıyla yapacağı ilk davranış büyük olasılıkla eğilme hareketi yaparak belini bükmek olacaktır. Derlemeci de tam olarak anladığı kanısıyla açıklamayı belini bükmek veya beli bükülmek olarak kayda geçirecektir. Oysa böylece anlamı daraltmış veya kaydırmış olacaktır (kimi zamanda tersine anlam genişletilmekte, hatta nadiren de olsa kısmen veya bütünüyle yanlış bile anlaşılabilmektedir). Bu anlatılan olay elbetteki gerçekleşmiştir diyemiyoruz, çünkü derleme esnasında orada ne gibi bir iletişimin ve etkileşimin gerçekleştiğini bilmek neredeyse hiçbir zaman mümkün değildir. Ancak bu hayali olay, derleme esnasındaki tarif ve anlama kaynaklı hata veya kaydırmaların en azından bir olasılık olarak değerlendirilmesinde ve kimi benzeri durumlarda bu gibi olasılıklar nedeniyle temkinli davranılmasında fayda bulunacağını göstermektedir.

2365- İğin: Kuyruk, sıra, dizi manalarındaki kelimenin orijinali İvin biçimindedir. Türkçe söyleyiş uyumu açısından bu şekilde aktarılması uygun bulunmuştur. İğinki/İvinki ise “Sıradaki” demektir.

2366-_İğinmek: “Zayıflamak”, “Zafiyet geçirmek” manasındaki sözcük iğne gibi incelmek demektir. Sıraya girmek, kuyruğa girmek anlamı ise İvinmek söylenişinden aktarılmıştır.

2367-_İğir: Kelimenin “Kerahat vakti” (günün ibadetin yasaklandığı bölümleri) manası özellikle Güneş’in doğuş ve batış zamanları ile ilgilidir. İslam dininin etkisi ile Türk kültürüne girmiş olan bu durum aslında İslam öncesi halk inanışları ile de uyumludur. Her ne kadar İslamiyet’te bu uygulama ibadetlerin Güneş’le ilişkilendirilmesinin önüne geçmek amacıyla olsa da eski Türk inançlarında çok farklı bir yoldan, bu vakitlerde kötü güçlerin ortaya çıktığı inanışıyla, bu vakitler tehlikeli olarak kabul edilmiştir. İğ kökü üzerinden kötülük ve tehlike bildiren kavram İnir/İnir (akşam) kavramı ile de bağlantılı görünmektedir.

2368-_İğirçek: “Topaç” anlamındaki kelimenin Anadolu’da “Kirmen” manası ile Eğirçek söylenişi de bulunur. Kirmenin özellikle üst kısmının topaca benziyor olması da aradaki ilişkiyi anlamsal olarak da güçlendirmektedir.

2369-_İğirçemek: Suyun delikten dönerek akması, çevrinerek boşalması manası taşır.

2370-_İğit: Türkçe’nin neredeyse tüm lehçe ve şivelerinde İğit/İgit/Yigit/Yiğit/Ciğit/Cigit söz dizisi kahraman, cesaretli kişi manası taşır. Ancak burada “Kurnaz” hatta “Hileci/Hilebaz” içeriğine rastlanmıştır. Aradaki bağlantı masallarda ve anlatılarda yiğitlerin aynı zamanda kurnaz, plan yeteneği güçlü, taktik geliştiren hatta hileler yapan kişiler olarak tanımlanmaları üzerinden kurulabilir. Ancak bu bağ eldeki verilerle zayıf görünmektedir. Çünkü İğ/Yiğ kökünde daha çok olumsuz manalara rastlanmaktadır. Ancak olumsuz içeriklerin tersine çevrilerek güç ve yetenek bildirir hale geldiği de Türkçe’de zaman zaman görülen bir durumdur. Örneğin “Yavuz” kelimesinde olduğu gibi... Burada da benzeri bir anlamsal içerik dönüşümü mümkündür. Yine de şu an için bu konuda kesin bir şey söylemek doğru değildir.

2371- İğlemek: Maraz çıkarmak, dert çıkarmak, problem çıkarmak, fesat çıkarmak, fitne çıkarmak, nifak çıkarmak gibi birbiri ile bağlantılı ama sınırları netleşmemiş pek çok manayı ihtiva eder. Bundan başka istihza etmek (alay etmek) manası da vardır ki Türkçe’deki mecazi “İğnelemek” fiiline de denk düşmektedir. Bunun dışında zayıflamak manasına da rastlanmıştır.

2372-_İğleşik: “Sivri dilli” deyimini karşılamaktadır.

2373-_İğrek: “Bilinmez” manasındaki kelime bilinmeyen kötü güç, tanımlanamayan yabancı varlık, açıklanamayan ruhsal kötülük içeriklerini de barındırır. Yiğrek (matematikte bilinmeyen değer) kavramı ile de bağlantılı görünmektedir.

2374-_İğremek: Negatif enerji almak, huylanmak, gıcık kapmak anlamlarının yanı sıra ayrıca bu nedenlerden dolayı uzaklaşmak, kaçmak, gözden kaybolmak olarak da anlaşılmalıdır.

2375-_İğreşmek: Birbirlerinden huylanmak, karşılıklı gıcık kapmak manalarına gelmektedir.

2376-_İğsenmek: Salınmak, dönmek (hatta manalar birleşerek; dönerek salınmak) içeriklerine sahiptir.

2377-_İken: “İki” ve “On” sayılarının bileşiminden oluşmaktadır. Yirmi demektir.

2378-_İkevlen: “İki kişi” manasındaki sözcüğün Ekevlen söylenişi de mevcuttur.

2379-_İkeze: “Nekahat” (hastalık sonrası iyileşme / dinlenme dönemi) manası taşıyan sözcüğün orijinali İgeze biçimindedir.

2380-_İkilev: Türkiye Türkçesi’ndeki İkilem (tereddüt) kelimesi ile hem mana hem de biçim açısından son derece yakındır. “Kararsızlık” anlamı taşır.

2381-_İkişmek: Fiilin “İki ayağını yanlara açmak” manası özellikle süt sağarken ineklerin arka ayaklarının arasını açmasını tanımlamak için kullanılır. Bundan başka yine at, deve gibi hayvanların ayaklarını açmalarını ifade eder. Ayrıca oyun oynayan çocukların bazı oyunlarda ayaklarını yanlara doğru açmalarını anlatır. İnsanların birbirlerine iki kollarını açarak sarılmaları veya sarılmak için kollarını açma hareketi yapmaları da diğer anlamlarıdır. Bundan başka flört etmek, karşı cinsle arkadaşlık etmek içerikleri de bulunur. “Çiftleşmek” (cinsel birleşmede bulunmak) manasına da rastlanmıştır.

2382-_İkitmek: “Hayvan terbiye etmek” anlamındaki kelime İkitmek/İgitmek/İğitmek/Eğitmek dönüşümü ile Türkiye Türkçesi’ndeki Eğitmek sözcüğüne bağlanır. Bu nedenle sözcüğün daha genel bir anlamla terbiye etmek anlamına sahip olduğu da söylenebilir. Ancak buradaki asıl anlam özellikle de köpekler için “İki ayağı üzerine kaldırmak / iki ayağı üzerine kalkmayı öğretmek” içeriğinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla aslında bir anlam kayması olduğu görülmektedir. Köpekler (veya kedi, ayı, sincap gibi bunu başarabilen diğer hayvanlar) için kullanılan İkinmek (iki ayak üzerine kalkmak) fiili de bu açıklamayı destekler niteliktedir. İkitmek sözcüğünün bundan başka “Kuluçkaya yatırmak” anlamı da mevcuttur. Ancak bu anlamın Ikıtmak (çöktürmek, yatırmak, ıkındırmak) fiilinden sesli harf incelmesi ile ortaya çıktığı anlaşılmaktadır.

2383- İlbilik: İl (ülke, devlet) ve Bilig/Bilik (doktrin, ansiklopedi, arşiv) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Devlet arşivi” anlamı taşıyan kavramın “Kütüphane” (devlet kütüphanesi, milli kütüphane) manasında kullanılması da mümkündür.

2384-_İlbiz: Değişik lehçelerde Elbiz/Elbis veya İlbis/İlbiz olarak telaffuz edilen ve Türkçe Yal/Yel/Hal/Al/El/İl kökünden türeyen kelime “Şeytan” anlamına gelir. Zannedilebileceği üzere Arapça kökenli “İblis” kelimesindeki “L” ve “B” harflerinin yer değiştirmesiyle ortaya çıkan yanlış bir söyleyiş kesinlikle değildir. Kelimenin harf dizilimi kesin olarak doğrudur ve tamamen Türkçe’dir. Salyangoz manasındaki kelimenin aslında bu canlının insanüstü bir varlığa benzetilmesi ile alakalı olduğu görülmektedir. Albız (örümcek) kavramında da yaklaşık olarak aynı benzetme yapılmaktadır.

2385-_İlçer: Kilit halkası manasındaki kelimenin İlçir (zincir halkası) kavramı ile doğrudan bağlantılı olduğu çok açıktır, hatta aynı sözcüğün farklı söyleniş biçimleridir. Ancak anlamda farklılaşma bulunduğu için sözcükler ayrı olarak verilmişlerdir.

2386-_İlçi: Bürokrat, kamu görevlisi, devlet görevlisi demek olan sözcüğün Elçi (diplomat) kavramı ile bağlantılı olduğu açıktır ve birbirleri ile karıştırılmaları da mümkündür.

2387-_İlçmek: Ateşlenmek, hararetlenmek, vücut ısısı artmak manası taşıyan fiilin başka bir biçimi İlçimek olarak kayıtlarda yer alır, ancak söyleyişte orta hecedeki “İ” sesi neredeyse hiç farkedilemez olduğu görülür.

2388-_İlderme: İl (şehir, devlet) kelimesi ve Dermek fiilinden oluşan bileşik bir sözcüktür. “Belediye” anlamı taşımaktadır. İlterme söylenişi de bulunur.

2389-_İldermek: Şehir yönetmek, devlet idare etmek manası taşıyan sözcüğün İltermek söylenişi de vardır. İlter (vali) ve İlteriş (şehir / devlet kurucusu) kavramları ile de bağlantılıdır.

2390-_İldirme: İdam urganı, darağacı ve idam manalarında kullanıldığı görülür. İldirmek fiili ise asmak, aşağı sarkıtmak, yere indirmek, yere koymak ve ayrıca ilmiklemek, ilmik atmak, düğüm atmak içeriklerini barındırır.

2391-_İleğmek: “Rencide olmak” manası bulunan kelimenin İlemek şeklindeki söyleyişi de mevcuttur. Anlam İlenmek (beddua etmek) fiili ile bağlantılıdır.

2392-_İlek: Paranın yazı tarafı demektir. Çengel, kanca manalarına İlgek söylenişi ile de rastlanır. İstihza (alay) anlamı ise İğlek sözcüğünden “Ğ” düşmesi ile ortaya çıkmıştır.

2393-_İlekçe: “Çengel” anlamı taşıyan İlek ve “Kopça” anlamındaki İlekçe kelimelerinin Anadolu Türkçesi’ndeki İlik (düğme deliği) kavramı ile bağlantısı çok nettir. Ancak Türkçe’de her bir harfin anlamı nasıl değiştirebildiğinin en güzel örneklerinden birisi mevcuttur. İlik/İlikçe/İlikçek biçiminde edilginlik bulunup içerisine bir şey yerleştirilebilen bir boşluğu tanımlar. İlek/İlekçe/İlekçek ise etkin olup başka bir şeye takılabilen bir nesneyi ifade eder. Bu bağlamda İlik ve İlek karşılıklı olarak birbirini tamamlayan iki parçadır.

2394- İleklemek: Çengele asmak, kancaya geçirmek manasındaki kelimenin İstihza (alay) etmek içeriğine de rastlanır, fakat bu mana İğleklemek fiilinden dönüşmüş olmalıdır.

2395-_İlemek: Takmak, bağlamak, birleştirmek, iliklemek, ilmik atmak anlamlarındaki sözcüğün deri tabaklamak içeriğine de rastlanmıştır.

2396-_İlengeç: Mavi yengeç manası taşıyan kelime orijin dilde İlengeş olarak söylenir. Kelimenin kökenindeki anlam ise çengelleri (kıskaçları) olan canlı şeklinde izah edilebilir.

2397- İlenmek: Beddua etmek, lanet etmek, rencide etmek manaları bulunan sözcük aslında İğlenmek > İlenmek dönüşümü ile ortaya çıkmıştır. “İğ” kökü kötülük ve dert, maraz ile ilişkilidir. Dolayısıyla kötülüğü veya kötülük getiren soyut varlıkları birine yönlendirmek (musallat etmek, tebelleş etmek) anlamlarını içerir. Ayrıca heyecanlanmak, yalvarmak, bıkmak manalarına da rastlanmıştır.

2398-_İlermek: Öne çıkmak, yaklaşmak, yakınlaşmak, belirmek, vuku bulmak, ortaya çıkmak, aşikar olmak, alenileşmek anlamları vardır. Uyurgezerlik yapmak manası ise Elirmek (uykusuz kalmak) fiili ile alakalıdır.

2399-_İlertmek: Öne çıkartmak, yaklaştırmak, yakınlaştırmak, belirginleştirmek, gerçekleştirmek, ortaya çıkarmak, aşikar etmek, alenileştirmek anlamları vardır. Ayrıca yanına çekmek manasında kullanıldığı da bazı kayıtlarda bulunmaktadır.

2400-_İley: Cinsel organ anlamından başka ön taraf, karşı taraf, yan taraf içeriklerini ihtiva eder. Huzur (makam), nezd manaları da bulunmaktadır.

2401-_İlez: “Halüsinasyon” manasında kullanılan kelime Elez (hayalet) kavramı ile söyleyiş ve küçük bir anlam farkına sahiptir.

2402-_İlezmek: “Filizlenmek” olarak açıklanan sözcük aslında tam olarak “Sivrilmek” (İğ’in ucu gibi sivrileşmek) demektir. Bu bağlamda İğlezmek biçiminden “Ğ” düşmesi ile dönüşmüş olmalıdır. İlez/İliz ve İlezik/İlizik sözcükleri de “Filiz” manası taşımaktadır.

2403-_İlge: Model veya kalıp anlamındaki sözcüğün Elge biçimi de mevcuttur.

2404-_İlgemek: “Sevk etmek” manasındaki kelimenin “Nakletmek” içeriği özellikle organ nakli yapmak anlamında kullanılmaktadır, sözcüğün ayrıca “İç içe geçirmek” şeklindeki ikinci anlamı da bu kullanımı desteklemektedir. Çengele asmak, kancaya takmak anlamı da mevcuttur. İlgemek/Elgemek dönüşümü ile Elemek fiilinin farklı bir söylenişi olarak da görülmektedir.

2405- İlgençek: “Ceza kırbacı” anlamındaki kelimenin “Falaka” manasında Elgençek söylenişi de bulunmaktadır. Her iki kelimede değişik açılardan izah edilebilir. İlgenmek (iç içe geçmek) fiili ile bağlantısı kamçının veya falakanın darbelerinin derinin içine işlemesi ile alakalıdır. Ayrıca el ile kullanılan ceza aleti anlamına gelmektedir. İlgen (delil, ispat) kavramı ile bağlantısı ise dikkat çekicidir.

2406-_İlgenmek: “Sevk edilmek” veya “Nakledilmek” manasındaki kelimenin “İç içe geçmek” anlamında kullanıldığı da görülmektedir.

2407-_İlger: Kancalarla asılan nesne, bir yere tutturulan şey içeriğinde “Raf” anlamı taşır.

2408-_İlgermek: “Raptetmek” (tutturmak) veya “Zaptetmek” (tutmak) demektir. Ayrıca bir yeri veya bir ülkeyi “Fethetmek” veya “İşgal etmek” anlamında kullanıldığı da görülmektedir.

2409-_İlgevür: Vestiyer anlamındaki sözcük tam olarak kancalardan oluşan ve bir şeyler tutturulan nesne manası taşır. Elgevür söylenişi de mevcuttur.

2410-_İlgezek: İl ve Gezmek sözcüklerinin bileşiminden oluşan “Seyahat” veya “Turizm” anlamından başka elek veya kalbur manası vardır. Bu ikinci içerik İlgemek/Elgemek/Elemek (elle kullanılan bir araçla ayırmak) kavramından türemiştir. “Meraklı” veya “Zeki” olarak verilen diğer bir anlam grubu ise İlgi sözcüğü ile bağlantılı olup İlgizek söylenişi de mevcuttur. Burada mananın “Entelektüel” olarak düzeltilmesi de daha uygun görünmektedir.

2411-_İlgimek: Ait olmak, alakalı olmak, rabıtalı olmak, alaka göstermek, tespit etmek ve sulh yapmak (barışmak) gibi birbirleri ile bağlantılı anlamları bulunmaktadır. Kancaya / çengele asmak içeriği ise İlgemek fiilinden kaynaklanmaktadır.

2412-_İlgitmek: Tespit etmek olarak izah edilen kavramın kökeninde anlam tam olarak kancaya / çengele asmak biçimindedir.

2413-_İlikmek: “İstihza (alay) etmek” içeriğindeki sözcüğün Elikmek biçimi de mevcuttur.

2414-_İlimlemek: “Rabıta kurmak” anlamındaki kelimenin orijinali İlimtemek biçimindedir.

2415-_İlin: “Hafif” manasına gelen kelimenin ses dönüşümleri ile “Yel” (rüzgar) kavramı ile bağlantılı olması ihtimal dahilindedir. Bu takdirde tıpkı rüzgar gibi ağırlığı olmayan içeriğini barındırır. Yilin/Yelin olarak aktarılması da mümkündür.

2416-_İlinçe: İlinçe/İğlince/İğlence dönüşümü ile Türkiye Türkçesi’ndeki Eğlence kavramına bağlanır.

2417-_İlinge: “Bürokrasi” anlamındaki sözcüğün orijinali İlingi biçimindedir. Söyleyiş uyumu açısından bu şekilde aktarılmıştır.

2418- İlinmek: İnternet kavramı olarak linke tıklamak, linke gitmek anlamlarına gelir. Kökenindeki mana ise bağlanmak, bağlantı kurmak, alaka kurmak, alakadar olmak, takılmak, dokunmak şeklindedir.

2419-_İlkinmek: Dili tutulmak anlamındaki kelimenin yerinden sıçramak manasına da rastlanır. Her iki kavramın ortak noktası şaşkınlık, korku, heyecan gibi bir nedenle tepki verilmesidir.

2420-_İlkitmek: Sesini kesmek anlamındaki kelimenin yerinden sıçratmak manasına da rastlanır.

2421-_İlsüyer: Kelimenin orijinali “İlsüyer” biçimindedir. Vatasever, yurtsever anlamına gelmektedir.

2422-_İlsüymek: Kelimenin orijinali “İlsüymek” biçimindedir. Vatanperverlik etmek, yurdunu sevmek anlamına gelmektedir. Kelimenin ikinci kısmının kökünü oluşturan Süymek fiili Türkiye Türkçesi’ndeki Sevmek fiilinin eşdeğeridir.

2423-_İlsüret: Tehcir (zorunlu göç), toplu sürgün manasındaki kelimenin orijinal dildeki söylenişi İlsiret biçimindedir. Ses uyumu açısından Türkçe’ye İlsüret olarak aktarılmıştır. Aynı şekilde İlsiretmek (yurdundan etmek, topluca sürgüne göndermek, tehcir etmek) fiili de İlsüretmek biçimine çevrilerek alınmıştır.

2424-_İm: “İşaret” anlamı taşıyan kelime değişik lehçe ve şivelerde Im/İm/Him/Sim biçimlerinde söylenir (H/S dönüşümü bazı Türk dillerinde mevcuttur).

2425-_İmçinmek: Şevke gelmek, galeyana gelmek, heyecana gelmek manasındaki kelimenin orijinali İmtinmek biçimindedir. T/Ç dönüşümü ile aktarılmasının Anadolu Türkçesi’nin ses uyumuna daha uygun düşeceği kanaatine varılmıştır. Sözcüğün etimolojisi ise netleştirilememiştir.

2426-_İmçizer: “İm” (işaret) ve “Çizmek” sözcüklerinin bileşik halidir. Steno/Stenograf anlamında kullanılır.

2427-_İmçizmek: “İm” (işaret) ve “Çizmek” sözcüklerinin bileşik halidir. Genelde “İşaret çizmek”, özelde ise “Steno yazısı yazmak” manaları bulunur.

2428-_İmdemek: İşaret etmek, kaş göz işareti yapmak, davet etmek, dikkat etmek manalarını barındırmaktadır.

2429-_İmir: Değişik lehçelerde kırağı, sis, alacakaranlık gibi anlamlara gelmektedir. Özellikle İç Anadolu’da kullanılan “İmir’in iti gibi titremek” deyiminin kökeninde bu kavram bulunur. Bu deyim daha sonraları Arapça kökenli “Emir” sözcüğü ile de kullanılmış ve hatta Sivas yöresini ele geçiren Emir Timur ile de alakalı olduğu düşünülmüştür. “İmre (İmere)” adlı Cemre Cini de aslında yine bu varlığın farklı bir yansımasıdır. Bulgarlardaki Zemire adlı cinin bu kavramın en eski biçimi olduğu anlaşılmaktadır. Baharda toprağa düştüğüne inanılan “Cemre” kavramı ile ilişkilendirilmiştir. Ayrıca İymir söylenişi de mevcuttur. Türkçe’de İy ve İm kökleri koku ile ilgili manaları da barındırır ki sis, duman, is, tütsü gibi kavramlar kokunun görüntüsü olarak algılanmışlardır. Ümür sözcüğüne ise pus, sis, duman anlamları ile rastlanmıştır.

2430- İmirçenmek: Kafası karışmak, kafası dumanlanmak, aklı karışmak, aklı bulanmak deyimlerini karşılayan kelime İymir/İmir (duman, sis) kavramından türemiştir. Kökeninde sis için yoğunlaşarak çökmek anlamı bulunmaktadır.

2431-_İmlemek: İşaretlemek anlamına gelen kelimenin İmdemek söylenişi de vardır. İmnemek biçimine ise işmar etmek (kaş göz işareti yapmak) manası ile rastlanmıştır.

2432-_İmremek: Çok istemek, arzulamak, aşırı sevmek, hasret duymak, gıpta etmek, heveslenmek manalarına sahiptir. Imramak biçimi de bulunur ve türev sözcükler için de aynı sesli harf kalınlaşması geçerlidir. İmremek/Imramak/Amramak/Emremek dönüşümünde ise şehvetlenmek, aşık olmak içeriklerine de ulaşılır.

2433-_İmrez: Hasetçi demek olan kelimenin Imraz biçimine de rastlanmıştır.

2434-_İmsimek: İy/Iy kökünün koku ile ilgili kelimeler türettiği dikkate alındığında “Koklamak” anlamı taşıyan kelimenin İyimsinmek biçiminden dönüşmüş olması olasılık dahilindedir. Söyleyişte kelimenin ilk hecesindeki -iy- sesinin farkedilemez hale geldiği de açıkça görülmektedir. Koku manası ile ilgili olmak kaydıyla aynı ses dönüşümü türev sözcükler için de geçerlidir.

2435-_İncesen: Meltem anlamı taşıyan kavram İnce ve Esmek fiilerinden oluşan bileşik bir kelime gibi görünmektedir.

2436-_İneç: “Kurbanlık hayvan” anlamı İnek sözcüğü ve İnemek (kurban etmek) fiili ile doğrudan alakalıdır. “Mahzen” manası inilen yer içeriğine sahip olup İnmek fiilinden türemiştir. Ayrıca yine İnmek fiilinden rampa, yokuş, meyil anlamlarını da barındırır.

2437-_İnehsit: Sözcük anlamı doğum hemşiresi (ebe) demektir. Mitolojide ise doğum tanrıçasının adıdır. Gülerek (gülümseyerek veya kahkahalarla) doğum yapan kadına hatta doğuran ev ve ahır hayvanlarına yardım eder. Moğolca’da İneh fiili gülmek demektir ve Tunguz dillerinin tamamında da yine gülme anlamı içerir. “İye” sözcüğü ile de alakalıdır. Enehsit ise nine anlamına gelir ve geçmişte doğum ebelerinin yaşlı, tecrübeli kadınlar olması ile de bağlantılıdır.

2438-_İnelmek: Dua etmek, yalvarmak, salat etmek, ibadet etmek ve bağlantılı olarak kurban edilmek, kurban olmak manalarını ihtiva eder. Istırap çekmek anlamı ise Anadolu Türkçesi’ndeki İnlemek fiili ile yakından alakalıdır.

2439-_İnemek: “Kurban etmek” manasındaki fiilin “İman etmek” ve “Tasvip etmek” içerikleri de bulunmaktadır. Bu içerikler ilk mana ile çelişik olmamakla birlikte aslında “Inamak/İnamak” fiilinin farklılaşmış bir söyleyişinden ibarettir. Bu nedenle ilk anlam tercih edilmiştir. Moğolca’dan Türkçe mastar eki ile İnemek/İneğmek şeklinde aktarılabilecek olan fiil ise “Gülmek” manası taşır. İnesemek/İneğsemek ise “Gülümsemek” demektir. Söyleyişte hiçbir problem olmadığı halde anlam içeriklerinin Türkçe İn kökü ile bağlantısı yeterince uyumlu görünmemektedir. Türkçe’de veya lehçelerinde bu kökün gülmek ile ilgili anlamlar türettiğine dair başka örnekler bulunamamıştır. Ancak diğer Ural-Altay dillerinde bu içeriğe rastlanır. Örneğin Tunguz-Mançu dillerinde rastlanmaktadır.

2440- İnen: Dişi deve manasındaki kelimenin İngen biçimi de bulunmaktadır.

2441- İnengi: İn/İn kökünden türeyen ve günün bölümleri ile ilgil olan kavramlar genellikle akşam ve Güneş’in batışı içerikleri ile ilgili olmaktadır. Alacakaranlık manası da aslında yine akşam Güneş’in batışı ile alakalı olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle sözcüğün burada “Sabah” manasında verilmesi derleme kaynaklı bir hata gibi görünmektedir. Dolayısıyla “Akşam” veya “akşam alacakaranlığı” olarak düzeltilmesi gerektiği kanaati hasıl olmuştur.

2442-_İnenmek: Diz çökmek, diz çökerek dua etmek, secde etmek manalarına sahiptir. İnanmak/Inanmak fiili ile de bağlantılıdır bu bağlamda iman etmek manası da vardır.

2443-_İnez: “Zayıf” manasındaki kelimenin ilk biçimi İğnez olmalıdır. Bu durumda iğne gibi ince, İğ gibi sivri içeriğine sahiptir.

2444-_İnir: “Akşam” demek olan kelimenin “Alacakaranlık” manası İngir söylenişinden aktarılmıştır. Ayrıca demirci kıskacaı anlamı da kayıtlarda yer almaktadır.

2445-_İnirçek: Aralardaki eksik bağlantılar da doğru olarak yerleştirildiğinde değişik lehçe ve şivelerdeki Enerme/Eğerme/İğerme/İnerme/İnirme kelimelerinin süzme yoğurt ve Enerçek/Eğerçek/İğerçek/İnerçek/İnirçek sözcüklerinin ise yoğurt süzme torbası anlamına geldiği görülebilir.

2446-_İnirge: “Yıldırım” anlamındaki kelimenin orijinali Nirge biçimindedir. Sözcüğün “İ” sesi düşmesi ile oluştuğu kanaatine varılarak Türkçe’ye ayrıca bu şekilde aktarılmasına da karar verilmiştir.

2447-_İnirgemek: “Yıldırım düşmek” anlamındaki kelimenin orijinali Nirgemek biçimindedir. Sözcüğün “İ” sesi düşmesi ile oluştuğu kanaatine varılarak Türkçe’ye ayrıca bu şekilde aktarılmasına karar verilmiştir. Türev fiiller için de aynı izahat geçerlidir.

2448-_İniz: “Derin” manasındaki sözcüğün İngiz biçimi de mevcuttur.

2449-_İnkiş: “Eşek arısı” veya “Yaban arısı” anlamındaki kelime İnkiş/İnkiş/İğkiş dönüşümü ile İğ (sivri ve delici nesne, acı) kavram köküne bağlanır ki arının iğnesi hatta kendisinin uçarkenki görüntüsü ve soktuğunda verdiği acı ile alakalıdır.

2450-_İpinmek: Mana tam olarak “İp gibi uzamak” demektir. Ayrıca “Hareket etmek” veya “Hareketlenmek” manası da vardır. Ancak bu içerik İvinmek söylenişi ile alakalı görünmektedir.

2451- İpsemek: İp gibi uzamak, uzayıp gitmek manası dışında urgan, halat gibi kalın iplerin incelmesini, küçük ipçiklerin koparak tel tel olmasını da ifade etmektedir. İpsimek biçimi de mevcuttur.

2452-_İrbiç: “Porsuk” olarak açıklanmış olan sözcüğe İrbiz söylenişi ile “Leopar” manasında rastlanmıştır. Anlamlar yeterince farklı olduğundan her iki kelime de olduğu gibi alınmıştır.

2453-_İrdemek: Halk ağzında “Kurcalamak” manasına sahiptir.

2454-_İrdenmek: “Kendini incelemek” anlamındaki kelime kılık kıyafetinin orasını burasını düzeltmek olarak izah edilebilir. Bundan başka yerinde duramamak, yaramazlık etmek, haylazlık etmek manası da vardır.

2455-_İrdeştirmek: Analiz etmek, tahlil etmek manasındaki fiil halk kültüründeki “Alıcı gözüyle bakmak” deyimini de karşılamaktadır.

2456-_İremçek: İrimçek söylenişi de bulunan ve Labne peynir veya lor peynir olarak açıklanan kavramın ilk hecelerdeki sesli harflerin yer değiştirmesi ile Erimçek biçiminde aktarılması da mümkündür. Erimek fiili ile olan bağlantısı çok açıktır.

2457-_İrgeyek: “Cüce” demek olan kavram Erkenek/İrkenek (parmak çocuk) ve Erkecey/İrkecey (parmak kız) sözcükleri ile bağlantılı görünmektedir.

2458-_İrişmek: Dolmak, şişmek anlamı taşıyan kelimenin “Meşgul olmak” manası da bulunur ki anlam kayması yoluyla ilk manalardan kaynaklanır. Anadolu’daki “Başı dolmak” deyimine denk düşer. İriştirmek fiili de doldurmak, şişirmek ve meşgul etmek anlamlarını barındırır. Balonun şişirilmesi bu kavramla da tanımlanır.

2459-_İritme: Labne peyniri manasındaki sözcüğün Eritme kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır. Gerçekten de Türkiye’de bu tür peynirler için “Eritme peyniri” tabiri sıklıkla kullanılır.

2460-_İrke: Pek çok Türk dilinde küçük anlam değişimleri ile kullanılmakta olan kelime söyleyiş farklılıklarına sahiptir. Arka/Arga/Erge/Erke/İrke söz dizisi naz, şımarıklık, cilve, işve gibi manalar içerir. Türkiye Türkçesi için en uygun olan söyleyişin İrke olduğu kanaatiyle bu biçim tercih edilmiştir. İrkey/Erkey/Arkay söylenişlerine de rastlanır. İrkeyin/Erkeyin/Arkayın (eski kaynaklarda Erköyün/Arkoyun) sözcükleri ise nazlı manası ile izah edilir. Bu anlamlarla ilgili olmak kaydıyla tüm türev sözcükler için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir. Örneğin Arkamak/Argamak (şımartmak, arkalamak, destek vermek) fiili İrkemek (nazlanmak) biçiminde de görülür.

2461-_İrkecey: Sözcüğün Erkecey şeklindeki farklı bir söyleyişi “Parmak kız” olarak da bilinen masal kahramanının adıdır. Masalda zaten anlatıldığı üzere sonradan doğduğu için çok fazla nazlandırılan bir kız çocuğudur. “Fettan” manasına İrketey biçimi ile de rastlanır.

2462- İrkişi: İr/Er (erkek) ve Kişi (insan) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Gişi/Kişi kavramı Anadolu’da bugün dahi erkek veya (kadın için) koca manasında kullanılır. Erkişi kavramı da yine Anadolu’da erkek demektir.

2463-_İrkitmek: Biriktirmek anlamına sahip olan sözcüğün lor peyniri yapmak manası da bulunmaktadır. Bu anlam Erkitmek/Ergitmek/Eritmek ile bağlantılı görünmektedir. Bu durumda mana peynir eritmek veya eritme peynir yapmak olacaktır. Fakat bu içerik lor peynirinin yapılışı ile örtüşmez. Dolayısıyla bu takdirde İrkit sözcüğünün “Lor peyniri” manasını da “Labne peynir” (eritme peynir) olarak düzeltmek gerekecektir. Fakat diğer bir olasılık ise İrkitmek fiilinin biriktirmek manası ile lor peynirin suyunun süzülerek biriktirilmesi arasındaki ilişkiyi dikkate alarak lor peyniri manasını korumaktır. “Ürpertmek” manası ise daha çok Ü/İ dönüşümü ile Ürkütmek fiilinden kaynaklanmış görünmektedir.

2464-_İrkmek: “Ürpermek” manası Ü/İ dönüşümü ile Ürkmek fiilinden kaynaklanmış görünmektedir.

2465-_İrlemek: Peynir mayalamak anlamı dışında sözü uzatmak, tartışmayı sürdürmek, lafı sağa sola çekmek anlamı da vardır. Eğirmek, döndürmek, çevirmek anlamı ise İğirlemek sözcüğünden dönüşmüş olmalıdır.

2466-_İrmek: Zevk, haz, eğlence manalarındaki sözcük fiil olarak zevklenmek, haz duymak, eğlenmek anlamlarını içerir. Ancak bıkmak, usanmak anlamlarına da rastlanır.

2467-_İrzi: Evliya anlamındaki kelimenin Sanskritçe (Eski Hintçe) kökenli olduğuna dair bu dildeki benzer bir kelime nedeniyle kuvvetli bir ihtimal bulunmaktadır. Ancak Türkçe İr/Er kökü ile bağlantılı olarak İrzi/Erzi sözcüğünün Türkçe ile tam bir uyum gösterdiği ihmal edilmemeli ve Hintçe olduğu iddiasına temkinli yaklaşılmalıdır. Örneğin aynı kökten türeyen “Eren” (İren) ve “Ermiş” (İrmiş) sözcükleri de Türkçe’de yine evliya anlamı taşımaktadırlar. Ayrıca Sanskritçe “İrşi” kavramının peri (daha genel olarak ruhsal varlık) manası taşıması kavramların belirli bir oranda karışmasına neden olmaktadır.

2468-_İrtçek: “Saat” anlamındaki sözcük Ertmek/İrtmek (zaman geçmek) fiilinden kaynaklanır. Ayrıca İğirtçek > İrtçek dönüşümü ile İğ (dönen nesne, ibre) ve İğirtmek (döndürmek) kavramlarına bağlanır.

2469-_İsilmek: Sıcaktan terlemek, terleyip kaşınmak, sıcak nedeniyle vücudunda küçük kabarıklıklar meydana gelmek manalarını ihtiva eder. İssilmek olarak da söylenir.

2470-_İsinmek: Sıcak basmak, sıcaklamak, vücut ısısı artmak, ateşlenmek, sıcaktan ter basmak, ateş basmak manalarına gelir. İssinmek olarak da söylenir.

2471-_İsirmek: Gözü kararmak olarak açıklanan kavram sıcaktan bunalmak, bayılacak gibi olmak, sıcak basmak, sıcaktan dolayı gözünün önü kararmak olarak anlaşılmalıdır. Aslında sözcük aşırı sıcak nedeniyle görüntünün dalgalanmasını, havanın titreşiyormuş gibi görünmesini ifade etmektedir. İssirmek olarak da söylenir.

2472- İskekçi: Cımbızla tüy (veya kaş) alan kişiyi ifade etmekte kullanılır. Mecazen “Müsthehzi” (alaycı kişi) manasına da gelir. Ancak buradaki alaycılık daha çok karşı tarafın biraz da canını sıkacak türdedir, tıpkı kişinin cımbızla tüyü alınırken canının yanması gibi.

2473-_İskemek: “Mayalamak” manasındaki kelimenin “Koklamak” anlamı da vardır. Bu ikinci anlama İskimek söylenişi ile de rastlanmıştır. İy/Iy kökünün koku ile ilgili kelimeler türettiği dikkate alındığında bu içerik ile ilgili olmak kaydıyla İyiskimek/İyiskemek biçiminden dönüşmüş olması da ihtimal dahilindedir.

2474-_İskertme: “İhtarname” manasında kullanılan kavramın sözcük anlamı tam olarak “Hatırlatma” demektir. Bu bağlamda “Not” (hatırlatma kağıdı) anlamında kullanımı da bulunmaktadır.

2475-_İskertmek: “Hatırlatmak” (ayrıca “İhtar etmek”) demek olan sözcüğün yaklaşık aynı anlamlara sahip olan Eskertmek (tembihlemek) fiilinin farklı bir söylenişi olduğu görülmektedir.

2476-_İssi: “Hararet” anlamındaki sözcüğün Türkiye Türkçesi’ndeki Isı kavramı ile hem anlamsal hem de biçimsel bağlantısı çok açıktır.

2477-_İssimek: Isısı / sıcaklığı artmak (“Hararetlenmek”) olarak izah edilen kavram bedensel çalışmadan veya spordan dolayı vücut ısısı artmak içeriğinde de kullanılır. Bu bağlamda “Kalori yakmak” anlamını karşıladığı sonucuna da ulaşılabilir. Vücut ısısı artmak (ateşlenmek) manasında kullanıldığı da görülür. Otomobiller (daha genel olarak taşıt motorları) için “Hararet yapmak” (su kaynatmak) anlamını karşıladığına da rastlanmıştır.

2478-_İstepmek: Halay çekerken “İs/İss” biçimindeki bir ses çıkarılmasından kaynaklanmaktadır. “Tepmek” fiili ile birleşik bir sözcük oluşturmaktadır. İsdepmek söylenişi de bulunur.

2479-_İsteri: Kişiye kendisini kaybettirecek düzeydeki aşırı istek anlamında türetilmiş olan kelime Yunanca kökenli bir psikoloji terimi olan ve krizlerle belirginleşen bir tür rahatsızlığı tanımlayan “Histeri” (İsteria) sözcüğü ile benzeşim gösterir ve büyük olasılıkla bu kelimeden etkilenerek oluşturulmuştur. Ancak Türkçe “İstemek” fiili ile büyük bir uyum gösterdiği için sözlüğe alınmıştır.

2480-_İşbörü: Bileşik kelimenin ilk kısmını oluşturan “İş” sözcüğü Moğolca’da ve Moğol etkisi altındaki Türk kültürlerinde dişilik bildirir. Gerçekten Eski Türkçe’de Eş kelimesi de kadın manasında da kullanılmıştır. Bu bağlamda Er ve Eş (İr ve İş) kavramları ikili olarak erkek ve kadın anlamına gelmektedirler. İkinci kısımdaki “Börü” kelimesi ise kurt demektir.

2481-_İşbüke: “İş” sözcüğü özellikle Moğolca’da dişilik bildirir. İkinci kısımdaki “Büke” kelimesi ise ejderha anlamına gelmektedir.

2482-_İşdermek: “İş” ve “Dermek” fiillerinin bileşiminden oluşan sözcük iş kurmak, işyeri açmak manalarında kullanılmaktadır.

2483- İşdişi: Kadınlık bildiren “İş/Eş” sözcüğü ile “Dişi” kavramının bileşiminden oluşmuştur. Böylece kadınlık, dişilik iki kez vurgulanmış olmaktadır. Dilber (etkileyici, çekici kadın) manası taşımaktadır.

2484-_İşenmek: “İtimat etmek” manasındaki sözcüğün İjenmek ve Işanmak söylenişleri de mevcuttur. İzenmek (iman etmek) fiili ile de arasında kuvvetli bir bağ bulunmaktadır. İş edinmek manasında kullanımı da mevcuttur.

2485-_İşgörev: “İş” ve “Görmek” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Hizmet veya servis manasına geir.

2486-_İşgüder: “İş” ve “Gütmek” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. İş takipçisi anlamı taşımaktadır. Yine bir bileşik kelime olan İşgütmek fiili de aynı kavramlardan oluşmuştur.

2487-_İşil: “Feminal” anlamındaki sözcüğün Türkçe’ye Eşil olarak aktarılması da mümkündür. “İş” kelimesi / kökü Moğolca’da dişilik bildirir.

2488-_İşinmek: “Kendine iş edinmek” olarak açıklanan sözcük “Üzerine vazife edinmek” deyiminin içeriğine de yaklaşır. Bunlardan başka suya girmek, suya girerek yıkanmak anlamına da rastlanmıştır.

2489-_İşke: Narin manası taşıyan kelimenin İğişke (iğ gibi uzun ince) biçiminden evrilmiş olma ihtimali vardır.

2490-_İşkek: Kadın, dişi anlamındaki sözcük Türk-Moğol dilbirliği içerisinde dişilik bildiren İş/Eş kökünden türemiştir. Kayıkçı küreği anlamı ise İşgek söylenişinden aktarılmıştır ve İğişgek (dönen/döndürülen nesne) biçiminden evrilmiş olma ihtimali bulunmaktadır.

2491-_İşkelemek: Angarya (para almadan karşılıksız) çalışmak anlamını ihtiva eden sözcük sürekli çalışmak, durmadan bir iş üretip onunla iştigal etmek, boş durmamak içeriklerinde de kullanılır. Burdan başka ovalamak manası da bulunmaktadır.

2492-_İşkert: İşkerti/İşkirti/İşkirt söylenişleri de bulunan ve tekstil, kumaş özelde ise “İpek kumaş” manası taşıyan sözcük ilginç bir biçimde İngilizce’deki “Fabric” (kumaş) sözcüğünün kökensel olarak ortaya çıkışındaki aynı mantıkla oluşmuş görünmektedir. İşlenerek oluşturulan, atölyede ortaya çıkartılan ürün demektir. Elbetteki bu durum İngilizce’den tamamen bağımsız olup insan zihninin bazı olguları ortak bir algıyla aynı biçimde yorumlamasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle kelimelerin oluşum süreçlerinde birbirinden çok uzak coğrafyalardaki farklı kültürlerde ve akrabalığı bulunmayan dillerde bile kavramları tanımlayan sözcükler aynı veya benzer anlayışlarla oluşturulabilmektedir. İpek kumaşların dokunabilmesi için özel tezgahlara ihtiyaç duyulması da sözcüğün oluşmasında etkili olmuştur.

2493-_İşleşmek: “Birlikte çalışmak” manası “Yardımlaşmak” olarak da anlaşılmaktadır.

2494-_İşmek: “Örmek”, “Dokumak” ve “Çalışmak” anlamlarından başka “Kürek çekmek” manası da vardır. Ancak bu içeriğin İğişmek (döndürmek) biçiminden evrilmiş olma olasılığı mevcuttur.

2495- İştelmek: “Hazır olmak” anlamındaki sözcüğün “Alışmak” ve “Rahatlamak” anlamlarındaki Eştelmek sözcüğü ile de yakından bağlantısı bulunmaktadır. “Duymak” manası Türkçe’deki İşitmek fiili ile kökensel olarak bağlantılıdır.

2496-_İştemek: “Hazırlamak” manası bulunan sözcüğün Eştemek (alıştırmak, rahatlatmak) fiili ile bağlantısı vardır. Ayrıca “Konuşmak” anlamına da rastlanmıştır. Bu mananın Iştamak biçiminde söylendiği de görülmüştür.

2497-_İştenmek: “Hazırlanmak” anlamı taşıyan kelimenin “İşlerlik kazanmak” deyimine de denk düştüğü görülmektedir. Bu bağlamda “Faaliyete geçmek” olarak anlaşılması da mümkündür.

2498-_İştirmek: “Rivayet etmek” manasındaki sözcüğün “Kürek çektirmek” anlamı da bulunmaktadır.

2499-_İtek: “Çizme” manasındaki sözcük İtek/İdek/İdik/Edik dönüşümü ile Edik (ayakkabı) kavramına bağlanır. İtilerek giyinilen eşya manası taşımaktadır ve giyinilirken çizmenin tutulup ayağın itilmesi nedeniyle bu tanımlama yapılmıştır. Zincirdeki kelimeler kimi lehçe ve şivelerde ayakkabı, çizme, mes, papuç veya benzeri manalar taşırlar.

2500-_İtereç: “El arabası” demek olan kelime anlam kayması ile “Market arabası” veya “Bebek arabası” manasında kullanılır olmuştur.

2501-_İtik: İti kelimesinin keskinlik anlamı dikkate alındığında İtik sözcüğünün “Alet” olarak verilen manasının “Kesici alet” olarak düzeltilmesi ihtimal dahilindedir. Ancak yine de bağımsız bir manaya da sahip olabilir.

2502-_İtilemek: Keskinleştirmek anlamından başka saldırtmak, kışkırtmak manaları da bulunur. Ayrıca kesici bir aletle kesmek, kılıçla vurmak gibi anlamları da vardır.

2503-_İtilenmek: “Keskinleşmek” anlamına gelen sözcüğün duyuların keskinleşmesi, güdülerin belirginleşmesi manasında “Hassaslaşmak” içeriği de bulunmaktadır. Örneğin hamile bir dişide (insan veya hayvan) annelik içgüdüsünün ortaya çıkması bu fiille ifade edilir. Ayrıca bir yiyeceğin tadının keskinleşmesi, acılaşması anlamında da kullanılır. Türkçe İy kökü duymak, hissetmek, koklamak, keskin bir burunla koku almak, hassas burun içeriklerini barındırmaktadır. Bu nedenle sözcüğün ilk biçiminin İytilenmek olması muhtemeldir.

2504-_İtinmek: “Teçhizatlanmak” anlamına gelen kelimenin kesici aletlerle donanmak manasında “Silahlanmak” olarak anlaşılması da mümkündür. Ayrıca “Kendini zorlamak” manası da mevcuttur.

2505-_İvçel: “Seks” (cinsel ilişki, cinsel birleşme) manasındaki sözcük ve fiil biçimleri olan İvçemek/İvçelmek (seks yapmak, cinsel ilişkide bulunmak) kavramları Ev/İv kökünden türemiş olup Evçel ve Evçemek/Evçelmek biçimleri ile de söylenmektedirler. Kavramlar İvmek (hızlanmak, acele etmek) fiili ile bağlantılıdır ve hızlı hareket etmek içeriği cinsel ilişki esnasındaki kadın ve erkeğin yapmış oldukları hareketlerine atıf yapılmaktadır (hızla gidip gelmek).

2506- İvdirmek: “Hızlandırmak” manasındaki sözcük Evdirmek (acele ettirmek, telaşlandırmak) fiilinin farklı bir söylenişi olarak değerlendirilebilir.

2507-_İve: İve/İbe/Ebe dönüşümü ile Türkçe’deki Ebe sözcüğünün farklı bir söylenişi olarak değerlendirilmesi mümkündür. “Hemşire” (kadın sağlıkçı) anlamında kullanılır.

2508-_İvgi: Telaş, acelecilik manasındaki sözcüğün Evgi söylenişi de vardır.

2509-_İvgin: Telaşlı, aceleci manasındaki sözcüğün Evgin söylenişi de vardır.

2510-_İvmek: “Hızlanmak” manasındaki sözcük Evmek (acele etmek, telaşlanmak) fiilinin farklı bir söylenişi olarak değerlendirilebilir.

2511-_İydilemek: “İyi” ve “Dilemek” kavramlarının bileşik halidir, ancak kelimeler birleşirken aradaki “İ” sesi düşerek kaynaşmıştır. İydilek (hayırdua) sözcüğünde de aynı ses dönüşümü mevcuttur.

2512-_İye: Sözcüğün asıl anlamı “Sahip” veya “Malik” demektir. Anlam genişlemesi hatta anlam kayması ile bir şeyin koruyucu ruhu manasında kullanılır. Nesnelerin içinde olduğuna inanılan ve onunu özelliklerini taşıyan gizli güçtür. Daha basit bir tanımmla koruyucu, iyiliksever ruhlara verilen isimdir. Örneğin; Su İyesi içinde bulunduğu su kaynağını korur veya Ocak İyesi bir tek varlık olmayıp her ocağın kendi koruyucu ruhu vardır. Türk mitolojisinde pek çok doğa unsurunun (özellikle de belirli bir anlamı ve değeri bulunanların) mutlaka bir İyesi vardır; Ağaç İyesi, Dağ İyesi gibi... Eze/İze/İye/İğe/İge/Ege/Eğe ve Ez/Es/Is söz dizilerinin değişik lehçe ve şivelerde koruyucu ruh, sahip manalarında kullanıldığı görülmektedir. İge biçiminde “Ruh” açıklamasına da rastlanmıştır, buradan ulaşılabilecek diğer bir sonuç ise eski Türk kültüründe insan ruhunun da kişinin sahibi olarak algılandığıdır.

2513-_İyecilik: Günümüzde geçerli olan dinbilimsel terminoloji içerisindeki “Animizm” kavramını karşılar. Ancak Türk kültürüne özgü yönleri vardır. Batılı Dünya’nın (hatta modern toplumların tamamının) içinde bulunduğumuz dönemdeki bakış açısıyla anlayamayadıkları ve inananları tarafından son derece gerçek bir durum olarak kabul edildiğini bir türlü kavrayamadıkları bir inanıştır. Bu inanışa göre doğal varlıkların içindeki doğa ve hatta kainat ile arasında bir bağ bulunur, her varlığın bir ruhu vardır. Bu ruhlar da yine doğaya ve diğer ruhlara bağlıdır. Yani her varlık ve onların ruhu birbirlerine bağlı ve hatta bağımlıdır. Türk kültüründe bu ruhlara “İye” (sahip) denilir. Yani doğanın ve doğadaki canlı ve cansız varlıkların sahibi insan değildir, tam tersine Yaratıcı’nın tahsis ettiği ruhlardır. Buna benzer inançlara pek çok eski toplulukta rastlanır ancak elbetteki herbirinin kenidine has özellikleri bulunur. Örneğin Afrika’dan köle olaraka Amerika’ya ve çevredeki adalara getirilmiş olan ve günümüzde bu kıtanın ve adaların kırsal kesimlerinin yerlileri haline gelmiş olan zenciler de animist inanışlar yaygın olarak bulunur.

2514- İyege: Kaburga kemiği (göğüs kafesini oluşturan kemilklerin her biri) manasındaki sözcüğün Türkçe “Eğe/Eye kemiği” ile aynı kavramı ifade ettiği ve aynı kelime kökünden (Ege/Eğe/Eye/İye/İğe/İge) geldiği görülmektedir.

2515-_İyenmek: “Gıpta etmek” manasındaki sözcük tam olarak bir şeye “Sahip olmayı istemek” içeriğini barındırır.

2516-_İyerçen: “Peyk” (uydu) anlamı taşıyan kelime İye (sahip) kavramı üzerinden açıklandığında sahiplenilmiş olan şey anlamına gelebileceği gibi, sahibinin / efendisinin etrafında dönen varlık manasında da tanımlanabilir. İyemek fiiinin “Cezbetmek” (çekmek) manası dikkate alındığında başka bir şeyin çekimine kapılmış olan şeklindeki bir izahata da ulaşılabilir. Ancak daha mantıklı görünen diğer bir çözümleme ise “Ğ/Y” dönüşümü ile İğerçen sözcüğünden dönüşmüş olması ihtimalidir. Bu takdirde dönüş bildiren İğ kökünden türemiş olduğu görülür ki, başka bir şeyin etrafında dönen cisim anlamını içerdiği anlaşılır. Bu bağlamda Türkiye Türkçesi’ne İğerçen olarak aktarılması da mümkün, hatta söyleyiş kolaylığı bakımından daha uygundur.

2517-_İyinmek: Zorlanmak, hastalıktan kurtulamayıp sıkıntılı bir dönem geçirmek, kanlı ishal olmak, basur (hemoroit) olmak gibi değişik manaları vardır.

2518-_İyite: Tazı (av köpeği) demek olan kelimenin köken anlamı koklayan (burnu iyi koku alan) veya kendisine bir şey koklatılan şeklindedir. İyirmek fiili koklamak, İyitmek ise koklatmak anlamı taşır. Bu durum av köpeğinin burnunun iyi koku alması ve bu nedenle gerektiğinde avı veya başka bir şeyi bulabilmesi için birşeyler koklatılması ile alakalıdır. İyite/İyit/İt dönüşümü ile Anadolu Türkçesi’nde ise genel olarak köpek manasında kullanılır olmuştur.

2519-_İylemek: Deri işlemek, deri tabaklamak manasına gelen sözcüğün koklamak anlamı da vardır. İlemek biçimi de mevcuttur.

2520-_İymiş: İmiş biçimi de bulunan “Meyve” anlamındaki kelime Türkçe’deki aynı manaya sahip olan Yemiş (bazı lehçelerdeki Yimiş ve Zimiş) kavramının farklı bir söylenişidir.

2521-_İzdelmek: Takip edilmek anlamındaki kelimenin ihtiyaç duyulmak, talep edilmek manaları da vardır. Bu bağlamda “İstelmek” fiiline de yaklaştığı görülmektedir.

2522-_İzdeş: Yol arkadaşı olarak izah edilen kavram tam olarak aynı izin üstünde gidin kişilerin her biri demektir. Bir yolda peş peşe giden insanlar kastedilmektedir. Örneğin karlı, çamurlu veya tehlikeli bir yolda ard arda ilerleyen kişiler için kullanılan bir tabirdir. Mecazen başka birinin fikrinde veya savunduğu görüşte ilerleyen kişi anlamı da taşır.

2523-_İzelmek: İz kalmak, iz oluşmak manasındaki sözcüğün “Harap olmak” içeriği Ezilmek fiilinin belirli bir düzeyde anlam farklılaşmasına uğramış değişik bir söyleniş biçimi olarak görünmektedir.

2524- İzemek: İz bırakmak, iz oluşturmak manasındaki sözcüğün “Tahrip etmek” içeriği Ezmek kavramı ile doğrudan alakalı bulunan Ezemek fiiline aktarılmıştır. “Elini ovuşturmak” manası da bulunur.

2525-_İzenlemek: “Takdis etmek” manası bir dine giriş töreni yapmak, özellikle de Hristiyanlıkta kutsayarak dine kabul etmek olarak anlaşılmalıdır. Esenlemek (selamlamak) sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimi olarak “Tebrik etmek” manası da mevcuttur.

2526-_İzenmek: “Emin olmak” anlamı “İman etmek” olarak da anlaşılabilmektedir. Sözcüğün kökeninde bir iz üzerinde şaşmadan ilerlemek manası bulunur. İjenmek/İşenmek (güvenmek, itimat etmek) fiili ile doğrudan bağlantılıdır.

2527-_İzertmek: “Ardında iz bırakmak” anlamına gelen sözcük bazı lehçelerde “Ardından götürmek” manası da taşımaktadır. Aslında bu fiil çok daha özelleşmiş bir mana ile karda, kumda, çamurda yürürken arkadan gelen kişinin izleri takip etmesi hatta öndekinin izlerine basarak yürümesi demektir.

2528-_İzetmek: “Haber vermek” manası “İşaret etmek” veya “İşaret bırakmak” (işaret bırakarak haber almasını, bir şeyi anlamasını sağlamak) şeklinde izah edilebilir.

2529- İzge: Mukaddes, mübarek, aziz gibi anlamlara gelen kelime Hıristiyan Türklerde Hz. Meryem için de kullanılan bir ifadedir (“İzge Ana” yani Kutsal Anne).

2530-_İzgi: Sevap, hayır (iyilik) manalarından başka İlahi (dinsel musiki) anlamına da rastlanmıştır. Ancak bu içerik Ezgi (nağme, melodi) kavramı ile alakalı görünmektedir.

2531-_İzginmek: Gittiği yoldan geri dönmek, giderken izlediği yoldan tekrar geri gelmek, dairesel bir çizgi üzerinde ilerleyerek başladığı yere dönmek manalarını içermektedir.

2532-_İzgüder: “İz” ve “Gütmek” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

2533-_İzgüver: “İz” ve “Güvemek” (peşine takılmak, ardından gitmek) sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

2534-_İzi: Rab veya ilah demektir. Farklı lehçelerde “İdi” biçimiyle de söylenir. Karahanlı Türkçesinde birebir “Tanrı” manasına gelir. Divan-ı Lügat-it Türk’de ise “İzi” biçimiyle sahip ve efendi manasında yer alır. Bu anlamlarıyla Arapça “Rab” sözcüğünü karşılar. Kuran-ı Kerim’in, Cumhuriyet döneminde yapılan ilk Türkçe meallerinde “Rabbena!” sözü “Ey İzi'miz!” (yani Ey Rabbimiz!) olarak çevrilmiştir. Batı dillerindeki Tanrı ve/veya Hz. İsa için kullanılan “Lord” sözcüğüne de denk düşmektedi. Türkçe İz/Iz/Id/İd/İy/İç kökünden türemiştir.

2535-_İzik: Is/İs kökünden dönüşümle ortaya çıktığı anlaşılan sözcüğün Isı kavramı ile doğrudan bağlantısı bulunmaktadır. Dolayısıyla Türkiye Türkçesi’ne İsik olarak aktarılması da mümkündür. Sıcak kompres manası taşır. İziklemek (sıcak kompres yapmak, yakı yakmak) fiilinin de İsiklenmek biçimine çevrilmesi imkanı vardır.

2536- İzinmek: Takip etmek, iz sürmek, bir hat üzerinde ilerlemek, başkasının/başkalarının adım izlerini takip etmek manalarına gelmektedir.

2537- İzişmek: “İşaretleşmek” (işaretlerle haberleşmek) şeklinde açıklanan fiilin İzeşmek biçimi de bulunmaktadır.

2538-_İzlev: “Takibat” manası taşıyan kelimenin Izlav söylenişine de rastlanmıştır. İzlemek fiilinin ise ünlü kalınlaşması ile Izlamak biçimi de görülmüştür.

2539-_İzme: Kelimenin “Hamur” manası Ezmek fiilinin farklı bir telaffuzu olan İzmek kavramından türemiştir. Bu bağlamda Türkiye Türkçesi’ndeki Ezme sözcüğünün birebir aynısıdır, fakat anlam ciddi olarak farklılaşarak “Hamur” manasını taşıdığı için orijinal biçim tercih edilmiştir. Türkçe’de ise Ezme kavramı ezilerek yapılan bir tür mezeyi tanımlar.

2540-_Jalgın: Yalaz, Yalın, Yalım gibi ateşle ilgili sözcüklerle bağlantısı nedeniyle Türkçe’ye Yalgın olarak da aktarılması da ihtimal dahilinde olmakla birlikte mitolojide ateş tanrısına ait bir özel ad olduğu için orijinal biçim korunmuştur.

2541-_Jayık: Mitolojide ırmak tanrısının adı olarak da kullanılan kelimenin Çayık/Cayık/Jayık/Yayık (tufan, sel) sözcükleri ile alakalı olduğu görülmektedir.

2542-_Jır: Ir/Yır/Jır/Cır sözcükleri küçük anlam farklılıkları ile pek çok lehçe ve şivede şarkı, türkü, melodi, nağme, ötüş, cırlama içeriklerini ihtiva eder.

2543-_Kabalak: “Yün başlık” anlamındaki kelimenin Kamalak söyleyişi de bulunur. Sözcüğün ayrıca “Devetabanı” (bitki) manasında kullanılması da yaygındır.

2544-_Kabardak: “Balon” manasındaki sözcüğün Kavardak biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

2545-_Kabaylamak: “Beşik sallamak” anlamındaki kelimenin “Kundaklamak” (bebek sarmak) manası da bulunmaktadır. Türev fiiller için de aynı izahat geçerlidir.

2546-_Kabaylanmak: Tam olarak “Beşik gibi sallanmak” demektir. Kabay sözcüğü beşik manası taşır.

2547-_Kablavuç: Tabansız terlik şeklindeki açıklama tam olarak anlaşılamamıştır. İnce tabanlı terlik kastediliyor olabileceği gibi her tarafı aynı kalınlıklıktaki deriden yapılmış bir tür ayakkabıyı da ifade etmesi ihtimal dahilindedir. Bu takdirde mana “Mes” (iç ayakkabı) olarak düzeltilmelidir. Türkçe’ye Kaplavuç olarak aktarılması mümkündür.

2548-_Kabulçak: “Maske” manası taşıyan kelimenin orijinali Kubulçak olup, Türkçe’ye (türediği Kubulmak > Kabulmak fiilindeki dönüşüm çok açık olduğu için) “U/A” dönüşümü ile aktarılması daha uygun bulunmuştur.

2549- Kabulmak: Şekil değiştirmek (dış görünüşünü değiştirmek) manasına gelen sözcüğün kök anlamı tam olarak kabuk değiştirmek, demektir. Bu bağlamda “Tebdil-i kıyafet etmek” (giysilerini değiştirerek başka bir görünüme bürünmek) deyimini de karşılar. Kavram “Kap” sözcüğü ile de bağlantılıdır. İçinde bulunan suyun farklı bir kaba aktarılması halinde şeklinin sınırsızca değişmesi nedeniyle, içinde insan ruhunun yer aldığı bedeni çağrıştırır. Örneğin Kabulta kavramı yaklaşık olarak “Metamorfoz” anlamında kullanılır. Kabulbaz kelimesi ise “Zarf” (mektup kabı) manası taşır. Bu bağlamda eşkalini (kılığını) değiştirmek ve hatta kamufle olmak şeklinde de anlaşılabilir. Moğolca Hubılgan/Hubilgan yine “başka bir şekle girme” manası taşır. Mitolojide (masallarda ve efsanelerde) ise başka bir varlığa dönüşme anlamında kullanılır. Bu durum Türk halk anlatılarında genelde silkinilerek gerçekleşir. Örneğin güçsüz görünümlü bir masal kahramanı silkinerek daz başlı (kel kafalı) yenilmez bir yiğide dönüşür. Herhangi bir hayvanın şekline girme öykülerinin önemli bir kısmı Şamanist gelenekten, daha az bir kısmı da Türklerin Asya’da bir dönem tabi oldukları Budizm’den kaynaklanmaktadır. En çok güvercin, kuğu, kaz, nugas (yaban ördeği), bürküt (kartal), laçın (şahin) gibi kuşların ve boynuzlu yabani hayvanların (maral, elik, sığın) donuna girme yaygındır. Biçim değiştirmeye tasavvuf geleneğinde de sıklıkla rastlanır. Sözcüğün “Parlamak” manasına da rastlanmıştır fakat bu içerik çok büyük olasılıkla Kavulmak biçiminden dönüşmüş olup “Tutuşmak” (ateş almak) olarak anlaşılmalıdır. Sözcüğün Kubulmak/Hubulmak söylenişlerine de değişik şive ve lehçelerde rastlanmaktadır.

2550-_Kacalmak: “Sersemlemek” anlamı taşıyan fiilin Gijelmek (başı dönmek) kelimesi ile bağlantısı bulunmaktadır.

2551-_Kaçağan: Sözcüğün “Antisosyal” manası insanlardan, toplumdan kaçan kişi içeriğine sahiptir. Ayrıca “Ateşböceği” ve “Eşek arısı” manalarında kullanıldığı görülmektedir. Hatta başka bir kaynakta “Eşek” anlamına da rastlanmıştır.

2552-_Kaçalamak: Kaçarcasına uzaklaşmak, biraz uzaklaşıp durmak anlamlarındaki kelime “Sallamak” manasına da sahiptir. Bu içeriğin Kaçaylamak söylenişi de mevcuttur.

2553-_Kaçav: Muhalefet demektir. Haçav söylenişi de mevcuttur.

2554-_Kaçıkmak: İstemediği birini görünce karşılaşmamak için veya tehlikeli bir durumu görünce yönünü değiştirmek manasına gelir. Bıkmak, usanmak anlamı da mevcuttur.

2555-_Kaçınsamak: “İmtina etmek” anlamı taşıyan sözcüğün Kaçımsamak söylenişi de vardır. Aynı şekilde Kaçınsak (imtina eden) kelimesinde de Kaçımsak dönüşümüne rastlanır.

2556-_Kadağan: Azerice’de yasak veya illegal anlamında kullanılan bir sözcüktür. Arapça “Kada/Kaza” (yargılama, hüküm verme) köküden türediği düşünülmektedir. Ancak Türkçe “Kadamak” (çivilemek, hapsetmek, etrafını çevirmek) fiili ile ilgisi göz ardı edilmemelidir. Etrafı çevrilmiş, çivi gibi sabitlenmiş veya biraz daha uzak bir olasılıkla hapse neden olan davranış anlamları bulunur. Türkçe gerçek manası ise mıhlanmış, çakılmış demektir.

2557- Kadak: Mıh (büyük çivi) veya kazık anlamındaki sözcüğün “200 gram”lık ağırlık ölçüsü birimi manasında kullanıldığı da görülür. Ayrıca nöbet yeri veya karakol anlamı da taşır ki, bu içerik bu tür yerlerdeki bayrak direkleri ile alakalı olarak ortaya çıkmıştır ve aynı zamanda sabitlenmiş yer, tespit edilmiş görev noktası demektir. “Kazık” sözcüğü ile etimolojik akrabalığı vardır. Bina temeli anlamında kullanıldığı da görülür ve bu anlama Kadık biçimi ile de rastlanır. Kadı ise mıh manası taşır. Kadak sözcüğünün değişik lehçe ve şivelerde Hadak söylenişine ve bağlantılı olarak Kadamak (çakmak, sabitlemek) fiilinin de Hadamak biçimine sıklıkla rastlanır. Bu anlam içerikleri ile bağlantılı olmak kaydıyla aynı ses dönüşümü tüm türev kelimeler ve fiiller için geçerlidir. Duruma göre çivi ve mıh ile ilgili neredeyse tüm mecazi manaları da bünyelerinde barındırmaktadırlar. Bunun dışında “Panik” ve “Telaş” anlamları da kimi kayıtlarda yer alır.

2558-_Kadakçı: Karakol nöbetçisi, kulübe nöbetçisi anlamındaki sözcüğün kökeninde Kadak (çivi, mıh, kazık) kavramı yer alır. Kelime karşılığı aslında tam olarak “Kazıkçı” (kazık çakan kişi) demektir. Bu bağlamda kelime iki biçimde yorumlanabilir. Nöbet yerini işaretleyen bir kazığın / direğin yanında duran kişi veya çivilenmiş gibi duran kişi olarak anlaşılması mümkündür.

2559-_Kadaklamak: “Mıhlamak” (çivi çakmak) manasından başka “Paniklemek” veya “Telaşanmak” anlamları da mevcuttur.

2560-_Kadalgak: “Çakal eriği”, “Göğüs sancısı”, “Sarp kayalık”, “Müşkülpesent” manaları vardır.

2561-_Kadalgan: “Kahraman” şeklindeki açıklama yeterli değildir. Mevziyi terketmeyen asker, düşman karşısında olduğu yerde duran savaşçı manası taşır.

2562-_Kadalmak: “Çakılmak” ve ayrıca “Sımsıkı bağlamak” manasındaki kelime mecazen “Taciz etmek” ve “Tebelleş olmak” (askıntı olmak) anlamlarında da kullanılmaktadır. Ayrıca “Dik durmak” manası da mevcuttur.

2563-_Kadamak: “Çakmak” (özelde kazık çakmak, çivi çakmak), saplamak, sabitlemek, tıka basa doludurmak, birini sıkıştırmak, taciz etmek anlamlarını ihtiva eder. “D/Z” dönüşümü ile Kazmak fiili ile akrabalığı bulunur. Hadamak (gırtlaksı “H” sesi ile) ve Gadamak (gırtlaksı “Q” sesi ile) söylenişleri bulunur. “Hapsetmek” ve “Yasaklamak” manalarına da rastlanır.

2564-_Kadana: “Çivili tasma” demektir. Kurtlar köpeğin boynunu ısırmaya kalktığında ağızlarına batması için yapılır.

2565-_Kadanmak: Hapsolmak manası ile verilen kelimenin anlamı tam olarak çakılıp kalmak, olduğu yerde kımıldayamaz biçimde durmak, hareket edemez hale gelmek, sıkışıp kalmak şeklindedir.

2566-_Kadar: Kilit, sürgü manalarından başka “Sabit” (sabitlenmiş şey) içeriğine de sahiptir. Bu anlama Hadar söylenişi ile rastlanmıştır. Hayvan sürüsü anlamının ise Arapça kökenli “Katar” (dizi) kelimesinden kaynaklanmış olması ihtimali de bulunmakla birlikte Türkçe çokluk bildiren Kad/Kat kökünden (örneğin Katmak fiilinde olduğu gibi) türemiş olması da ihtimal dahilindedir. Kadarçı sözcüğü de çoban, sürünün başında duran kişi manası taşır.

2567- Kadarmak: Taciz etmek manası sıkıştırmak, sıkıştırarak kımıldayamaz hale getirmek, eve kapatmak (özellikle kadın için) içeriklerinde kullanılır. Ayrıca bir yere kilitleyerek muhafaza etmek, emanette saklamak, kasada korumak anlamları da vardır.

2568-_Kadaşmak: Yarenlik etmek, dostluk etmek anlamları Türkçe’deki “Sıkı fıkı olmak” deyimini karşılamaktadır. Karşılıklı olarak birbirini sıkıştırmak içeriğini de barındırmaktadır. Sözcüğün Hadaşmak biçimi de bulunur.

2569-_Kadavul: Nöbet bekleyen asker veya polisler için kullanılan kelime eski kaynaklarda kale nöbetçisi veya sur nöbetçisi olarak da açıklanmaktadır. Katavul/Katağul söylenişleri de bulunur.

2570-_Kadaz: “Kazık” olarak açıklanan sözcük Hadas (nöbet) kelimesi ile doğrudan bağlantılıdır. Bir işaret kazığının veya bayrak direğinin nöbet yerini tespit etmesi ile alakalı görünmektedir.

2571-_Kadır: Hiddetli, şiddetli, kuvvetli anlamlarındaki kelimenin Türkçe “Katı” sözcüğü ile bağlantılı olma ihtimalinin yanında Arapça “Gadr” (acımasızlık) kelimesinden dönüşmüş olması da mümkündür.

2572-_Kadırmak: Reddetmek, demiri ateşte kızdırmak, at eğitmek manaları vardır.

2573-_Kadız: “Tarçın” olarak izah edilen kelime aslında “Kabuk tarçın” olarak anlaşılmalıdır. Katız sözcüğü ağaç kabuğu anlamına gelir ve tarçın da aynı adı taşıyan ağacın kabuğundan elde edilir. Dolayısıyla Kadız/Katız kavramı genel olarak ağaç kabuğunu tanımlamakla birlikte Kadız biçiminde anlam daralması bulunduğu için ayrı olarak alıntılanmıştır.

2574-_Kağança: “İmparatoriçe” (hükümdar karısı) anlamına gelen sözcüğün dışsal etkilerle Kağaniçe olarak söylendiği de görülür.

2575-_Kağanmak: “Göz gezdirmek” şeklinde izah edilen sözcük aslında arslan, kurt gibi hayvanların yatarken başını kaldırarak çevresine bakınmasını tanımlamaktadır. “Alev almak” manası ise Kavanmak fiilinden kaynaklanmaktadır.

2576-_Kağbal: “Eşek arısı” anlamındaki kelimenin Kağıbal söylenişi de mevcuttur.

2577-_Kağıldamak: Vaklamak olarak izah edilen kelime göğsünden ses çıkarmak, göğsü hırıldamak manalarına da sahiptir.

2578-_Kağınmak: “Zatürre olmak” manası taşıyan fiil aslında hırıltıyla nefes almlak, balgam çıkarmak demektir. Dövünmek (kendi kendine çakmak / vurmak) manası da vardır.

2579-_Kağmak: Küfretmek (sövmek), azarlamak, terslemek manalarındaki kelimenin bu ilk anlam grubu Kağımak fiilinden “I” sesinin düşmesi ile ortaya çıkmıştır. Ayrıca “Ğ/K” dönüşümü üzerinden Kakmak fiilinden kaynaklanan silkelemek, silkeleyerek dökmek, çakmak, direk dikmek, vurmak içerikleri de bulunur.

2580- Kağnak: Kelimenin “Mukus” (balgam, sümük) manasının Kağanak biçimindeki söyleyişi de vardır.

2581-_Kağrak: “Balgam” demek olan sözcüğün Kağrık biçimi de vardır.

2582-_Kağsırık: “Balgam” demek olan sözcüğün Kansırık biçimi de vardır.

2583-_Kağumak: Köpek için “Havlamak” manasında kullanılan kelimenin Kavumak biçimi de bulunur.

2584-_Kağuz: “Balmumu” demek olan sözcüğün Kavuz ve Kağız telaffuzları da yaygındır.

2585-_Kahaşmak: Özellikle meyve için “(Güneşte) Kurumak” manasına sahip olan fiilin Kahaçmak/Kahacmak ve Kahacımak biçimleri de mevcuttur. Kak sözcüğü Anadolu’da kurutulmuş meyveleri tanımlar.

2586-_Kajay: “Kolye” anlamındaki kelimenin Kaşay biçimindeki söylenişi de bulunmaktadır.

2587-_Kakışmak: Tokuşmak, vuruşmak manalarını içeren sözcüğün Kağışmak biçimine de rastlanır.

2588-_Kakıtmak: Hırpalamak anlamındaki sözcüğün Kağıtmak biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

2589-_Kal: “Hava” (atmosfer, gök) anlamı taşımaktadır. Gırtlaksı “H” harfi ile Hal söylenişi de vardır. Uçak veya kuş için havalanmak manasında kullanılan Kalkmak fiili ile aynı kökten gelir ki, bu kavramın ilk hali Kalıkmak biçimindedir. Bu kökten türeyen kavramlar hava ve havalanmak ile ilgili kavramlar türetir. Örneğin, Kalangırmak fiili havaya sıçramak manası taşır. Sözcüğün “Kar küreği” anlamı da bulunur ki, ek alarak ortaya çıkan benzer içerikli kavramlara da rastlanır, örneğin; Kalaç (kürek), Kalak (mala) gibi... “Vahşi” anlamı ile bağlantılı olarak da yine bu kökten kavramlar türediği görülmektedir. “Güya” manası da kayıtlarda yer almaktadır. Ayrıca “Kaba saba” (kişi) anlamına da rastlanmıştır.

2590-_Kalabaştırmak: Karıştırmak, karmakarışık etmek, kalabalıklaştırmak, kalabalık etmek demektir.

2591-_Kalaç: “Kürek” (olasılıkla fırıncı küreği) manası taşıyan kelimenin “Simit” (gevrek, hamurişi bir tür yiyecek) anlamı da bulunur ve bu içerik daha çok Halaç söylenişinde görülür. Kalaş/Halaş kelimesi ise ortası basık bir tür ekmeği tanımlar. Nazar değmesine karşı çocukların omzuna tutturulan böcek kabuklarına da bu isim verilir.

2592-_Kalagay: “Isırgan otu” manası taşır. Kelimenin Asya’daki pek çok Türk şive ve lehçesinde bir tür Rus şapkasını tanımladığı da görülür. Ancak bu ikinci anlam Halagay maddesinde verilmiştir.

2593-_Kalakça: Kerata (ayakkabı çekeceği) demek olan sözcüğün küçültme eki ile inşaatçı malasına (Kalak) benzetilmesi söz konusudur.

2594- Kalaklı: Kendini beğenmiş, burnu havada anlamındaki sözcüğün kökeninde “Kalak” (hava) kavramı vardır. Dolayısıyla “Havalı” olarak çevrilmesi de mümkündür.

2595-_Kalamak: Yığmak, kutulamak, stoklamak manalarındaki sözcüğün ayrıca birbirinden bağımsız başka anlamları da vardır: Tercih etmek, beğenmek, hoşlanmak, ertelemek, geciktirmek, tutuşturmak, yakmak, sıvamak...

2596-_Kalancı: Tarlayı hasat eden çiftçi ürünü kapalı bir yere veya işlenecekse harman alanına taşır, ancak vergi tahsildarının alacağı kısmı tarlada bırakır, buna tarlada bırakılan, tarlada kalan ürün manasında “Kalan” denilir. Bunları toplayan kişiye de “Kalancı” adı verilir. “Kalan” sözcüğünün başlık parası manasındaki “Kalın” kavramı ile benzerliği dikkat çekicidir. Başlık parasının da bir tür vergi gibi algılandığını gösteren bu bağlantı etimolojik açıdan da uyum gösterir. “Kalın” kelimesi bir yerde kalan, bir yerde bırakılan demektir.

2597-_Kalaş: Ortası basık bir ekmek türüdür. Başka birkaç lehçe ve şivede görülen Kalaç/Halaç (simit, gevrek) sözcüğü ile kökensel ve anlamsal benzerliği çok açıktır. Bundan başka Halaş/Kalaş kelimesinin nazarlık, nazar boncuğu anlamı taşır ki, burada da ortalarındaki yuvarlak kısımlar nedeniyle iki kavramın birbirine benzetilmiş olması muhtemeldir.

2598-_Kalatmak: Durdurmak, bekletmek, ertelemek, tutmak, alıkoymak manalarını içermektedir.

2599-_Kalav: Kelimenin “Stok” manası Kalamak (yığmak) fiilinden türemiş olup “Arzu”anlamı Gal/Qal yani ateş kavramından kaynaklanmaktadır. Bu içeriğin Galav biçimi de mevcuttur.

2600-_Kalca: İskambilde “El” anlamında kullanılan kelimenin Kalca/Kalça ve Kalcan/Kalçan söylenişleri vardır.

2601-_Kalcamak: İskambilde kağıt dağıtmak, el dağıtmak manası taşıyan kelimenin Kalçamak söylenişi de yaygındır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

2602-_Kalcatmak: Zar atmak, zar oyunu oynamak manası taşıyan kelimenin Kalçatmak söylenişi de yaygındır.

2603-_Kalcımak: “Vahşileşmek” manasındaki kavram Galcımak (ateş basmak) fiili ile etimolojik olarak bağlantılıdır. Kalçamak/Kalçımak söylenişleri de mevcuttur.

2604-_Kalcırmak: Azmak, azgınlaşmak, şehvetlenmek, kızmak, kızışmak manalarındaki fiilin Kalçırmak/Kalçarmak söylenişleri de bulunmaktadır. Sözcük ateşle ilgili kavramlar türeten Kal/Gal/Qal kökünden türemiştir.

2605-_Kalça: “Kel” manasındaki sözcüğün “Kalçay” söylenişi de mevcuttur. Bütünüyle saçsız olan kişiyi tanımlayan Kel/Kal sözcüğünün aksine, bu kökten türemiş olan Kelce/Kalca/Kalça kavramı aslında saçlarının tamamı değil, kafasının üst kısmı dökülmüş olan kişiyi ifade eder. Ancak kavramlar zamanla eşdeğer olarak kullanılır hale gelmiştir. “Etsuyu çorbası” manası ise Galça kavramının farklı bir söylenişidir.

2606- Kalçamak: “Espri yapmak”, “Nükte yapmak” manası taşımaktadır. Ayrıca iskambil oyununda “Kağıt dağıtmak” (veya “Kağıt çekmek”) ve zarla oynanan oyunlarda “Zar atmak” anlamlarına ise farklı iki lehçede rastlanmıştır. Fakat bu içerikler Kalcamak başlığında verilmiştir.

2607-_Kalçan: Kavramın “Kel” (saçsız) ve “Nüktedan” (espirili) anlamları birbirinden çok uzak durmakla birlikte Türk halk kültüründe kellik aynı zamanda hazırcevaplılık ve nüktedanlıkla alakalı görülür. Kalçan sözcüğü gerçekte doğal bir kelliği değil sonradan ustura ile kazıtarak oluşturulan bir dazlaklığı tanımlar. Saçlarını sık sık kazıtan kişinin fiziksel hatta cinsel gücünün ve bazen de zekasının artacağına inanılır.

2608-_Kalçanmak: “Sözünden dönmek” ve “Saçlarını kazıtmak” anlamlarının arasındaki bağlantı netleştirilememiştir. Ancak sözünden dönen veya verdiği sözü tutmayı başaramayan kişilerin bir tür kefaret veya ceza olarak saçlarını kestirdiklerine değişik kültürlerde rastlanır. Dolayısıyla bu yönde bir yorum geliştirilmesi mümkün gözükmektedir.

2609-_Kalçarmak: Saçları dökülmek, kelleşmek demektir. Vahşileşmek manası ise Kalcırmak başlığında verilmiştir.

2610-_Kalçav: Nükte/espri manasındaki kelimenin (ve fiil formu olan “Kalçamak” sözcüğünün) etimolojik kaynağı ateşle ilgili kavramlar bildiren Qal/Gal/Kal kökü ile alakalı görünmektedir. Nükteli/esprili sözün karşı tarafa atılan bir tür ateş kıvılcımı olarak algılanması söz konusudur. Yani anlam mecazidir. Fakat burada asıl dikkat çekici olan diğer husus saçsızlık bildiren ve Türkçe olup olmadığı tartışma konusu yapılan Kel/Kal kökü ile ilgisidir. Türk mitolojisinde kellik güç, zeka ve kurnazlık göstergesidir. Kel kahramanlar daima hazırcevap ve nüktedan olurlar. Fakat “Kalçav” sözcüğü ile kellik arasındaki kavramsal bağlantı kurulamamıştır. Fakat bu konuyla ilgili bir araştırma belki de durumu izah edebilecek yeterli veriyi eski metinlerden sağlayabilir.

2611-_Kaldamak: Yerleşmek, süreğenleşmek, kronikleşmek, beka etmek manaları taşır.

2612-_Kaldırak: “Zırh” manasındaki kelimeye Kalturak biçiminde de rastlanır.

2613-_Kaldırgaç: “Kriko” anlamındaki kelimenin orijinali Kalturgaç biçimindedir. Orijinal söyleyiş ile aktarılmasının daha uygun olup olmadığı tartışılabilir.

2614-_Kalgançı: Sözcük birebir “Kıyamet” kavramını karşılar. Kıyamet gününü ifade eder. İyilik tanrısı Ülgen’le, kötülük tanrısı Erlik arasında çıkacak büyük savaşın sonunda tüm insanlık yok olacaktır. Denizin dibindeki dokuz çatallı Karataş dokuz yerinden ayrılacak ve demirden atlara binmiş dokuz savaşçı yeryüzüne saldıracaktır. Tanrı Bay-Ülgen tüm canlıların öldüğünü, kendisinden başka kimse kalmadığını görünce; “Kalkın ey ölüler!” diye bağıracaktır. Onun bu çağrısı üzerine ölüler mezarlarından kalkacaklardır. Sözcük Kalgamak (sıçramak) fiilinden türemiştir. Moğolca’da Halgah (Kalkah) fiili korkmak anlamına gelir ki, bu bağlamda “Korku Günü” demek de olabilir.

2615- Kalığ: “Hava” anlamındaki kavramın aynı içerikte Kal, Kalı, Kalık, Kalak söylenişleri de bulunur.

2616- Kalığlanmak: “Havalanmak” manasındaki fiilin Kalılanmak söylenişi de bulunmaktadır. Türev fiiller için de aynı ses (“Ğ”) düşmesi geçerlidir.

2617-_Kalıklanmak: Düşmek olarak açıklanmış olan kelime “Kalık/Kalak” (hava) sözcüğünden türemiş görünmektedir. Kalaklanmak olarak söylendiğine de rastlanır. Bu bağlamda mananın düşmek değil yükselmek olması gerekir. Bir kayıt hatası olup olmadığı dikkatle değerlendirilmelidir.

2618-_Kalır: Türkçe’nin lehçeleri içerisinde kullanıldığı neredeyse hiç görülmeyen ve “Uğultu” izahatı ile rastlanan sözcüğün doğadan yansıma bir sesten köken almadığı anlaşılmaktadır. Gırtlaksı “H” ile Halır söylenişinden dönüşüp dönüşmediğine dair de bir bilgi elde edilememiştir.

2619-_Kalıramak: “Uğuldamak” izahatı ile rastlanan sözcüğün söyleniş kolaylığı açısından Türkçe’ye Kalramak olarak aktarılması da mümkündür.

2620-_Kalıtmak: “Genleri aktarmak / aktarılmak”, “Miras bırakmak / bırakılmak” manasındaki fiilin “Sıçratmak” (zıplatmak) anlamı da vardır.

2621-_Kalkalamak: “Kilitlemek” izahatı “Koruma altına almak” olarak da anlaşılabilir.

2622-_Kalkalanmak: “Kilitlenmek” izahatı “Koruma altına alınmak” olarak da anlaşılabilir.

2623-_Kalkamak: “Havalanmak” (havaya kalkmak) anlamına gelen fiilin “Kalkan kaldırmak” anlamı da bulunmaktadır ve her ikisi de birbiri ile uyumludur. Bu fiil bazı lehçelerde “Kalkaymak” olarak da telaffuz edilir ve bu ikinci söyleyişin sipere yatmak, siper almak anlamı ile de yine uyumluluk gösterir. Ayrıca elini gözüne götürerek (siper ederek, kalkanlayarak) bakmak manası da vardır.

2624-_Kalkanmak: Ellerini / kollarını havaya kaldırarak kendini korumak demektir.

2625-_Kalkarmak: “Havalanmak” açıklaması mecazidir. “Hava atmak” manasına yaklaşır.

2626-_Kalkımak: Havalanmak, yükselmek, yukarı çıkmak manalarında kullanılır.

2627-_Kalkıra: Grus türünden turna kuşunu ifade eden kelimenin Karkıra söylenişi de mevcuttur. Savaşlarda cesaret simgesi olarak veya kadınlar tarafından süs amaçlı olarak başa takılan büyük tüyleri tanımlamak için kullanıldığı da kayıtlarda yer alır.

2628-_Kalkıtmak: “Havaya kaldırmak” manasındaki sözcük binek hayvanlarını koşturmak anlamında da kullanılır ki, “Dört nala kaldırmak” deyimindeki içeriği karşılamaktadır.

2629- Kalkma: Şamandıra veya duba anlamındaki sözcüğün orijinali Kalkıma şeklindedir. Aradaki “I” sesi Anadolu Türkçesi’nde telaffuzda kaybolduğu için (tabiri caizse kör bir noktada bulunduğu için) aynılaştıkları görülür. Bundan başka “Duvar” ve “Bent” (su seti) anlamları da bulunmaktadır.

2630-_Kalkuday: “Kal/Hal” (hava, atmosfer) ve “Kuday” (tanrı) sözcüklerinin bileşik halidir. Gök tanrısı demektir. Eski Türkçe’de atmosfer ile gökyüzü ayrı kavramlarla nitelenir ve atmosfere Kal denilir. Bu bağlamda bu tanrı hava olayları ile alakalı görünür.

2631-_Kaltaban: Yankesici, dolandırıcı, haydut manasındaki sözcüğün Kaltaman biçimi de mevcuttur.

2632-_Kaltarmak: “Üzerine düşmek” manası hem gerçek hem de mecazi olarak kullanılır.

2633-_Kaltırmak: “Titremek” veya “Sarsılmak” manasındaki kelimenin Kaltıramak söylenişi de bulunur.

2634-_Kamaçav: Gaile, meşgale manasındaki kelime barikat veya bariyer anlamında kullanılmaktadır. Ancak anlam/ek uyumu açısından Türkiye Türkçesi’ne gaile, meşgale içeriği ile aktarılması uygun bulunmuştur. Barikat, bariyer manaları ise aynı kökten türeyen “Kamaçar” kavramında mevcuttur.

2635-_Kamak: Zindan, mahpushane anlamına sahip olan kavramın kökenindeki mana gerçekte insanın etrafını çeviren ve böylece çıkmasına engel olan yer demektir.

2636-_Kamak: Etrafını çevirmek, üzerini örtmek, hapsetmek, tutmak anlamlarındaki kelime Kam/Kab/Kap kökünden türemiştir ve Kapatmak fiili ile akrabadır. Önünü kesmek, engellemek içeriklerine de sahiptir. Örneğin; Kamaçav kelimesi barikat, bariyer anlamı taşımaktadır.

2637-_Kamalak: “Sedir ağacı” anlamındaki kelime ışıktan gözleri kamaşmış olma halini de tanımlamaktadır. Ancak her iki içeriğin türeyiş biçimleri farklıdır.

2638-_Kaman: Cesur, gözüpek, aman vermez gibi manaları bulunur. Ayrıca “Kam” kelimesinden “Şaman” sözcüğüne benzeşimle türetme yoluyla sonradan oluşturulmuş bir anlamı daha bulunur. Ancak bu yapay bir mana olsa da asıl anlamlarına da ters düşmez.

2639-_Kamanmak: Sıkışmak, daralmak ve mecazen yüreği sıkışmak, göğsü daralmak manalarını içeren sözcüğün “Kam’lık bahşolunmak” (şamanlık yeteneği almak) anlamı da bulunmaktadır. Her ne kadar birbirinden uzak görünen iki anlam içeriği bulunsa da, rüyada veya trans yoluyla şamanlık yeteneği alınması kişiye sıkıntı veren göğsünü daraltan hatta hastalandıran bir süreçle ortaya çıkar.

2640-_Kamarlamak: Esir almak, tutsak etmek anlamlarındaki sözcük “Kamar” (hücre, zindan) kavramı üzerinden hücreye kapatmak, zindana atmak olarak da anlaşılabilir.

2641-_Kamaz: “Hortum” (rüzgar anaforu) manası taşıyan kelimenin “İlham” anlamı da bulunur. Bu ikinci içerik insanı yakalayıp, etrafını çeviren, kaçmasına izin vermeyen ilahi bir tür rüzgar olarak algılandığını göstermektedir. Veya en azından bu yönde bir benzetme yapılmaktadır. Dolayısıyla “Vahiy” kavramına daha yakın bir manaya sahip olduğu söylenebilir. Sözcüğün Hamaz söylenişi de vardır.

2642- Kambar: Sözcük Türkçe olup Yunanca ve Arapça ile ilişkilendirilmesi benzeşime ve yetersiz bilgi nedeniyle bu benzeşimin anlaşılamamış olmasına dayalıdır. Bu isim Kam (şaman) sözcüğü ile doğrudan bağlantılıdır ve Kam’ın yanında duran kişi demektir. Yani şaman yardımcısı kastedilmektedir. Gökkuşağına Asya’da bazı topluluklarda “Kambarkuşak” adı verilir. Bu gökkuşağının şamanın üzerinden yardımcı bir ruhun yardımıyla geçerek göğe yükseldiği bir köprü olarak algılanması ile alakalıdır. Eski Türk kültüründe atları koruyan bir ruh olarak da tanınır. İskitlerden bu yana Türklerle iç içe veya komşu olarak yaşayan ve etkileşim halinde bulunan Taciklerde ise yıldırım tanrısı olarak görünür. Türklerde atların yıldırımdan yaratıldığı inanışı kabul görmüştür. İslamiyet’i kabul sonrasında ise Hz. Ali’nin atlarından sorumlu kölesinin (veya uşağının) adının “Kamber” olduğu ve birlikte yolculuklar yaptıkları anlatılır. Yunan kültürünün etkisiyle çalgıcıların koruyucusu olarak tanımlandığı da görülür. “Kambersiz düğün olmaz,” sözcüğü bu anlamda kullanılır. Yunanca’da “Kamber” kelimesi ise aslında damat demektir. Böylece aslında çok eski çağlardan beri Türk halk inanışı içerisinde atların koruyucu ruhu olarak görülen bir tanrıya çeşitli sözcük benzerlikleri nedeniyle dışsal ve yeni anlamlar yüklenerek özelliklerinin genişletildiği anlaşılmaktadır.

2643-_Kamçat: Kunduz demektir. Büyük olasılıkla bu hayvanın kuyruğunun kamçıya benzetildiği anlaşılmaktadır. Kamdat söylenişine de rastlanır. Kamdı ise su samuru anlamında kullanılmaktadır.

2644-_Kamdırmak: Orijin dilde Kamturmak olarak yer alan kelime Türkçe’ye ses dönüşümleri ile bu şekilde aktarılmıştır. Fiiin, bir şeyin içeriğinde bulunmak, muhtevasına katılmak şeklindeki bu ilk manası Kam/Kab/Kap kökünden türemiş olup ayrıca ikincil olarak tamı tamına “sesi kısılana kadar bağırmak” manası da bulunur. Bu ikinci anlam “Kam” (şaman) sözcüğü ile alakalı olup kamın ayin esnasında sesinin kısılana kadar bağırıp sesler çıkarması ve şarkı söylemesi ile bağlantılı olarak ortaya çıkmıştır.

2645-_Kamgalak: “Sigorta” (hukuki güvence) manasındaki kelime aslında başka birkaç lehçe ve şivede kalın ve koruyucu kabuk demektir. Örneğin ağaçların dış kabuğu, enginar kabuğu veya sarımsak kabuğu bu sözcükle ifade edilir. Kavramın “Nöbet” manasına da rastlanmıştır.

2646-_Kamgazak: “Sarımsak” (bazen de “Diş sarımsak”) anlamı taşır. Kamgak kelimesinin de yine sarımsak anlamı taşıdığı görülür. Sondaki -zak ekinin benzerlik veya küçültme amaçlı kullanıldığı kabul edilirse sarımsağın tümünün değil de sarımsak diş’inin kastediliyor olması ihtimali daha yüksektir. Kökendeki mana ise kalın kabuklu bitki demektir. Kamga (kalın kabuk, ağaç kabuğu) sözcüğünden türemiştir. Kamgalak ise bir şeyin etrafını saran kalın kabuk manasına gelir ve sarımsak kabuğu anlamında da kullanılır.

2647-_Kamılmak: Dövülmek anlamı “Kamçı” kavramı ile kökensel olarak akraba olup kamçılanmak, kırbaçlanmak, falakaya yatırılmak olarak da anlaşılabilir. Afallamak, sersemlemek anlamı ise “Kam” (şaman) kavramı ile alakalı olup aslında tam olarak şaman gibi kendini kaybetmek, şuurunu yitirmek demektir. Bunlardan başka fırlatılmak manası da bulunur. Söyleyişte ise Kamulmak biçimi de mevcuttur.

2648- Kamınmak: Dövünmek manası dışında kendinden geçmek (şaman gibi vecde gelmek, transa geçmek) anlamları da bulunur. Ayrıca fırlamak, fırlayıp gitmek manasında kullanıldığı da görülür. Kamunmak biçimi de mevcuttur.

2649-_Kamıtmak: Dövdürmek anlamından başka afallamak/afallatmak, sersemlemek/sersemletmek manaları da bulunmaktadır. Bunlardan başka fırlamak/fırlatmak anlamları da mevcuttur. Kamutmak söylenişi ile kullanıldığı da görülür.

2650-_Kamlamak: Şamanlık yapmak, şaman ayini gerçekleştirmek, şaman dansı yapmak içerikleri Kam (şaman) kavramından kaynaklanmaktadır. Bu manaların Kamdamak biçiminde söylendiği yaygın olarak görülür. Gırtlaksı “H” ile Hamlamak biçiminde telaffuz edildiğine de rastlanmıştır. Ayrıca sarmak, yumak yapmak anlamları da bulunmaktadır. Kamlatmak/Hamlatmak ise şamanlık yaptırmak, şaman dansı yaptırmak demektir.

2651-_Kamos: Arapça Kabus sözcüğüyle de ilgili gibi görünmekle birlikte çok büyük olasılıkla Türkçe Kam/Kab/Kap kökünden türemiştir. Bu bağlamda Kapmak fiili ile de bağlantılıdır ve kapıp götüren veya insanın üzerine kapanan varlık anlamına gelmektedir. Kamaz sözcüğü rüzgar demektir ve esinti daima ruhsal varlıklarla ilgili görülmüştür.

2652-_Kamşak: “Istakoz” manası ile açıklanmış olan kelimenin Kamjak söylenişi

haşere (böcek) manası ile yer almaktadır. Bu ikinci anlamda bir genelleme bulunmakla birlikte bazı deniz canlılarına da böcek denildiği bilinmektedir ve böylece anlam biraz daha daralarak ilk içeriğe yaklaşmaktadır. Fakat gerçekte hangisinin kastedilmiş olduğuna dair başkaca bir izahat bulunamamıştır.

2653-_Kamu: Umum, amme, toplum, cumhur manalarındaki sözcüğün Türkçe olmadığı iddiaları doğru kökle ilişkilendirilmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. Oysa ki doğru analiz edildiğinde görülmektedir ki, Kap/Kab/Kam/Ham/Hem/Hep kökü kapsama, ihtiva etme, kapatma, etrafını çevirme, toplama manaları ile neredeyse tüm Türk lehçelerinde yer alır. Türklere komşu başka bir dilde benzeri manada yakın söyleyişe sahip bir kelime varsa (ki “Kamag” biçimiyle Sanskritçe’de görülmektedir), bu takdirde bu dile Türkçe’den geçmiş olması ihtimali neredeyse kesin gibidir. (Aslında Sanskritçe olduğu öne sürülen “Kamag” söyleyişi Cumhuriyetle birlikte yeniden türetilen “Kamu” biçiminden bile daha fazla Türkçe’dir. Kamag > Kapag dönüşümü bunun net bir örneğidir.) Kamuga ise mülk (devlet, idari varlık) manası taşır. (Etimolojik araştırmalarda çok sık rastlanan ve gerçekten içine düşmeden geçilmesi çok zor ve yaygın bir tuzak bulunmaktadır. Bir kelimenin ilk kez bir dilin kaynaklarında yazıya geçirilmiş olması, hatta o dilde yerleşerek yazılı metinlerde kullanılıyor olması o kelimeyi o dilde türemiş hale getirmez. Ancak bu tuzağa sıklıkla düşülmektedir. Örneğin yazıyı tanımayan bir Afrika kavminin dilinden önce İspanyolca’ya ve Portekizce’ye sonra da diğer Batı dillerine 1600’lü yılların başında geçerek kullanılmaya başlanan “Bonana/Bonan veya Banan/Banana/Banane” (muz) kelimesine ilk kez bir Batılı kaynakta rastlanır. Ama aradan neredeyse yarım yüzyıl geçtiği halde yine de yazıyı tanımamış olmaya devam eden bu kabilenin durumdan haberi ise herhalde hiç olmamıştır ve Afrika sömürgeciliğine entegre olarak sürdürdükleri kültürel yaşamlarında bir alfabeye yaklaşık 1960’dan sonra sahip olmuşlardır (üstelik bahsedilen küçük bir kabile değil yaklaşık 5 milyonluk Wolof kavmidir).

2654- Kamuç: “Kepçe” manasındaki sözcüğün Kamıç söylenişi de vardır.

2655- Kamuk: “Kara yılan” manasındaki sözcüğün Kamık söylenişi de vardır. Şamanın giysisindeki kara yılan tasviri de bu adla anılır.

2656-_Kamutay: Sözcüğün gerçek anlamı topluma ait olan, herkese ait olan ya da halkın birlikte yaptığı çalışma şeklindedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni tanımlamak için Parlamento veya Senato anlamında kullanılmıştır. Ancak daha doğru olarak Cumhuriyet (Republik) kavramını karşılamaktadır. Kamu sözcüğünün Türkçe olmadığı iddiaları ise bütünüyle eksik bilgiye dayanmakta olup Kap/Kab/Kam/Ham/Hem/Hep kökü kapsama, ihtiva etme, kapatma, etrafını çevirme, toplama manalarını içerir ve neredeyse tüm Türk lehçelerinde bu kökten ve kökün Kam/Ham/Hem kısmından türeyen pek çok kelime bulunur. Sözcüğün hatta kökün aynı zamanda Sanskritçe (Eski Hintçe) ve Farsça ile uyum göstermesi Türkçe olmadığını göstermediği gibi hangi dilden hangisine geçtiği (veya geçip geçmediği) bile bilinmediği halde kestirme çözümlerle Türkçe’nin dışına itmeye çalışmak anlaşılır olmaktan uzaktır. Sırf Dünya’daki pek çok dilde hem de benzer manalarla bulunduğu için Kom kökünün de Türkçe olmadığını iddia etmek ne derece mantıklıdır?

2657-_Kamutmak: İhtiva etmek, içermek, kapsamak manalarını bünyesinde barındıran kelimenin orijinali Kamtumak biçimindedir. Türkçe’ye bu söyleniş ile aktarılması daha uygun bulunmuştur.

2658-_Kanakmak: “Kan” ve “Akmak” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelime gibi durmaktadır. Ancak yine de özsuyu akmak, sıvı boşalmak manasında tek bir sözcük olması da mümkündür. Örneğin kauçuk ağacının veya kenger bitkisinin usaresinin akması bu fiille tanımlanır.

2659-_Kanalmak: “Kan” ve “Almak” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelime gibi durmaktadır.

2660-_Kanar: “Çuval” manasından başka balık için “Yüzgeç” anlamı da bulunur. Bu ikinci anlam “Kanat” kelimesi ile aynı kökten gelir.

2661-_Kanarmak: Kanlanmak, yara için kanla dolmak (morarmak) manası taşır. Örneğin; gözün kanlanması bu fiille ifade edilir.

2662-_Kanaşmak: “Kan kardeş olmak” manası kelime kökenindeki kanlarını değiştirmek içeriğinden kaynaklanır. Mukavele yapmak, antlaşmak, sözleşme yapmak manaları da yine kanları üzerine yemin etme uygulamasına dayanmaktadır. Bundan başka kuşlar için “Tüy dökmek” anlamı da bulunur ki, bu içerik ise Kana” (tüy) sözcüğünden ortaya çıkmıştır.

2663-_Kanav: Kelimenin “Zenne” (kadın kılığına girmiş erkek) ve “Hendek” (başka bir lehçede ise “Şarampol”) şeklinde birbirinden bağımsız iki anlamı vardır. Daha zayıf görünen “Zulüm” manası da kayıtlarda yer alır.

2664- Kancagay: “Emniyet kemeri” demektir. Kancaga kelimesine “yük veya çocuk bağlamakta kullanılan eyer kayışı” izahatı ile rastlanmıştır. Büyük olasılıkla bu kavrama bir benzetme ya da anlam kayması vardır.

2665-_Kanç: Ölümcül yara, kan kaybına neden olan yara manasındaki kelimenin Hanç söylenişi de mevcuttur. Şimdiye dek gözden kaçırılan bu kavram bugüne kadar değişik açıklamalar yapılan ama bir türlü kökeni netleştirilemeyen “Hançer” kelimesinin de kökenine dair yeni bir bakış açısı geliştirmekte de faydalı olabilecektir. Kançar/Hançar (delici, kanatıcı, öldürücü silah) kavramının bu sözcükten türediği çok açıktır. Elbetteki Farsça ve Arapça köklerle ilişkilendirilemediği için bu dillere nereden geçtiği bilinmeyen “Hançer” sözcüğünün Türkçe “Kançar”dan türediğinden kesin olarak emin değiliz, böyle kesin bir iddiada bulunmak da imkansızdır. Zaten müthiş bir tesadüfi benzerliktir diyerek konuyu kapatmak da mümkündür. Sözcüğün bundan başka “Pençe” manası da vardır ki, ölümcül kanlı yaradan kastedilen şey pençe yarası da olabilir.

2666-_Kançamak: Sözcüğün gerçek anlamı pazarlık etmek daha doğrusu “Kança? (Kaça, ne kadara?)” diye sormak demektir. Anlam daralması ile fuhuş pazarlığı yapmak manası taşımaktadır.

2667-_Kançura: “Kan” ve “Çur/Çura” (cin) sözcüklerinin bileşimiden oluşan ve kan emici yaratık, kan içen kötü ruh anlamındaki kelimenin yine bu anlamla bağlantılı olarak “Kan Kirlenmesi Hastalığı” manası da bulunmaktadır. Bu bağlamda “Kançıra/Kançıran” (kangren) kavramı ile de etimolojik olarak doğrudan alakalıdır.

2668-_Kandala: “Kan” ve “Dalamak” sözcüklerinden oluşmuş gibi görünmektedir. Kan emici canlı manası taşır ve “Kene” böceği demektir. Kandalay biçimi de mevcuttur. Handala/Handalay söylenişine “Tahtakurusu” manasında rastlanır.

2669-_Kandar: Kan davası güden kişi manasındaki kelimenin Kantar söylenişi de bulunmaktadır.

2670-_Kanday: “Nasıl?” manasındaki kelimenin Handay söylenişi de vardır.

2671-_Kanırsamak: “Cinsel birleşmek” manasındaki sözcüğün Kanırçamak söylenişi de mevcuttur. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

2672-_Kankaz: “Kuğu” anlamı taşıyan kelime “Kan/Han” (kral) ve “Kaz” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Kuğunun görkemli, soylu bir kaz olarak algılanmasından kaynaklanan bir benzetme vardır.

2673-_Kankıldamak: Özellikle tavuk için “Gıdaklamak” açıklaması ile verilen kelime aslında yumurtlamak üzere olan tavuğun veya kümes hayvanlarının çıkardığı değişik bir sesi ifade etmektedir. Bu nedenle “Yumurtlama sesi çıkarmak” şeklindeki bir izahat daha doğru olacaktır. Kankıldağan kelimesi de yumurtlamak üzere olan ve bu tür sesler çıkaran kümes hayvanlarını tanımlar.

2674- Kankıran: Dejeneratif (soy bozan, genetik yapıyı bozan) anlamındaki kelimenin kısmi benzeşim yoluyla “Kangren” manası da bulunmaktadır.

2675-_Kankırmak: Dejenere etmek (soy bozmak, genetik yapısını bozmak) manasındaki kelime “Kan” ve “Kırmak” sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

2676-_Kanlamak: Kurban kanını önce orta parmağa sonrada bu parmakla alna sürmek demektir.

2677-_Kanrak: “Çan” demek olan kelime pek çok lehçe ve şivede aynı veya (zil, el çanı, boğaz çanı gibi) benzer manalar taşıyan Kongrak/Konrak/Konrak sözcüğünden A/O dönüşümü ile ortaya çıkmıştır.

2678-_Kansamak: Kansız kalmak, kansızlık hastalığına yakalanmak ve bu nedenlerle beti benzi atmak, yüzünden kanı çekilmek anlamları taşır. Aslında kelime kökünde kana ihtiyaç duymak içeriği bulunur. Ayrıca zalim kişiler için mecazen “Kana susamak” manasında da kullanılmaktadır.

2679-_Kansar: Kansızlık hastalığına tutulmuş olan kişi anlamındaki sözcüğün Kansır biçimi de bulunmaktadır.

2680-_Kansık: “Kan tutması” rahatsızlığı anlamındaki kelimenin orijinali Kanzık şeklindedir. Türkçe’ye söyleyiş uyumu açısından bu şekilde aktarılması uygun görülmüştür. Aynı durum Kanzıkmak (kan tutmak) fiili için de geçerli olup Kansıkmak biçiminde aktarılmıştır. Kansık sözcüğünün ayrıca ana veya baba bir üvey kardeş anlamı da bulunur.

2681-_Kansıldamak: “Titremek” (özellikle soğuktan) manasındaki kelimenin Kanzıldamak telaffuzu da mevcuttur.

2682-_Kansımak: Ayrıcıa Anadolu Türkçesi’ndeki “Kan çekmek” deyimini karşılar.

2683-_Kansır: “Kindar” anlamındaki kelimenin Kanzır biçimi de mevcuttur.

2684-_Kansıramak: “Kanı çekilmek” anlamındaki kelimenin Kanzıramak biçimi de mevcuttur.

2685-_Kansırmak: “Kin gütmek” anlamındaki fiilin Kanzırmak biçimi de mevcuttur.

2686-_Kansıtmak: Sempati duymak olarak izah edilen sözcük Anadolu Türkçesi’ndeki “Kanı kaynamak”, “Kanı ısınmak” ve “Kan çekmek” deyimlerini karşılar. Aralarında soy bağı olan birine karşı bu durumdan haberdar olunmasa bile kişinin içinin ısınmasını tanımlamaktadır.

2687-_Kansorguç: Daha eski dönemlerde “Hacamat aleti/düzeneği” ve günümüzde “Kan alma aleti/düzeneği” için kullanılan kavram “Kan” sözcüğü ve (doğrusu Soğrumak/Soğurmak olan emmek, çekmek, pompalamak manasındaki) “Sorumak/Sormak” fiilinin bileşiminden oluşmaktadır. Dolayısıyla kavramın doğru biçiminin Kansoğurguç olduğu da söylenebilir. Sözcüğün farklı bir söyleniş biçimi olan

Kansorguş kelimesi “Vampir” (kan emici yaratık) anlamına gelir. Burada büyük olasılıkla bir kan alma aletinin bu hayali varlığa benzetilmesi söz konusudur.

2688- Kansorma: “Kan” sözcüğü ve (hesap sormak manasında) “Sormak” fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. Kan davası demektir. Kan davası gütmek ise Kansormak fiili ile ifade edilir.

2689-_Kanşamak: “Sarhoş olmak” şeklinde izah edilen fiil aslında sağa sola yalpalamak manası taşır. Kağşamak (harap olmak, gevşemek, dağılmak) fiiline Kanşamak/Kanşamak/Kangşamak/Kagşamak dönüşümü ile bağlanır.

2690-_Kanşav: Bir yanına doğru devrilen, sağa sola salınan, gevşeyen içeriğini bünyesinde barındıran sözcük “Lale” anlamına gelmektedir. Çiçeğin boynunu bükmesi, rüzgarda salınması ile alakalı olarak bu isim verilmiştir.

2691-_Kantalamak: “Kan” ve “Talamak/Dalamak” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Türkçe’ye Kandalamak olarak aktarılması da mümkündür. Kangren olmak manası uzvun mosmor olmasının kanın yayılması (dalaması) şeklinde tanımlanmasından kaynaklanmaktadır.

2692-_Kantalav: “Kangren” manasındaki sözcüğün Türkçe’ye Kandalav olarak aktarılması da mümkündür.

2693-_Kantarga: Moğolca’da ise “Dizgin” manası taşıyan kelime Kazak/Kırgız coğrafyasında ise çok daha özelleşmiş bir anlam ile “Dizgini atın yelesine bağlama” demektir.

2694-_Kantarmak: Devirmek, bağlamak ve çekmek şeklinde birbirinden oldukça uzak üç anlama rastlanmıştır. Dizgin çekmek ise daha özelleşmiş bir anlam olduğu için tercih edilmiştir.

2695-_Kanzamak: “Pipo içmek” manasındaki kelimenin Tanzamak söylenişine de rastlanmıştır. Kanza/Tanza (pipo) kavramının Çince kökenli olduğu anlaşılmaktadır.

2696-_Kanzar: “Rahatsız” manasındaki kelimenin Kanzır söylenişi de bulunmaktadır.

2697-_Kapança: “Kaftan” anlamı taşıyan sözcüğün Bulgarca üzerinden İtalyanca’ya geçen “Kapaniçe” biçimine dönüştüğü görülür. Aynı kökle ilişkili olduğu görülen “Kaban” (kışlık mont, kısa palto) sözcüğünün ise gülünç bulunabilecek bir pervasızlıkla Arapça, Süryanice, Samice, İbranice, İtalyanca (Sicilya lehçesine de ayrıca gönderme yapılır), Latince ve Fransızca pek çok dilde menşei bulunduğu öne sürülür de yalnızca Türkçe’yle (Kab/Kap kökü ile) ilişkili olabileceğini düşünmek bile çeşitli biçimlerde yaftalanmak için yeterlidir.

2698-_Kapaşmak: Birbirine sımsıkı sarılmak, birbirinin üzerine kapanmak anlamındaki kelime cinsel birleşmede bulunmak manasında da kullanılır.

2699- Kapçagay: Çok hızlı hareket ederek aniden avını yakalayan, yere hızla inerek birdenbire kapıp götüren kapıcı kuş manasındaki sözcüğün Kapşagay söylenişi de bulunmaktadır. Kapçagaylamak/Kapşagaylamak fiili ise yırtıcı kuş gibi kapmak demektir.

2700-_Kapçak: “Koza” veya “Maşrapa” (özellikle ahşaptan yapılma) manalarında kullanıldığı görülür. Ayrıca kelimenin ırmakların kavuştuğu yer anlamına da rastlanır ancak bu mana Kavşak/Kavçak/Kabçak/Kapçak dönüşümü ile alakalı görünmektedir. Bunun dışında “Talan” (bazı kaynaklarda “Hücum”) manasına da rastlanmıştır, ki bu içerik aslında sözcüğün kalelerin ele geçirilmesinde kullanılan ve ucuna halat bağlanan büyük kancalara da Kapçak denilmesinden kaynaklanmaktadır.

2701-_Kapçamak: “Koza örmek” manasından başka “Talan etmek” (bazı kaynaklarda “Hücum etmek”) ve “Mengenelemek” manaları da bulunur.

2702-_Kapçarma: “Fermuar” manasındaki kelimenin Kapçırma/Kapsırma söylenişleri de bulunmaktadır. Hangi söyleyişin tercih edileceği konusunda kararsız kalındığından Kapçarma ve Kapsırma biçimlerinin her ikisi de ayrı birer başlık olarak verilmiştir.

2703-_Kapçırmak: “Kapılıp gitmek” anlamı farklı durumlarda kullanılabilmektedir. Örneğin kişinin kendisinin veya eşyasının akıntıya ya da rüzgara kapılıp gitmesi, birisine aşık olması (gönlünü kaptırması), ipin sökülmeye devam etmesi, fermuarın çekilmesi gibi. Türkçe’deki Kaptırmak fiiline yakın anlamlar içerdiği görülmektedir.

2704-_Kapınmak: Tutuşmak (alev almak), aşık olmak, mikrop kapmak, ateşlenmek (hastalık), kaşınmak manalarını içerir. Ayrıca paniklemek, telaşlanmak anlamları da vardır. Bundan başka evcil hayvanların yiyecekleri kaparak yemesini de ifade eder.

2705-_Kapsak: “Cüzdan” manası taşıyan kelimenin Kapsık söylenişi de bulunur.

2706-_Kapsırma: “Fermuar” manasındaki kelimenin Kapçarma söylenişi de Türkiye Türkçesi’ne son derece uyumlu olduğundan her iki biçim de ayrı birer başlık olarak verilmiştir. Bundan başka Kapçırma söylenişi de mevcuttur.

2707-_Karabağa: “Kara” ve “Bağa” (kalın, sert kabuk) sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Harabağa biçimi de mevcuttur. Kara kaplumbağası anlamında kullanılır.

2708-_Karabasmak: Kabus görmek, karabasan çökmek anlamındaki kelime “Kara” ve “Basmak” sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Harabasmak/Harbasmak biçimleri ile de rastlanmıştır.

2709-_Karaburç: “Kara” (siyah) ve “Burç” (biber) sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

2710-_Karaçalmak: “Kara” (siyah) ve “Çalmak” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. İftira atmak demektir.

2711- Karaçura: Kara ve Çura sözcüklerinin bileşik halidir. Kara kelimesi kötülük (zarar vericilik) bildirir. Çura/Çora ise hayalet, cin, ruh gibi soyut varlık bildiren anlamlar taşır.

2712-_Karadanmak: Sözcüğün aslı Karağdanmak olmalıdır. Bu takdirde Türkçe’ye Karağlanmak şeklinde aktarılması da mümkündür. “Şüphelenmek” manası tam olarak “Kara düşünmek” olarak izah edilebilir.

2713-_Karagay: Haragay olarak da söylenen kelime farklı lehçe ve şivelerde Köknar ağacı, Karaçam ağacı, Çam ağacı gibi anlamlarda kullanılır.

2714-_Karağ: “Matem” ve “Körlük” olarak açıklanan kavram Anadolu Türkçesi’nde “Kara” şeklinde ifade edilir olmuştur. Örneğin; “Gözlerine kara inmek” deyiminde olduğu gibi. Karağı sözcüğü ise “Tavuk karası hastalığı” manası taşır. Ayrıca aynı zamanda köz karıştırma demiri, dağlama demiri manası da taşıyan Karağı kavramı ile Karağ sözcüğünün “Körlük” manası arasında da bir alaka bulunmaktadır ki, geçmiş çağlarda kızgın demir ile göze mil çekilerek kör etme cezası uygulanmasının ilişkilendirilmesinden kaynaklanmaktadır.

2715-_Karağa: Harem ağası manasındaki kelime “Kara” ve “Ağa” sözcüklerinin bileşimi gibi durmaktadır. Aradaki peş peşe gelen “A” seslerinden birisi ise düşmüş olmalıdır.

2716-_Karak: Göz, gözbebeği, mercek, pencere, yol kesme, felç, dağ horozu gibi birbiri ile bağlantılı olan veya olmayan pek çok manayı içerir. Sözcüğün Harak söylenişi de bulunur. Özellikle “Pencere” manası ev üzerindeki gözlere benzetilmesinden kaynaklanmaktadır.

2717-_Karakçı: Karak (göz) kelimesinden türeyen kavramın “Gözcü” manasının yanı sıra bağlantılı olarak “Röntgenci” (dikizci, izinsiz pencereleri gözleyen kişi) ve “Eşkıya” (yolları gözleyerek baskın yapıp, yol kesen haydut) anlamlarına da rastlanır.

2718-_Karakçık: “Gözbebeği” anlamına gelen sözcüğün Karağçık/Karaçık/Haraçık/Harağçık/Harakçık biçiminde pek çok farklı söylenişi mevcuttur.

2719-_Karaklamak: Gözlemek, röntgenlemek (dikizlemek), göz atmak, göz gezdirmek manalarını ihtiva eder. Ayrıca talan etmek, soygun yapmak anlamlarına da rastlanır.

2720-_Karaksak: “Hipermetrop” anlamı taşıyan kavram orijin dilde Haraksak olarak yer almaktadır.

2721-_Karalgan: “Miyop” karşılığı ile verilen sözcük anlaşıldığı kadarıyla kavramı “yakını görebilen” şeklinde tanımlamaktadır. (Böylece “uzağı göremeyen” anlamı dolaylı olarak ortaya çıkmaktadır.) Ayrıca namussuz, iftiracı gibi manalarına da rastlanmaktadır. Sözcüğün Haralgan söylenişi de mevcuttur.

2722-_Karalmak: Loşlaşmak, sönmek, karanlıklaşmak manasındaki kelimenin mecazen namussuzlaşmak, namussuzluk etmek anlamı da bulunur. Ayrıca iftiraya uğramak, kara çalınmak anlamlarına da rastlanır fakat bu içerikler “Kara” ve “Almak” sözcüklerinin bileşiminden kaynaklanmış gibi görünmektedir.

2723- Karaltmak: Loşlaştırmak, söndürmek, karanlıklaştırmak manasındaki kelimenin mecazen fuhuş yaptırmak, fuhşa sürüklemek, kötü yola düşürmek, iftira atmak anlamları da bulunur.

2724-_Karamak: “Nazar etmek” (kem göz etmek), kötü gözle bakmak içeriğine sahip olan fiilin gerçek anlamı aslında seyretmek, izlemek, muayene etmek demektir. Olumsuz anlamlar daha sonra “Kara” kavramından doğan çağrışımlar nedeniyle ortaya çıkmıştır. Haramak söylenişi ile lanetlemek manasına da rastlanmıştır. Bundan başka şikayet etmek manası da bulunmaktadır. Sözcüğün Anadolu’da “İftira atmak” manasında kullanıldığı da bilinmektedir.

2725-_Karamat: “Karabasan” (kabus) olarak tercüme edilen sözcük gerçekte kötü rüyalara neden olan bir varlığın adıdır. Hezeyanlar ve psikolojik bozukluklar ortaya çıkaran kötü bir ruhtur. Tatarca’da ise tam tersi bir mana ile “hayırsever ruh” veya “koruyucu ruh” demektir. Azerice’de kullanılan “Karamat Basmak” (kabus görmek) deyiminde yine bu varlıkla ilişkili olarak olumsuzluk içeren bir kavram ile karşılaşılır. Kelime anlamı ise Karartan (göz karartan) demektir. Udmurtça’da bu kelime şeytan, kötü ruh gibi anlamlar taşır. Yakutça’da uğursuz, lanetli anlamında kullanılan “Karımıt” sözcüğü de yine bu kavramla yakından alakalıdır. Karamak sözcüğü kötülemek, hor görmek anlamlarını barındırır. Sözcüğün sadece biçimsel benzerliğine bakarak “olağanüstü olay” anlamındaki Arapça kökenli “Keramet” kavramı ile ilişkilendirilmesi makul değildir.

2726-_Karamay: “Petrol” manasında kullanılan sözcük “Kara” (siyah) ve “May” (yağ) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Ayrıca “Alüvyon” açıklaması ile Karama sözcüğüne de rastlanmıştır ki, kuvvetle muhtemelen derleme kaynaklı bir eksiklik olup sondaki “Y” sesinin anlaşılması güç olduğundan dolayıdır ve bu nedenle büyük olasılıkla bu manayı içeren kavramın da Karamay şeklinde düzeltilmesi gerekmektedir. Alüvyon siyah koyu kıvamlı bir yağa benzetilmektedir.

2727-_Karamazdan: Yaklaşık olarak “Rağmen” manasını karşılayan kavram orijin dilde Karamastan olarak söylenmektedir.

2728-_Karan: Nazar eden (kem gözlü) manasının yanında biraz küçük bir anlam değişikliği ile bazı lehçelerde hasetçi, hasis, cimri anlamlarını da taşır. Sersem, ahmak, enayi gibi manaları da bulunmaktadır. Ayrıca dibi görünmeyen çukurları veya kuyuları da tanımlamakta kullanılır. Sözcüğün Haran söhlenişi de bulunmaktadır.

2729-_Karançamak: “Belirmek” karşılığı kavramı açıklamak için yeterli değildir. Belli belirsiz ortaya çıkmak, gölgesi belirmek, karanlığın içinden yavaş yavaş belirginleşmek, karanlıktan sonra ışığa gözleri alışmak içeriklerine sahiptir.

2730- Karangat: Siyah frenk üzümü anlamındaki sözcüğün Karangat/Karanat/Karanat dönüşümü ile farklı söylenişleri bulunur.

2731- Karanlamak: Nazar etmek (kem gözle bakmak), kötü gözle bakmak, haset etmek anlamlarını içeren fiilin Karandamak biçimindeki söylenişi de mevcuttur. Feda etmek (kendini) anlamı ise Kayranlamak fiili ile ilişkilidir.

2732-_Karanmak: Şikayetlenmek, dedikodu yapmak, fesatlanmak, fesatlık etmek, hasislek etmek, cimrilik etmek anlamlarına sahiptir.

2733-_Karanyatma: “Karantina” anlamındaki kelime “Karan” (müşahade altında olma durumu) ve “Yatmak” sözcüklerinin bileşik halidir. Karanyatmak fiili ise karantinada yatmak, müşahade altında olmak manalarında kullanılır.

2734-_Karar: Arapça kökenli “Karar” (fikir kesinleştirme) sözcüğü ile ses benzerliği dışında hiçbir ilişkisi yoktur. Türkçe Karamak (bakmak, görmek) fiilinden türemiştir. Rasat (gözlem), görüş, muayene anlamlarına gelir. Yine de özellikle “Görüş” manasının Arapça “Karar” sözcüğünün anlam içeriğine belirli bir düzeyde yakınlaştığı da söylenebilir.

2735-_Karasav: “Kara” ve “Sav” (iddia) sözcüklerinin bileşimi ile uygun görünmektedir. Ancak net bir açıklama bulunamamıştır. İftira manası taşımaktadır.

2736-_Karaş: “Bakış”, “Görüş” ve dolaylı olarak “Telakki” manası taşımaktadır. Ters bakış, yan bakış anlamlarında kullanıldığı da görülür.

2737-_Karatma: “Muayene” anlamındaki kelimenin Anadolu’da pekmezle yapılan “Kar Helvası” anlamı da mevcut olmakla birlikte bu ikinci içerik Kar kelimesi ve Atmak fiilinin çekimli biçiminden oluşan bileşik bir kelime gibi görünmektedir.

2738-_Karav: “Nazar” (kem göz), kimi lehçelerde “Kabus”, bir başkasında ise Harav söylenişi ile “Lanet” manasına gelen bir sözcüktür. Röntgen (dikizcilik) manasında kullanıldığına da rastlanır. Kökendeki anlamı ise “Seyir” veya “Müşahade”, “Muayene” demektir. Olumsuz anlamlar daha sonra “Kara” kavramından doğan çağrışımlar nedeniyle ortaya çıkmıştır. “Yağma” (talan) anlamı da yine bu olumsuz içerikler arasındadır.

2739-_Karavaş: “Cariye” manası taşıyan kelimenin kimi kaynaklarda Karabaş sözcüğünden evrildiği söylenir. “B/V” ses dönüşümüne uygun olan bu açıklamada mananın da içinin doldurulması gerekir. Bir olasılık kara bahtlı, kara talihli kişi manasında kullanılıyor olmasıdır. İkinci bir ihtimal ise kara rengin burada özgür insana göre ikinci sınıf olmayı, daha aşağı bir tabakada yer almayı simgelemesidir.

2740-_Karavcı: Nazarı çok değen kişi, kem gözlü insan manasında kullanıldığı gibi kabuslara neden olan kötü ruh veya cin anlamına da gelir. Ancak kelimenin asıl manası “Seyirci”, “Muayeneci”, “Bakıcı” demektir. Bazen de röntgenci (başkalarını izleyen kişi) anlamında da kullanılır.

2741-_Karbak: “Olta” anlamındaki kelimenin Karmak söylenişi ile “Çengel” veya “Kanca” manası da bulunmaktadır. Ancak anlam farklılaşmış olduğu için her iki biçim de sözlüğe alınmıştır.

2742- Karbaş: Sözcük Karbaş/Karmaş/Karmaç dönüşümü ile de aktarılabilir. Karmak fiilinden türemiştir ve “Mesir macunu”nun karışık bitki ve baharatlardan yapılıyor olması ile alakalıdır. Karba/Karma sözcüğü de benzer bir biçimde baharat karışımlarını tanımlar.

2743-_Karcaşmak: İnfial oluşmak, galeyana gelmek, karışıklık oluşmak manaları taşır.

2744-_Karçamak: Doğrudan “Kar” kelimesinden türeyen ve “Kar küremek” anlamına gelen sözcüğün diğer anlamı infial oluşmak, fitne çıkmak, karmakarışık olmak demektir ve Karışmak fiili ile akraba olan bu ikinci anlam grubu Karcamak fiilinin farklı bir telaffuzu olarak değerlendirilmelidir.

2745- Karçana: Kar kızağı demektir. Çana sözcüğünün Çana/Çanga dönüşümü ile Rusça “Atlı kızak” manasındaki Tsanga/Zanga kavramına bağlanması ihtimal dahilindedir. Ayrıca halk kültürü içerisinde Ayaz Ata’nın (veya Şahta Baba / Noel Baba’nın) çok güzel bir kız olan torununun adı olarak anılır. Çocuklara hediyeler dağıtır. Genellikle mavi elbiseler giyer. İsmin sonundaki Çana sözcüğü Çına (Şına, Şono) yani kurt manasını akla getirir. Ayrıca Kartoy (Kartuy/Kartay) denilen kış şenliklerinde Asya’da genç kızlar mavi giysilerle Karçana kılığına girip Ayaz Ata ile birlikte çocuklara armağanlar verirler. Bazı yörelerde Rus kültüründeki Snegurochka/Snegurka (“Kar Kız”) motifinin de etkisi altında kalmıştır.

2746-_Karçanmak: Cimrilik etmek, hasislik etmek, açgözlülük etmek manalarındaki fiilin Karçınmak söyleyişine de rastlanır. Ayrıca Kar’a batmak, kar’a gömülmek, karda bata çıka yürümek anlamlarında kullanıldığı da görülür.

2747-_Karçar: Genel olarak “Küreyici” veya özelde ise “Kar küreyicisi” manasındaki Sözcüğün diğer anlamı Fitneci (ortalığı karıştıran) demektir. “Karçamak” fiilinden türemiştir. Özel ad olarak da kullanılan sözcük, Korkut Ata’yı öldürmeye çalışan kişinin de ismidir. Dede Korkut Kitabı’nda “Deli Karçar” olarak anılır. Bamsı Beyrek ile Banı Çiçek’i evlendirmek istemesi üzerine Korkut Ata’yı öldürmeye kakışmış ve ona saldırmış fakat çarpılmıştır.

2748-_Karçık: “Gözbebeği” anlamındaki kelimenin Karçuk söylenişi de bulunmaktadır.

2749-_Kargamak: “Elemek” olarak verilen anlamda küçük bir açıklamaya ihtiyaç vardır. İyi olanı seçmekten ziyade kötü olanı ayırmak içeriği belirgindir. Bu bağlamda “Dışlamak” ve hatta “Kovmak” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Ayrıca “Lanetlemek” ve “İntizar etmek” manaları da mevcuttur. Kelimenin Hargamak söyeyişine de rastlanır.

2750-_Karganak: Eski değirmenlerde taneleri taşın arasına boşaltmaya yarayan oynak koldur.

2751-_Karganmak: “Elenmek” içeriği “Dışlanmak” ve “Kovulmak” anlamlarında da kullanılmaktadır.

2752-_Karganmış: Dışlanmış, kovulmuş, lanetlenmiş demektir. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki; eski kayıtlarda “Kargamış” sözcüğünde de yine aynı “Dışlanmış” açıklamasına rastlanmaktdadır. Aslında ses dizimi ve anlam ilişkisi açısından doğru görünmemekle birlikte çok ilginç bir biçimde, tabiri caizse bir çember çizerek verilen anlamı karşılamaktadır. Sözcüğün tam manası (kendisini) “Dışlamış”

demektir ve kendisini toplumadan soyutlamış, ıssız yerlerde yaşayarak kötülükler yapan kişileri kastetmektedir. Böylece “Dışlamış” manası aslında “Dışlanmış” olarak anlaşılmaktadır.

2753- Kargaşmak: Karşılıklı olarak birbirine lanet okumak, birbirine küfretmek manası taşıyan kelime aynı zamanda olumsuzlayıcı bir tür yemin etme biçimini de tanımlar. Eğer haksızsa başına büyük bir bela gelmesini aksi takdirde karşı taraf haksızsa onun çok büyük bir felakete uğramasını dilemek demektir. Bu yemin ve lanet bileşimi uygulama karşılıklı olarak da yapılabilmektedir. Kargışmak (karşılıklı küfür etmek) fiili ile doğrudan alakalıdır.

2754-_Kargay: “Kuru” anlamındaki kelimenin orijinali Hargay biçimindedir.

2755-_Kargımak: “Beddua etmek” / “İntizar etmek” veya “Lanet okumak” anlamındaki sözcüğün “Küfür etmek” manası da bulunmaktadır.

2756-_Kargınmak: “Lanetlenmek” manasındaki kelimenin kendisine lanet okumak (kendine beddua etmek) anlamında kullanıldığı da görülür.

2757-_Kargırlamak: “Hırıldamak” manası taşır. Ancak bu fiil Altay destan ve müzik geleneğinde özel bir tür ezgiyi tanımlar. Okuyucu iki tür ses çıkarır. Bu seslerden biri gırtlaktan gelirken diğeri dudaktan çıkarılır.

2758-_Kargışmak: Karşılıklı olarak küfür edişmek, birbirlerine lanet okumak, beddualaşmak, hakaret edişmek anlamlarına gelmektedir. Kargaşmak fiili de benzer anlamlar içermektedir.

2759-_Kargıtmak: “Dürtüklemek” (özellikle değneğin veya sivri bir şeyin ucuyla) anlamına gelen fiilin “Küfrettirmek” manasına da rastlanır.

2760-_Karguy: “Atmaca kuşu” anlamındaki kelimenin değişik lehçe ve şiveler ile eski kaynaklarda Kırguy/Kırgay/Kırgıy/Kırgı biçimlerinde değişik türde yırtıcı kuşların adı olarak kullanıldığı görülür.

2761-_Karıkmak: İhtiyarlamak, güçten kesilmek, görme gücünü yitirmek (çoğu zaman yaşlanmayla ilişkilendirilir), gözü fersizleşmek anlamları bulunur. Kardan dolayı gözü kamaşmak, kara bakmaktan gözü ağrımak içeriği de mevcuttur. Yaşı geçmek, yaşlanmaya başlamak manalarında da kullanılır. Bundan başka “Melezleşmek” manasına da rastlanır, ki bu içerik erkeğin cinsel gücünü yitirerek kadın gibi (karısı gibi) olması algısı ile örtüşmektedir. “Boğulmak” manasının ise Garıkmak biçiminde değerlendirildiğinde Arapça kökenli “Gark” boğulma kelimesi ile ilişkili olduğu kanaatine varılmıştır.

2762-_Karılamak: “Dirsekle ölçmek” manası kumaş, ip gibi nesnelerin ucundan elle tutularak dirseğe kadar olan kısmının bir birim sayılması ve aynı hareketin tekrarlanarak kaç birim oluşturduğunun bulunmasını ifade eder. Karış (el ölçüsü) sözcüğü ile de alakalı görünen kavramın Karışlamak olarak anlaşılmasının doğru olup olmadığı konusunda yeterli bilgi bulunamamıştır. Çünkü Karış kavramı dirsek ölçüsünü değil, açık parmaklarla el ölçüsünü anlatır. Sözcüğe eski kaynaklarda gırtlaksı “H” harfi ile Harılamak biçiminde de rastlanır.

2763- Karılmak: “Takatten kesilmek”, özellikle de yaşlılığa bağlı olarak güçten düşmek ve ayrıca küçük bir anlam kayması ile “İhtiyarlamak” manasına gelen sözcüğün biraz daha farklılaşmış olarak, yine yaşlanma ile ilişkilendirilen “Sesi kısılmak” anlamı bulunmaktadır. “Boğazında kalmak” manası da mevcuttur. Bundan başka “Cinsel ilişkide bulunmak” manası da vardır ve bu içerik etimolojik olarak birbirine karışmak, iç içe geçmek hatta karınlarını birleştirmek olarak izah edilebilir.

2764-_Karımak: İhtiyarlamak, yaşlanmak manası taşıyan kelimenin Kerimek biçimine de rastlanmıştır. Ayrıca caymak, oyunbozanlık etmek anlamlarına da rastlanır.

2765-_Karışka: “Karınca yuvası” manasında kullanılan kavramın “Karınca” anlamı da bulunmaktadır. Karıçka/Karışka ve Karınçka/Karınşka kelimelerinin bazı lehçe ve şivelerde “Karınca” anlamı taşıdığı bilinmektedir.

2766-_Karışkal: Küçük taneli tolu (tolu/dolu, buzlaşmış yağış türü) olarak izah edilen sözcüğün Karışka’ya (karınca yuvasına veya karınca sürüsüne) benzetilmesi söz konusudur. Kelimenin “Kaos” anlamında kullanıldığı da görülmektedir.

2767-_Karıtmak: Başkasını ihtiyarlatmak veya yaşlanmasına neden olmak anlamına gelen sözcüğün bu kullanımları genellikle mecazidir. Genellikle bir şeyi anlamadığı veya verilen bir işi yapamadığı için birisini çok yormak, bitap etmek içeriği ile kullanılır. Bundan başka evlenmeden yalnız başına ihtiyarlamak manasıda bulunur.

2768-_Karız: “Nadas” demek olan kavramın Karmak fiilinden türediği görülmektedir. Tarlanın sürülerek alt üst edilmesi ve ekilmeden böylece bırakılması kastedilmektedir. Kelimenin, tarlanın başkasına ektirilmesi anlamında kullanımı ise Arapça “Karz” (ödünçleme) kavramı ile alakalı olduğu kanaatine varılmıştır. Büyük olasılıkla Türkçe’de “Nadas” manası ile zaten var olan kelimenin Arapça’da var olan benzer söylenişli “Karz” kelimesinin etkisi ile anlamının halk kültürü içerisinde kaydırıldığı sonucuna ulaşılabilir.

2769-_Karlanbaç: “Karlı pekmez” anlamındaki kavramın Karlambaç olarak söylendiği de görülür.

2770-_Karlankuş: Ağaçtan yapılmış konik kubbe biçimindeki çatıları veya bu görünüme sahip kulübeleri tanımlar. Burada kırlangıç yuvalarına yönelik bir benzetme yapılmaktadır. Kırlangıçlar tarafından küçük ağaç parçalarından ve çer-çöpten yapılan yuvalar çamurla sıvanır. “Karlankuş” sözcüğü birebir “Kırlangıç” demektir. Hatta “Kırlangıç” biçiminin bu ilk söyleyişten evrildiğini öne süren görüşler bulunmaktadır.

2771-_Karlığaç: Karlağaç/Karlığaç/Karluğaç söylenişlerine sahip olan kelime “Kardelen çiçeği” demektir.

2772-_Karlığan: Karlağan/Karlığan/Karluğan söylenişlerine sahip olan kelime “Kardelen çiçeği” demektir. Ancak “Kuş üzümü” manasında kullanıldığı da görülür.

2773- Karmaç: Lapa veya püre şeklinde genel bir manaya sahip olan sözcük özelde kepek ve suyun karıştırılarak yapıldığı lapa görünümlü tavuk yemini tanımlar.

2774-_Karmak: “Çengel” anlamındaki kelimenin Karbak söylenişi ile “Olta” manası da bulunmaktadır. Yine “Olta” manasına Kırmak biçiminde de rastlanır.

2775-_Karmalamak: Karıştırmak manasındaki fiilin ayrıca “Olta atmak” ve “Şansını denemek” veya “Teşebbüs etmek” anlamları da bulunmaktadır. Bu ikincil anlamlar “Karmak/Karmağ” (olta) sözcüğünden türemişlerdir (Karmağlamak). Buradaki mana da aslında olta atarak balığın gelmesini beklemek düşüncesinin mecazi bir yansımasıdır ve “Olta atmak” ya da “Yem atmak” tabirleri bugün de Anadolu’da benzeri manalarla mecazen kullanılmaktadır. Tutmak, yakalamak içerikleri de kaynaklarda yer alır. Sözcüğün “Hissetmek” manasına da rastlanmış olmakla birlikte bu mana ile olan etimolojik ilişkisi netleştirilememiştir. El yordamı ile hareket etmek anlamı da bulunmaktadır.

2776-_Karmanmak: “Yardım almak” anlamı taşıyan sözcüğün “Tırmanmak” manası da vardır.

2777-_Karmaş: “Tabldot” manasındaki kelimenin Karma ve Aş sözcükleriin bileşiminden oluştuğu görülmektedir.

2778-_Karsalamak: “Sıçramak” anlamındaki fiilin “Karıştırmak ve “Yoğurmak” manaları da bulunmaktadır. Bundan başka “Ütülemek” manasına da rastlanmıştır.

2779-_Karsalanmak: Ürpermek, ürperti gelmek, olduğu yerde aniden (ve bazen de nedensiz olarak) sıçramak manalarını ihtiva eder.

2780-_Karsamak: “Kar biriktirmek” anlamındaki fiilin tuluma veya kaba kar doldurmak manası da bulunur ve ilginç bir biçimde Kars (post) sözcüğü ile de uyum göstermekte olup postun veya posttan yapılmış bir tulumun içine kar doldurmak olarak anlaşılması daha doğru olacaktır. Daha genel olarak yığmak, doldurmak anlamlarında kullanıldığı da görülmektedir. Örneğin bir kaba, çuvala bir şeyler doldurmak, boş bir alana bir şeyler yığmak gibi. Bundan başka kar yağmayan veya karın az olduğu bir yılda kar yağmasını istemek, karın yağmasını beklemek anlamında da kullanılır.

2781-_Karsambaç: Kar kullanılarak yapılan bir tür tatlıyı tanımlayan sözcüğün Karsanbaç biçimi de bulunmaktadır.

2782-_Karsanba: “Arefe günü” manasındaki sözcüğün kökü Türkçe görünmekle birlikte (aynı anlama başka bir lehçede Karsan biçimi ile rastlanması bu durumu destekler niteliktedir) Karsanba söylenişinde kısmi benzeşimle de olsa Farsça etkisi -kesin değilse de- mümkündür. Çünkü Ortadoğu ve Ön-Asya geleneğindeki haftanın günlerinin isimlendirilmesiyle uyumlu bir biçimde Karşanba söylenişine de rastlanmıştır. Ancak bu durumda yine de Farsça -şenbe/-şanba ekinin tamamı değil de -be/-ba kısmı sonradan alınmış olmalıdır.

2783-_Karsanmak: Karın lapa lapa yağarak yığılması, yeryüzünü doldurması da bu fiille ifade edilir. Buna karşın daha genel olarak yığılmak, dolmak anlamında kullanıldığı da görülür.

2784- Karsık: Acuze (kocakarı) manasındaki kelimenin sarkık karın etini veya sarkık göbeği tanımlamakta kullanıldığı da görülür ki bu durum yaşlılıkla ilişkili olarak algılanır.

2785-_Karşak: Tencere demektir. Bundan başka iki elin karşılıklı olarak bitiştirilmesini veya karşı karşıya getirilmesini de tanımlamaktadır. İlk mana Karıştırmak fiili ile ikinci mana ise Karşı sözcüğü ile bağlantılıdır.

2786-_Karşamak: İki eli karşı karşıya getirmek veya karışılıklı olarak bitirmek anlamındaki fiilin el ile ölçmek manası da bulunmaktadır. Bu içerik “Karış” (açık el ölçüsü) sözcüğünden türemiştir. Ayrıca bir kabın içerisinde karışmak, aynı potada erimek anlamlarına da rastlanmıştır.

2787-_Karşılatmak: Zıtlaştırmak, zıtlık oluşturmak, karşı karşıya getirmek, karşısına koymak anlamlarına gelmektedir.

2788-_Karşınmak: “İtiraz etmek” olarak izah edilen fiil Anadolu Türkçesi’ndeki “Karşı çıkmak”, “Karşı koymak”, “Karşı gelmek” deyimlerine denk düşer.

2789-_Kartalaç: Yufka ekmek ince olarak açılan hamurdan yapılıp sacda pişirildikten sonra üst üste yığılarak kuru olarak saklanır, böylece uzun süre bayatlamadan kalması sağlanır. İşte bu kuru ekmeğe “Kartalaç” adı verilir. Yenileceği zaman üzerine elle veya basit bir tahta araçla çok hafiften su serpeleyerek yumuşaması sağlanır. Yemeklerin yanında yenebileceği gibi kimi zaman arasına tereyağı veya kaymak sürüp üzerine de şeker, bal veya reçel döktükten sonra düremeç yaparak da yenilmesi kırsal kesimde yaygın bir alışanlıktır. Kartalaş sözcüğüne mayasız hamur pidesi manasında rastlanmıştır. Aslında aynı sözcüğün lehçesel telaffuz farkından ibaret olsalar da belirli bir oranda farklılaşmış bir anlam içeriğine rastlandığı için her iki sözcük de ayrı olarak verilmiştir.

2790-_Kartamak: Pençelemek, tırmalamak, kaşımak ve kaşıyarak kanatmak manaları taşıyan kelime “Kartal” sözcüğünün kökenini oluşturur. Sözcüğün “Tedavi etmek” manası da bulunur ki, bu durum kartalın kutsal bir hayvan sayılması ve şamanların ruhlarının kartal şeklinde olduğunun da kabul edilmesi ile ilgilidir. Kartımak/Kartmak söylenişleri de bulunmaktadır.

2791-_Kartay: “İhtiyar” (yaşlı) manasındaki sözcüğün Anadolu Türkçesi’ndeki yaklaşık aynı manayı da içeren Kart (sert, kuru) sözcüğü ile bağlantısı çok nettir. Kartaygan (ihtiyar, yaşlı) biçimine de rastlanır.

2792-_Kartaza: “Hardal” manası taşıyan kelimenin orijinali Kartıza biçimindedir. Türkiye Türkçesi’ne ses uyumu açısından bu şekilde aktarılmıştır.

2793-_Kartmak: “Tırmalamak” (olasılıkla “Yaralamak”) anlamına gelen fiilin Türkçe’de bazen rastlandığı üzere tersine bir içerikle “Kabuk bağlamak” (yara) manasında izah edildiği de görülmektedir.

2794- Karzalamak: Ütülemek (sıcak demir basarak düzeltmek) anlamındaki sözcüğün Karsalamak söylenişi de mevcuttur. Elde yeterli veri bulunmamakla birlikte A/O dönüşümü ile Kor sözcüğü ile alakalı olması mümkün görünmektedir. Bu takdirde Korzalamak biçiminde aktarılması daha uygun olacaktır. Diğer bir olasılık ise aslında bir yönüyle yansıma bir sözcüğe de benzeyen ama pek çok kaynakta Arapça “Hararet” kavramı ile bağlantılandırılan (gerçekten de bu yaklaşım şu an için daha geçerli görünmektedir) ve bu nedenle Türkçe kökenli olmama ihtimali çok yüksek olan “Har” (ateş, sıcaklık) sözcüğünden türemiş olmasıdır. Gırtlaksı “H” sesinden yine gırtlaksı “K” (Q) sesine dönüşme ise Türkçe’de sıklıkla rastlanan bir durumdur. Bu takdirde Harzalamak söylenişi tercih edilmelidir.

2795-_Karzan: “Saçı beyazlamış” manası ile aktarılan sözcüğün alıntılanan dilde rastlanan ilk anlamı “İhtiyar” (yaşlı) biçimindedir. Bu durumda anlam içeriği Kart (yaşlanmış, sert, kuru) sözcüğü ile bağlantılı olacaktır. Beyazlamış saç ile ilişkilendirildiğinde ise Kar kavramının beyazlığı ile alakasının kurulması ihtimal dahilindedir.

2796-_Karzanmak: “Beyazlaşmak” manası tam olarak kar gibi bembeyaz olmak şeklinde izah edilebilir. Sözcüğün “İhtiyarlamak” anlamı ise hem saçları beyazlaşmak şeklinde anlaşılabileceği gibi hem de yığılmak, yığılıp kalmak içeriği üzerinden Karsanmak fiili ile da bağlantılıdır.

2797-_Kasalmak: Mağrurlanmak, kibirlenmek anlamındaki sözcüğün Anadolu Türkçesi’ndeki aynı manada kullanılan Kasılmak fiili ile alakası çok açıktır.

2798-_Kasanak: Kapalı, bulanık, basık hava manasındaki kelime aslında yağmur yağacakmış gibi görünen ancak bir türlü yağmayan, insanı daraltan, bunaltıcı hava durumu olarak anlaşılmalıdır.

2799-_Kaskar: “Kurt köpeği” şeklinde izah edilmiş olan kelimenin Kaskır/Kaşkır (kurt) kavramı ile bağlantılı olduğu görülmektedir. Büyük olasılıkla benzetmeye dayalı bir anlamı kayması söz konusudur.

2800-_Kaslamak: “Talep etmek” manası ile açıklanmış olan kavramın orijinali Kastamak biçimindedir. Sözcüğün kökenindeki mana netleştirilememiş olduğu için aktarılmasında tereddüt duyulmuş ve hangi biçimle aktarılacağında da ayrıca kesin bir kanaate ulaşılamamıştır (Ayrıca “T/L” dönüşümünün doğru olup olmayacağından da emin olunamamıştır). Daha derin olarak araştırılması gereken bir kelimedir.

2801-_Kasmak: Kelime farklı kaynaklarda “Taş kömürü” ve “Kazanın / tencerenin dibinde kalan yiyecek” şeklinde açıklanmaktadır. Kazanın veya tencerenin dibindeki artığın yanarak taş gibi sertleşmiş yani kömürleşmiş olması şeklinde anlaşılırsa birbiriyle alakasız gibi görünen iki içeriğin aslında çok basit bir benzetme ile bağlı oldukları görülebilir.

2802-_Kaşagay: “Kabuk” manasındaki kelimenin aslı Kajagay biçimindedir.

2803-_Kaşalan: “Kaş” ve “Almak” sözcüklerinden oluşan bileşik kelime cımbız manası taşımaktadır. “Kaşalmak” (cımbızla kaş yolmak) fiili de aynı şekilde oluşmuş bir bileşik kelimedir.

2804- Kaşamak: Taramak, tırmıklamak, törpülemek, tırmıklamak, kaşağılamak anlamlarındaki kelimenin “Kaşımak” fiili ile olan kökensel bağlantısı çok açıktır. Körelmek, kesmez olmak şeklindeki anlam içeriği ise Kaşaymak fiilinden dönüşümle ortaya çıkmıştır. Bundan başka “Kaş” sözcüğünden türeyen kaşları uzamak, kaşları çıkmak manası da bulunmaktadır. Kajamak biçimine de rastlanmıştır. “Laçkalaşmak” manası ise Kağşamak fiilinden “Ğ” düşmesi sonucu kaynaklanmaktadır.

2805-_Kaşanay: Özellikle kadınlar için saç örgüsü, özelde ise uzun tek saç örgüsü anlamına gelen kelimenin Kajanay biçimindeki söylenişi de bulunmaktadır.

2806-_Kaşarmak: Körelmek, kesmez olmak manası taşır.

2807-_Kaşatmak: “İdrar yaptırmak” (işetmek) manasında kullanılan fiilin kaşıyla bir şeyin olmayacağını işaret etmek içeriği de bulunur. Ancak bu içerik “Kaş” sözcüğü ile “Atmak” fiilinin bileşiminden oluşmuştur.

2808-_Kaşbasmak: “Kaş” ve “Basmak” kelimelerinin bileşiminden oluşan sözcük Anadolu’daki “Kaş çatmak” deyimindeki aynı anlama karşılık gelmektedir.

2809-_Kaşırtkan: “Isırgan otu” anlamındaki kelimenin Kışırtkan telaffuzu da mevcuttur.

2810-_Kaşkalak: “Orman ördeği” manasındaki sözcüğe “Su tavuğu” açıklaması ile de rastlanır. Kaşkaldak kelimesine ise “Karabatak” (kuş) anlamında rastlanmıştır.

2811-_Kaşkamak: “Saçı / kaşı dökülmek” anlamındaki kelime arazinin veya tepelerin ağaçsız kalmasını tanımlamak için de kullanılır ve daha çok bu içeriklerle ilgili olmak üzere “Kurumak” manasına da sahiptir.

2812-_Kaşkan: Eski Kafkas kültüründe düğünün başladığı gün (genelde Perşembe) damat kendi evinden çıkıp sağdıcın veya bir arkadaşının evine gider ve düğün bitene kadar (genelde Pazar günü) orada arkadaşlarıyla birlikte kalırdı. Bu kavramın Türkçe’ye Kaçkan (kaçılan yer) olarak aktarılması da mümkün görünmektedir.

2813-_Kaşkay: Kaşka biçimi ile de rastlanan kelime alnı açık (hem mecazen alnı ak hem de gerçek anlamı ile saçları dökülmüş, yarı kel) kişi demektir. Ayrıca alnında akıtma (aklık) bulunan at için de bu tabir kullanılır. Cesur, cesaretli anlamı ise Türk halk kültüründe kelliğin cesaret simgesi olarak görülmesi ile alakalıdır.

2814-_Kaşlak: Sahil, plaj, deniz kıyısı, ırmak kenarı manasındaki sözcük kimi lehçe veya şivelerde Kaştak olarak yer alır. “Kaş” sözcüğünün de aynı veya benzer anlamlarda kullanıldığı görülür.

2815-_Kaşlamak: Batmak, dalmak manasındaki sözcüğün sahilde gezmek, ırmak kenarına inmek, plaja gitmek anlamları da bulunmaktadır ve bu içerikler Kaştamak biçimi ile de söylenir. Anadolu’da ise yükselmek, yukarıya doğru ilerlemek manalarında kullanıldığı bilinmektedir.

2816- Katağ: “Enerji” manasındaki kelimenin Katak biçimi de mevcuttur.

2817- Katalmak: Katılaşmak, koyulaşmak, kıvamı artmak, kıvamlanmak manalarına gelir. Anlam daralması ile “Kabız olmak” (dışkı katılaşmak) manasında da kullanılır.

2818-_Katanmak: “Kaplanmak” manasındaki kelimenin Türkçe’deki “Kat kat giyinmek” deyimindeki içeriği de karşıladığı kayıtlardan anlaşılmaktadır (“Birkaç giysiyi üst üste giyinmek”).

2819-_Katarmak: Geri dönmek, geri gelmek, gidip gelmek anlamlarına sahip olan fiil gerçekte “Kaytarmak” fiilinin farklı bir söyleniş biçimidir. (Kaytarmak fiili Türkçe’dekinden biraz farklılaşmış anlamlara sahiptir. Türkçe’deki işten kaçmak manası da gerçekte işi bırakıp geri dönmek şeklindedir.) Bu fiilden türeyen “Posta güvercini” veya “ Avcı kuşu” manasındaki “Katar” kelimesi de aynı şekilde “Kaytar” sözcüğünün bir türevidir. Anlaşılacağı üzere anlam bu kuşların geri dönmesi ile alakalıdır. Katarmak fiilinin mızrak saplamak, süngülemek manaları da eski kayıtlarda yer almaktadır.

2820-_Katavuz: “İngiliz anahtarı” veya “Ayarlı pense” manasındaki kavram Kat ve Avuz (Ağuz/Ağız) sözcüklerinin bileşiminden oluşur.

2821-_Kataymak: Sertleşmek, koyulaşmak, yoğunlaşmak, pekişmek anlamlarındaki fiilin Türkiye Türkçesi’ndeki “Katı” sözcüğü ile kökensel bağlantısı çok barizdir.

2822-_Katbaş: Pile anlamındaki sözcüğün orijinali Katpaş şeklindedir. Ancak ses uyumu açısından bu şekilde aktarılması daha uygun bulunmuştur. Katmaş olarak aktarılması da mümkündür.

2823-_Katıklamak: Özellikle yoğurt başta olmak üzere ayran, lor gibi sütten yapılma yiyecekleri veya sütü ekmek ile birlikte yemek anlamında kullanılan bir fiildir. Yoğurdun veya sütün içine ekmek doğranmasana da Katıklama denilmektedir. Kadıklamak biçimi ile çaya süt katmak anlamında da kullanıldığı da bilinmektedir.

2824-_Katımay: “Katı” ve “May” (yağ) sözcüklerinin bileşiminden oluşan kelime margarin manası taşımaktadır.

2825-_Katınmak: “İştirak etmek” anlamı taşıyan fiilin “Sertleşmek” manası da vardır.

2826-_Katırga: “Ağaç kabuğu” manasındaki kelimenin Kadırga söylenişi de vardır.

2827-_Katırılmak: “Kurumak” olarak verilen mana aşırı genel olup açıklanması gerekmektedir. Yaranın kuruyup kabuk tutması, çamurun kuruyup kabuklaşması, tıbbi olarak bir organın alçıya alınması (aslında alçının kuruması), cesedin koruyucu kimyevi akışkanlarla kaplanara sargılarla mumyalanması için kullanılmaktadır. Katurulgan sözcüğünün de “Mumya” anlamı taşıdığı görülür.

2828-_Katırmak: Özellikle yara için “Kabuk bağlamak” veya “Sertleşmek” / “Kurumak” anlamı taşımaktadır. Yenidoğan çocuğun veya hayvan yavrusunun göbak bağının kuruyup düşmesi de yine bu fiille izah edilir. Katurmak biçiminde “Mumyalamak” anlamına da rastlanmıştır. “Pişman olmak” manası da mevcuttur.

2829- Katkamak: Özellikle ekmek ve hamurdan yapılma yiyecekler için “Bayatlamak” olarak izah edilen kelime aslında beklediği için kuruyarak katılaşmak olarak anlaşılmalıdır.

2830-_Katkomuz: “Katkomuz” sözcüğü Kat ve Komuz/Kopuz kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Komuz kelimesinin Türklerin ulusal çalgısını tanımlayan “Kopuz” sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu açıktır. Ancak buradaki bileşik kelime telli bir çalgı için değil de tuşlu ve körüklü bir müzik aleti olan “Akordeon” manasında kullanılmaktadır.

2831-_Katmar: Farsça kökenli olarak gösterilen “Katmer” kelimesinin doğru söyleniş biçimidir. Sözcük Türkçe’den Farsça’ya geçmiştir. Geçerken de küçük bir ses değişikliğine uğramıştır. Katlar halindeki ekmek manası taşır. Başka bir Türk lehçesindeki -“M/P” dönüşümü ile farklı bir söyleniş biçimi olan- Katpar kelimesinin “Tabaka” anlamına geliyor olması çok açık olarak Türkçe olduğunu göstermektedir.

2832-_Katmaş: Pile anlamı taşıyan kelimenin Katpaş söylenişi de bulunmaktadır.

2833-_Katnamak: “Çarpmak” (çoğaltmak) şeklinde açıklanan kelimenin (özellikle ordu için) “Sefere çıkmak” veya (kervan için) “Gidip gelmek” ve “Birbiri ile görüşmek” şeklindeki diğer bir anlam grubuna daha rastlanmıştır, fakat bu manaların etimolojisi netleştirilememiştir. Bunun dışında Kaynamak içeriği ise T/(D/)Y dönüşümüyle ortaya çıkmıştır.

2834-_Katnaşmak: İştirak etmek, münasebet kurmak, görüşmek, gidip gelmek, misafirlik edişmek manalarını içermektedir.

2835-_Katrak: “Haşin” anlamındaki kelime Katı kavramından türeyen Katırak sözcüğünden “I” düşmesi ile oluşmuştur.

2836-_Katurulgan: “Mumya” manasındaki kelimenin Türkiye Türkçesi’ne Katırılgan olarak aktarılmasının daha uygun olup olmadığı tartışılmalıdır.

2837-_Kavara: “Bal peteği” demek olan kelimenin kökenindeki mana içi boş, oyuk, kuru, kabuklanmış nesnedir. Aynı kökten türeyen Kava kelimesi yüzük manası taşır.

2838-_Kavarmak: “Nasırlaşmak” anlamındaki fiilin kökenindeki kabuk bağlamak manasının yanı sıra B/V dönüşümü ile Kabarmak fiili olan bağlantısı da kabuğun veya kabuksu oluşumun kalınlaşmasını ifade ettiğini ortaya koymaktadır.

2839-_Kavaşmak: Harp etmek, savaşmak, dövüşmek manasındaki fiilin Kavga kelimesi ile aynı kökten geldiği görülmektedir. Kavçamak/Kavçımak fiilinin ise hücum etmek, saldırmak anlamında kullanıldığı görülür.

2840- Kavçamak: Hücum etmek, saldırmak anlamındaki kelimenin Kavçımak biçimi de mevcuttur.

2841- Kavımak: Köpek için “Havlamak” anlamına gelen kelimenin Kavumak biçimindeki söylenişi de bulunmaktadır. Türkçe’ye Havımak biçiminde aktarıldığı takdirde “Havlamak” fiili ile olan kökensel bağlantısı açık olarak görülebilir.

2842-_Kavızgaç: “Buji” manasındaki sözcüğün Kabızgaç söylenişine de rastlanmaktadır.

2843-_Kavızgamak: Ateşleme yapmak, şerare yapmak, ateş çıkarmak, kıvılcım sıçramak manalarını içerir. Sözcük aslında ağaç kabuğu veya kuru odunların üzerinde çakmaktaşı kullanılarak ateş yakılması esnasında kıvılcım çıkmasını veya ateşin etrafa sıçramasını ifade eder. Aynı şekilde günümüzdeki çakmakların çakılırken taşından kıvılcımlar saçılması da yine bu fiille anlatılır.

2844-_Kavızmak: Ateş almak, tutuşmak manasındaki kelime aslında çıra, kuru odun, ağaç kabuğu gibi nesnelerin sert bir odun ile sürtülerek yakılması için kullanılmaktadır. Kabızmak biçimi de mevcuttur.

2845-_Kavlamak: Anadolu Türkçesi’ndeki (kabuğu) “Soyulmak” anlamından farklı olarak “Ambalajlamak” şeklindeki bir manaya sahiptir. Bu içeriğin Kaplamak/Kablamak/Kavlamak dönüşümü ile ortaya çıktığı anlaşılmaktadır.

2846-_Kavratmak: “Alerji yapmak” manasındaki sözcüğün kökenindeki anlam aslında yakmak, tutuşturmak demektir. Ayrıca “Azarlamak” anlamına da kayıtlarda rastlanmıştır.

2847-_Kavşalmak: “Dallara ayrılmak / kollara ayrılmak” (veya ayrılmak, dallanmak) manasındaki kelimenin “Ufalanmak” veya “Parçalanmak” anlamlarına da rastlanmıştır. Her ne kadar birbirine yakın ve bağlantılı gibi görünse de her iki anlam grubu farklı yollardan ortaya çıkmıştır. “Ayrılmak” manası aslında tersine bir mantıkla kavuşulan bir noktadan geriye doğru açılmak mantığı ile oluşmuştur. “Ufalanmak” içeriği ise Kağşamak (dağılmak, laçkalaşmak) sözcüğünden dönüşmüş gözükmektedir. Kolların iki yana düşmesini tanımlamak için de kullanılan fiil Kavşalmak/Gavşalmak/Gevşelmek dönüşümü ile Gevşemek fiiline bağlanır.

2848-_Kavşamak: Birleşmek (özellikle yol, akarsu için) manasındaki sözcüğün esnemek, yumuşamak, gevşemek içerikleri ise aslında Kağşamak fiili ile alakalıdır. Bundan başka afallamak (çok şaşırmak) manasına da rastlanmıştır. “Kılıç kuşanmak” şeklinde özelleşmiş bir anlam içeriği de kayıtlarda yer almaktadır.

2849-_Kavşatmak: Birleştirmek manasındaki sözcük kolların birbirine kavuşturulması veya birine sarılarak kolların arkadan birleştirilmesi için de kullanılmaktadır. Esnetmek, yumuşatmak, gevşetmek içerikleri ise aslında Kağşatmak fiili ile alakalıdır.

2850-_Kavunmak: “Böbürlenmek” anlamındaki fiilin kökenindeki anlam “Şişinmek” (kendi kendine şişmek) kavramı ile aynıdır. Diğer bir izahat ise daha dolaylı olup “Kavuk takınmak / sarınmak” (yani büyük adam havalarına girmek) şeklinde izah edilebilir. Kavurt (haşmet) sözcüğü de aynı kökten türemiştir ve yaklaşık olarak benzeri biçimlerde açıklanması mümkündür.

2851- Kavutmak: “Ezmek” manasından başka özellikle tahıllar için “Kabuğunu soymak” anlamı da bulunmaktadır. Her iki mana birleştirilerek “Ezerek kabuğunu çıkarmak” şeklinde açıklanabilir.

2852-_Kavuz: “Tahıl kabuğu” anlamı taşıyan sözcüğün “Balmumu” manası Kağuz başlığında verilmiştir. Kanal (suyolu) içeriği ise her ne kadar ilk bakışta Arapça kökenli “Havuz” kavramının bozulmuş bir söyleyişi olarak görünse de Türkçe içi boş olma bildiren Kav/Kov kökünden türemiş olma ihtimali de dikkatle değerlendirilmelidir.

2853-_Kavzamak: “Muhafaza etmek” manasındaki kelime Kavzamak/Kabzamak/Kapzamak dönüşümü ile Kap sözcüğüne bağlanır. Kabzamak söylenişi Arapça “Kabz” (elde tutma) kökü ile her ne kadar uyumlu olsa da sözcük hem biçim olarak hem de anlam açısından kesinlikle Türkçe’dir. “İhtiva etmek” içeriği ise Türkiye Türkçesi’nde var olan Kapsamak fiilinin uzak bir varyantı gibi görünmektedir. Bundan başka “Kazmak” (kazarak çıkarmak) anlamı da bulunmaktadır.

2854-_Kay: Şiir şeklindeki epik söylencelerdir. Sözcüğün Hay biçimindeki söylenişi de mevcuttur. Göğüsten ve/veya gırtlaktan, bazen de damaktan çıkan seslerle “Kayçı/Hayçı” adı verilen destancılar tarafından ezbere okunur. Destan söylemek de bu terimle bağlantılı olarak Kaylamak fiiliyle ifade edilir. Kaylar iki bin ile sekiz bin dize arasında değişen şiir biçiminde (manzum) eserlerdir. Bazen onbin mısrayı geçtiği de olur. Okunmaları ise uzunluğuna göre bazen dört, beş gün veya bir hafta sürer hatta bir iki aya kadar uzayabilmektedir. Yine başka bazı lehçelerde Kaylap/Haylap sözcüğü de destan manası taşımaktadır.

2855-_Kayarlamak: Kelimenin “Nallamak” manasından başka “Küfretmek” (sövmek) anlamında kullanıldığı da görülür.

2856-_Kayarlanmak: Kelimenin “Nallanmak” manasından başka “Küfür işitmek” anlamında kullanıldığı da görülür.

2857-_Kayçan: Hayçan olarak da söylenen kelime “Mühlet” (süre) anlamı taşımaktadır.

2858-_Kayçanmak: “Zaman / vakit geçirmek” manasında kullanılan kelime “Vakit öldürmek” deyimini de karşılamaktadır.

2859-_Kaydamak: Sözcüğün tam karşılığı “Nerede olduğunu sormak” şeklinde olmalıdır.

2860-_Kaydalamak: Sözcüğün tam karşılığı “Nerede olduğunu sormak” şeklinde olmalıdır.

2861-_Kaydatmak: “Sürgün etmek” manasından başka “Def etmek” anlamına da rastlanır. Kelime kökünde neresi olduğu bilinmeyen bir yere göndermek içeriği yer alır.

2862-_Kaygırmak: “Endişelenmek” anlamı dışında ayrıca “Hayıflanmak” manasında kullanıldığı da görülmektedir. Bu ikinci içeriğin Haykırmak fiili ile dolaylı da olsa bağlantılı olma ihtimali mevcuttur.

2863- Kayıklamak: “Kayık kullanmak” manasındaki fiil orijinal dilde Kayıktamak olarak yer alır.

2864- Kayılmak: “Eriyip yayılmak” olarak izah edilen kelimenin “Aşınmak” manası da bulunur. Kayı (sel) sözcüğü ile olan alakası dikkate alındığında sel gelmek, (sel için) dağılıp yayılmak anlamına da ulaşılır. Ayrıca dağlardaki karların eriyerek sele dönüşmesi ve toprağın sel suyu ile eriyip akması için de bu fiilin kullanılıyor olması bu tespiti destekler niteliktedir. “Üst üste yığılmak” manası da Anadolu’da mevcuttur.

2865-_Kayıltmak: “Eritip yaymak” şeklinde açıklanan kelimenin “Aşındırmak” manası da bulunur. Selin toprağı eriterek götürmesi de yine bu fiille anlatılır.

2866-_Kayın: Türklerce her çağda kutsal sayılmış bir ağaçtır. Mitolojideki bir anlatıya göre tanrı Kayra Han, Yeryüzünü yarattıktan sonra dokuz dallı bir kayın ağacı dikmiştir. Bu ağaç yerle göğü birbirine bağlayan Yaşam Ağacı “Uluğ Kayın”dır. İnsanların atası olan dokuz kişi bu ağacın dallarından türemiş ve Dokuz Boy (yani Dokuz Irk) bu kişilerin soyundan ortaya çıkmıştır. Bu ağaç Dünya’nın, yeraltının ve göğün tam merkezinde yer alır. Gökleri delip bilinmez yüksekliklere çıkar. Dalları gökyüzünü ayakta tutar, kökleri ise toprağın tüm katlarını delip yeraltı okyanusuna kadar uzanır. Tepesinde Tanrı Ülgen oturur. Efsanevi Öksökö kuşu etrafında dönerek uçar ve bazen de zirvesine konar. Değişik pek çok efsanede bu ağaçla ilgili inanışlara rastlanır. Eski çağlarda evlilikler bu ağacın altında yapıldığı için aynı zamanda hısımlık bağını da anlatır. Bu bağları tanımlayan bir kavram olarak kullanıldığında oluşturduğu bileşik kelimelerde ikinci hecedeki “I” sesinin düştüğü sıklıkla görülür. Örneğin; Kayın-ana > Kaynana, Kayın-ata > Kaynata, Kayın-aka > Kaynaka, Kayın-aça > Kaynaça...

2867-_Kayın-aka: “Kayın birader” manasında kullanılan kelimenin Kayın-ağa biçimi de bulunur.

2868-_Kayınlamak: Nişanlamak (söz kesmek) manasındaki sözcüğün orijinali Kayındamak biçimindedir. Geçmiş çağlarda evlilik veya nişanlanma merasimlerinde kayın ağacı dalının kullanılması ile alakalı olarak ortaya çıkmıştır.

2869-_Kayınlık: Evlilik yoluyla hısım olmayı, nikahla kurulan akrabalık bağını tanımlar. Eski Türk kültüründe “Kayın” sözcüğü akrabalık bağlarını içeren bir kavramıdır. Örneğin; Kayın-Ana (Kaynana) veya Kayın-Ata (Kaynata) gibi. Bu sözcükler geçmiş çağlarda evlilik törenlerinin kutlu sayılan “Kayın Ağacı” altında yapılması ile ilgilidir. Türkçe’de Kayın/Katın/Kazın/Hazın, Moğolca’da ise Kadun/Hadun biçimleriyle değişik şive ve lehçelerde yer alan bu ağacın (eski çağlarda muhtemelen “gelin” anlamında kullanılan) Türkçe Kadın (Hatun/Katun) ve Moğolca Hatan (Hotun/Hoton) sözcükleriyle alakası ilgi çekicidir.

2870-_Kayınmak: Reddetmek, iptal etmek, vazgeçmek, inkar etmek anlamlarında kullanılır. Ayrıca “Kayak yapmak” (kayakla kaymak) veya “Kızak kaymak” anlamlarında kullanıldığı da görülür.

2871-_Kayır: Kum, himaye, lütuf, masal, sarp yer manaları vardır.

2872- Kayırlanmak: “Kumlamak” anlamıyla birlikte gemi için “Karaya oturmak” (Kuma saplanmak) içeriği de bu fiille ifade edilir. Bazı lehçelerde “Hayırlanmak” biçiminde de telaffuz edilir. Ancak bu söyleyiş biçiminde baştaki “H” harfi gırtlaktan çıkarılan bir sestir.

2873-_Kayışlama: Kayış bağlama manası taşıyan kavram öküz, at gibi hayvanların kağnıya veya arabaya koşulmasını, kayışlarla araca bağlanmasını tanımlar.

2874-_Kayıtkamak: Asker için “Terhis olmak” manasında kullanılan kelime aslında (evine, memleketine) geri dönmek demektir.

2875-_Kayıtmak: “Rücu etmek” (dönmek) manasındaki fiilin Kaytmak biçimi de yaygındır.

2876-_Kaykınmak: “Geriye yatmak” veya “Ardına yaslanmak” şeklinde izah edilen sözcük arabayla, kızakla veya benzeri araçlarla giderken aracın hızından dolayı geriye doğru yatmayı veya koltuğa yaslanmayı da ifade etmekte kullanılmaktadır.

2877-_Kaylanmak: Süt, yoğurt için kaymak tutmak, toprağın yüzeyinde kireçsi tabaka oluşmak, sirke ve turşu üzerinde küf bağlamak, pekmezin üzerinde köpük oluşmak anlamlarında kullanılır.

2878-_Kaylaşmak: Hep bir ağızdan şiir okumak veya birlikte marş söylemek anlamı taşır. Ayrıca dönüşümlü olarak destan okumayı ve hatta şiir / destan okuma yarışması yapmayı da tanımlar.

2879-_Kaymak: Aslı Kayımak olan fiilde “I” sesi söyleyişte kaybolmuştur. Bir eşyanın veya giysinin kenarlarına nakış işlemek veya çeşitli malzemelerden süsler yapmak manasında kullanılır. Arda arda yerleştirmek veya üst üste koymak içeriğini barındırır.

2880-_Kaynatma: “Hoşaf” (kaynatılmış meyve suyu) manasındaki kelimenin “Reçel” veya “Marmelat” manasına Kaynatpa biçimi ile rastlanmıştır.

2881-_Kayra: Lütufkar veya ihsan eden (iyilik yapan) demektir. Kayırmak fiili ile aynı kökten gelir ve bu bağlamda ele alındığında kavram “Kayıran” manası taşır. Kayramak kelimesi ise korumak, kollamak, himaye etmek, lütfetmek demektir. Moğolca Hayra sözcüğü aşk anlamına gelir. Arapça “Hayır” (iyilik) sözcüğü ile hiçbir alakası yoktur. Anlamlardaki kısmi benzerlik dahi bütünüyle tesadüfidir.

2882-_Kayraç: “Bileği taşı” manasındaki sözcüğün Kayrağaç söylenişi de bulunmaktadır (“Ğ” düşmesi gibi görünen ses olayı aslında uzun “A” sesinin kısalması durumudur).

2883-_Kayrakan: Mitolojide Baştanrı’nın ismi olarak kullanılır. Aslında “Lütuf Tanrısı” olarak da izah edilebilir. “Kayra” ve “Han/Kan” kelimelerinin bileşiminden oluşur. Eski Türk dininde ve Şamanist halk inancında tanrıların en büyüğü ve en önde gelenidir. Diğerlerine göre mutlak üstünlüğü vardır.

2884-_Kayralmak: Lütuf görmek, ihsan görmek anlamlarından başka bileylenmek, keskinleşmek anlamları da bulunmaktadır.

2885- Kayramak: Lütfetmek, ihsan etmek anlamları Kayıramak fiilinden “I” sesinin düşmesi ile ortaya çıkmıştır. Bundan başka bileylemek, keskinleştirmek ve ayrıca geriye yatmak anlamları da bulunmaktadır.

2886-_Kayratmak: Bileylemek, bileyletmek manaları “Keskinleştirmek” olarak da açıklanır.

2887-_Kayravaç: “Bileyleme çarkı” anlamındaki kelimenin Kayrağaç biçimi de mevcuttur.

2888-_Kayrık: Bir tür karga şeklinde açıklanan kelimenin orijinali Kayruk olup, Türkçe’ye I/U dönüşümü ile aktarılmasında bir sıkıntı görülmemiştir. Bahsedilen kuşun türüne dair ise net bir bilgiye ulaşılamamıştır.

2889-_Kayrın: “Nefs-i müdafa” (kendini savunma) anlamı taşıyan kelimenin orijinali Kayrun biçimindedir.

2890-_Kaysak: “Şımarık” demektir. Kaysayak kelimesi de yine aynı anlama sahiptir. Kaysak sözcüğünün ayrıca yara kabuğu veya çamur kabuğu (çamurun üstünde kuruyan kısım) manası da bulunur.

2891-_Kaysalmak: “Gerilemek” manasındaki fiilin az görülen T/K dönüşümü ile Taysalmak biçimi de bulunmaktadır.

2892-_Kaysamak: Kelime kökünde tam olarak “Arkasını dönmek” demek olan fiil şımararak sırtını dönmek manasında kullanılır. Az görülen T/K dönüşümü ile rastlanan Taysamak fiilinin “Geri dönmek” manası bu içerikle uyumludur.

2893-_Kaytar: Sözcük Kayıtmak (geri dönmek) fiiilinden türemiştir. “Posta kuşu” demektir. Anlam tam olarak “geri dönen” demektir (Kayıtar > Kaytar). Posta kuşlarının geri dönmesi nedeniyle bu isim verilmiştir. “Kaytar Kuş” şeklinde de kullanılır. “Y” düşmesi ile rastlanan Katar sözcüğü de “Avcı kuş” (yine salındıktan sonra “geri dönen” içereğiyle) manası taşır.

2894-_Kaytarmak: “İşten kaçmak” olarak açıklanan sözcüğün kökenindeki anlam “Rücu etmek” (geri dönmek) şeklindedir.

2895-_Kaytavul: Mecburi askerlik görevini yapan (mesleği askerlik olmayan) kişileri tanımlar. Kelime anlamı aslında (görevini tamamlayarak terhis olup) geri dönecek olan asker demektir. Sözcüğün kökeninde geri dönüş manası bulunmaktadır.

2896-_Kaytış: “Fesih” manası taşıyan kelime Kayıtış sözcüğünden dönüşerek oluşmuştur.

2897-_Kazalamak: “Düzensiz kazmak” (gelişigüzel kazmak) manasındaki fiilin “Hızlı koşmak” manasına da rastlanmıştır.

2898- Kazalmak: “Kibirlenmek” manası kaz gibi diklenerek durmak / yürümek içeriğinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca başka bir mantıkla türediği anlaşılan ancak etimolojik açıdan tam olarak netleştirilemeyen “İğne (veya delici sivri nesne) batmak” anlamına da kayıtlarda rastlanmıştır.

2899-_Kazanak: Mezar, mezar çukuru ve lahit anlamlarının yanında kulübe, baraka, gecekondu gibi anlamlarda vardır ve bu ikinci anlam grubu büyük olasılıkla derme çatma yapıların mezara benzetilmesinden kaynaklanmaktadır.

2900-_Kazarma: Kışla (askeri bina), ordugah, karargah, kamp alanı gibi manalarının yanısıra taşlık alan ve taş bina şeklinde taş ile alakalı ikinci bir anlam grubu daha mevcuttur.

2901-_Kazıramak: “Zulmetmek” manasındaki kelimenin Türkiye Türkçesi’ne “I” sesi düşmesi ile Kazramak olarak aktarılması da mümkündür. Aynı durum türev fiiller için de söz konusudur: Kazıranmak > Kazranmak ve Kazıratmak > Kazratmak.

2902-_Kazmal: “Maden” (yeraltı rezervi) anlamı taşıyan sözcüğün Kazımal biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

2903-_Kazna: Arapça “Hazine/Hazina” ve “Hazne/Hazna” (rezerv) kelimelerinden ses dönüşümüne uğramış olma ihtimali bulunsa da Türkçe Kazmak fiilinden türemiş olması ihtimali daha kuvvetli görünmektedir ve bu durumda kazılarak çıkarılacak nesne veya kazılacak alan manası taşıdığı söylenebilir.

2904-_Keçik: “Başörtüsü” manasındaki sözcüğün başörtüsünün başın arkasından düğümlenerek bağlanması anlamı da vardır.

2905-_Keçilmek: “Affedilmek” manasına sahip olan sözcüğün orijinali Keşilmek biçimindedir. Türkçe’ye Geçilmek biçiminde aktarılması da mümkün görünmektedir.

2906-_Keçir: “Helal” (yenilmesine izin verilmiş besin, kelime köküne göre affedilmiş olan yiyecek) anlamına gelen sözcüğün Keşir biçimi de mevcuttur. Ayrıca Kiçir söylenişine de rastlanmıştır.

2907-_Keçirmek: “Affetmek” anlamına gelen fiilin Türkiye Türkçesi’ne Geçirmek olarak da aktarılması mümkündür. Kiçirmek biçimi ile de söylenir.

2908-_Keçirtke: “Kıkırdak” (esnek kemik) alamındaki kelime asıl dilde Keçertke olarak yer almaktadır. Türkçe söyleyiş kolaylığı açısından bu şekilde aktarılmıştır.

2909-_Kedeğen: “At sineği” manasına sahip olan sözcüğün kökenindeki anlam atın (veya büyükbaş hayvanların) arka kısmına konan (veya konarak ısıran) canlı demektir.

2910-_Kedim: “Zırh” olarak açıklanan sözcük ihtimalle kalın hayvan derisinden yapılma göğüs zırhını tanımlamaktadır. Ancak kesin bir bilgiye ulaşılamamıştır.

2911- Kediş: Eski çağlardaki Türklerin görüşüne göre gönül, göğüs derisinin altındadır ki yaklaşık olarak kalbin bulunduğu yeri tanımlar. (Zaten “Gönül” kavramı da benzer bir mantıkla deri anlamındaki “Gön” sözcüğünden türemiştir. Bu sözcük de benzeri bir anlayışla oluşmuştur.) Razı olma, rıza gösterme insanın göğsünün altındaki gönül ile ilişkilendirilmiştir.

2912-_Kelegey: Kekeme, peltek anlamındaki sözcüğün Kilegey biçimi de mevcuttur.

2913-_Kelemek: “Enstrüman (müzik aleti) çalmak” manasından başka “Dua etmek” anlamı da bulunmaktadır. Kilemek fiili ise “Dilemek” manası taşır. Moğolca’da ise konuşmak, söylemek manaları bulunur.

2914-_Kelenmek: “Dua etmek” olarak verilen anlamın ilahi (dinsel musiki) okumak veya enstrüman eşliğinde dinsel musiki yapmak içeriklerini kapsıyor olması olasılığı da dikkate alınmalıdır. Kilenmek fiili ise “Dilenmek” manası taşır.

2915-_Keleşmek: Orkestra ile çalmak şeklinde özetlenen anlam içeriği karşılıklı enstrüman çalmak, birlikte müzik yapmak olarak da izah edilebilir.

2916-_Keletmek: “Ayin yapmak” şeklinde izah edilen fiilin Kelemek (enstrüman çalmak) ve Kelenmek (dua etmek) aynı kökten geldiği mutlaka nazarı dikkate alınmalıdır.

2917-_Keley: “Lehim” anlamı taşıyan sözcüğün (ünlü harf incelmesiyle) Kalay kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu kanaatine varılmıştır. Ancak anlamda ciddi bir farklılaşma görülmektedir.

2918-_Kelte: Sözcüğün “Tüfek” manasının aslında yine tüfek için “Dipçik” manası taşıyor olması ihtimali de vardır. Bundan başka çalıdan yapılma süpürge anlamına da rastlanır.

2919-_Keme: Sözcüğün “Filika” manası Keme/Kemi/Gemi dönüşümü ile Türkçe Gemi kavramına bağlanır. “Lağım faresi” (veya büyük fare türü) anlamına ise Geme söylenişi ile de rastlanır.

2920-_Kemsimek: “Hakir görmek” ve “Pişmanlık duymak” şeklinde iki anlamı bulunmaktadır. Anadolu’da Kimsimek söylenişine de rastlanmıştır.

2921-_Kemsinmek: “Tahkir olmak” (aşağılanmak, hakir görülmek) anlamından başka “Pişman olmak” anlamına da gelir. Buradaki anlam aslında kişinin kendini hakir görmesidir ki, daha doğru bir karşılık Arapça’daki (ve Osmanlıca’daki) “Melamet etmek” kavramına denk düşmektedir. Anadolu’da Kimsinmek söylenişine de rastlanmıştır.

2922-_Kemsitmek: “Tahkir etmek” (aşağılamak, hakir görmek) anlamındaki kelimenin Anadolu’da Kimsitmek söylenişine de rastlanmıştır.

2923-_Kendil: “Ken/Gen” ve “Dil” sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Geniş dilli yani aklına her gelen şeyi söyleyen, gizlisi saklısı olmayan kişi demektir.

2924- Keneş: Şura, konsey, konsül, komite manasındaki kelimenin Geneş biçimine de rastlanır. Keneş (Kengeş) söylenişinin “Sovyet” (şura) karşılığında kullanıldığı da nadiren olsa mevcuttur.

2925-_Keneşmek: Bir araya gelmek, toplanmak, kafa kafaya vermek, istişare etmek, sıkı fıkı olmak, birleşmek, kavuşmak, kenetlenmek, manalarını ihtiva eder. Ayrıca “Uzlaşmak” manasına ise Kingeşmek biçimi ile rastlanmıştır.

2926-_Keneştirmek: Bir araya getirmek, toplamak, birleştirmek, kavuşturmak, kenetlemek anlamlarına gelir. Parmakların iç içe geçirilerek birleştirilmesi de yine bu fiille ifade edilir. Ayrıca “Arabuluculuk etmek” (“Uzlaştırmak”) manasına ise Kingeştirmek biçimi ile rastlanmıştır.

2927-_Kepenek: “Gece kelebeği” anlamındaki sözcüğün (özellikle iki kanatlı olanlar için) “Kapı kanadı” veya “Pencere kanadı” manası da bulunmaktadır. Bu içeriğin Kepenk (kapı pencere için dış kapak) sözcüğü ile hiçbir alakası olmayıp tamamen kelebeğin kanatlarına benzetme söz konusudur.

2928-_Kepilgen: “Meyhane” anlamına gelen kelimenin orijinali Kebilgen olarak kayıtlarda yer alır.

2929-_Kerçmek: Sözcüğün orijinali “Kerçimek” şeklindedir. Parçalamak, delmek demektir. Ancak aradaki “İ” sesi Türkiye Türkçesi’nde belirsizleşeceği için bu söyleyiş tercih edilmiştir. Parçalamak anlamındaki sözcük “Kertmek” fiili ile de Ç/T dönüşümü üzerinden doğrudan bağlantılıdır.

2930-_Kerek: Farz (görev), vecibe anlamı Türkiye Türkçesi’ndeki Gerek sözcüğünün farklı bir söylenişi olarak ortaya çıkmıştır. Daire olarak verilen ikinci anlam ise Kermek/Germek fiilinden türemiş olup çok büyük olasılıkla “Kasnak” (ortasına bir şey gerilen çember) kastedilmektedir.

2931-_Kermen: Sözcük kale, hisar ve anlam genişlemesi ile şehir, kent manalarına gelir. Ayrıca Eğirmen (yün eğirici) anlamı da taşır. Sözcüğün Kirmen/Germen biçimleri de aynı şekilde çift anlamlıdır. Türk tarihinde kalelerin kurulması ile ilgili olarak anlatılan bir öykü şu şekildedir. Bir hisar yapmak için arazi almak gerekir fakat arazinin sahibi ihtiyar adam bir manda derisi kadar alanı vereceğini söyler. Bunun üzerine usta bir deri yüzücüsü bulunur. Deri ustası deriyi yavaş yavaş gererek yüzer ve bir hisar yapılacak kadar bir alana ulaşır. Her ne kadar hikayenin etimolojik olarak “Germek” fiili ile olan ilişkisi net değilse de en azından ilginç bir rastlantı olarak dikkat çekicidir.

2932-_Kertemek: Anadolu’da “Kertmek” (özellikle “Beşik kertmek”) olarak ifade edilen fiil nişanlamak, sözlemek, çocuklarını evlendireceklerine dair birbirlerine vaatte bulunmak manalarında kullanılır. Kertmek fiili aslında işaret koymak, çentik atmak, kesik atarak işaretlemek anlamlarına gelir ve verilen sözün bir yere işaret ile kazınarak tespit edilmesi anlayışından kaynaklanır.

2933-_Kertme: “Aşılı ağaç” olarak izah edilmiş olan sözcüğe Kertpe biçimi ile “Armut” manasında da rastlanır. Ancak bu ikinci içeriğin “aşılanmış yaban armudu” olma ihtimali de vardır. Çünkü sözcüğün kökeninde manaya bakıldığında armut meyvesinin şekil itibariyle belirli bir yerden sonra daraldığı için kertilmiş gibi durması ilk olasılıktır, aşılama esnasında ağacın kertilmesi (kesilmesi, çizilmesi, yarılması) nedeniyle bu benzetmenin yapılmış olması ise ikinci olasılıktaki mantığı oluşturur.

2934- Kesek: “Parça”, “Lokma”, “Grup” anlamları taşıyan sözcüğün yine benzer manaları içeren Kisek kavramının farklı bir söylenişi olduğu anlaşılmaktadır. Anlamlar çok fazla farklılaşmadığından ayrı başlıklar olarak değerlendirilmemiştir.

2935-_Kesenmek: “Ufalanmak” manasındaki sözcüğün “Kemirilmek” anlamında kullanıldığı da görülür. Örneğin yaprakların böcekler veya asalaklar tarafından yenilerek parçalanması bu fiille anlatılır.

2936-_Kezerme: Orijinali Kezerme olan ameliyat, cerrahi operasyon manasındaki sözcük Türkçe’ye Keserme olarak aktarılmıştır.

2937-_Kesetmek: “Tehdit etmek” anlamı taşıyan fiile Kisetmek biçimi ile “İhtar etmek” manasında rastlanmıştır. Aynı kavramın farklı söyleniş biçimlerine dayalı anlam farklılaşması olduğu görülmektedir.

2938-_Keseyen: “Çöl faresi” manasına gelen sözcüğün Keseğen söylenişi de bulunmaktadır.

2939-_Kesirge: Dağarcık (küçük torba) anlamına gelen sözcüğün orijinali Kesürge biçimindedir.

2940-_Kesitmek: “Ortadan ikiye bölmek” manası taşıyan fiilin “Gıybet etmek” anlamı da mevcuttur.

2941-_Keskiç: Çelik kalem veya oyma kalemi manasındaki sözcüğün orjinali Keskiş biçimindedir.

2942-_Kesme: “Erişte” ve “Mağara” olmak üzere iki farklı anlamı bulunmaktadır. “Makarna” manasına aslında Kespe söylenişi ile rastlanır. Fakat Türk halk mutfağında makarna değil de benzer bir yiyecek olan erişte yapılmaktadır. Makarna daha sonra Avrupa kültüründen fabrikasyon ürün olarak gelmiş ve yaygınlaşmıştır. Bu nedenle kavramın aslında ilk başta erişteyi tanımlaması daha sonra benzerlik nedeniyle makarna için kullanılır hale gelmiş olması büyük bir olasılıktır. Ya da derleme esnasında erişte ve makarna arasındaki fark anlaşılamadığı için bu benzerliğe dayalı bir anlam kaydırması da gerçekleşmiş olabilir. Anadolu’da ince şeritler halinde kesilmiş hamur işine Kesme denilmesi de bu görüşü destekler niteliktedir. Bunun dışında sözcüğün “Meşe” (ağaç) ve “Ahşap sürgü” (kilit) anlamlarına da rastlanmıştır.

2943-_Kesmik: “Pıhtı” manası özellikle süt ürünleri için kullanılır. Kesmük söylenişi de yaygındır.

2944-_Kestirmeç: Kaynar süte soğuk yoğurt veya ayran katılarak pıhtılaşması sağlanır ve bir tür çökelek elde edilir.

2945-_Keş: Süzülmüş yoğurt tuzlanır, yaklaşık olarak yumurta büyüklüğünde olmak üzere bölünerek güneşte kurutulur.

2946-_Keşegey: Saç örgüsü (özellikle erkekler için) manası taşıyan kelime değişik lehçelerde Kejegey ve Keçegey/Kiçegey (veya Keçege/Kiçege) olarak da yer alır. Bazı Türk boyları saçlarını kazıtır ancak tam tepelerinde bir tutam saç bırakarak onu uzatır ve örerler.

2947- Keşme: “Vapur” manası ile açıklanmış olan kelimenin Geşme söylenişi de mevcuttur. “Kestane” manası da Anadolu Türkçesi’nde mevcuttur.

2948-_Keşmek: “Affetmek” anlamına gelen fiilin Keçmek biçimine rastlanmıştır.

2949-_Ketez: Aslında kağnı veya at arabasının tahta tekerleğinin dış yüzüne çakılan metal çemberdir. Ancak halk kültüründe benzetme yoluyla bisikletin jant çemberine de bu isim verilmiştir.

2950-_Ketik: “Yoğurt” manası taşıyan kelimenin Anadolu’daki Katık (yoğurt veya yağsız yoğurt) sözcüğü ile benzerliği dikkate değerdir.

2951-_Ketkizmek: Dört ayak üzeri düşmek manasındaki fiilin kökeninde “Kedi” sözcüğü bulunur. Daha zor olan Kedkizmek söyleyişinin bu şekle dönüştüğü görülmektedir. Fakat atın şaha kalkması için kullanılan Ketkirmek fiili de yine ayaklarla ilgili bir mana türetmiş olup buradaki kökün “Kedi” kelimesi ile hiçbir ilgisi olmadığı açıktır. Dolayısıyla “Ketkizmek” fiilinin de aslında “Kedi” ile bir alakasının olup olmadığı şüphesini akla getirmektedir. Fakat iki fiil arasındaki kavramsal bağlantı da kurulamadığı için bu ihtimaller incelenmesi gereken birer soru olarak bırakılmıştır.

2952-_Ketmek: Ayırmak (daha doğrusu kimyasal olarak ayrıştırma yapmak) anlamından başka dörtnala gitmek, seyirtmek, hızla kaçmak, koşar adım yürümek gibi birbirine çok benzer ikinci bir anlam dizisi daha bulunmaktadır. Birinci mana “Kesmek” fiili ile ikincisi ise “Gitmek” fiili ile yakınlık gösterir.

2953-_Ketmen: “Çapa” demek olan kelimenin Kitmen söylenişi de bulunur. Ancak bu ikinci söylenişin “Bel” (sivri kürek) manasına da rastlandığı için ayrıca verilmiştir.

2954-_Kevenmek: Şarkı mırıldanmak, melodik sesler çıkarmak manalarını içerir. Keve kelimesi nağme, melodi demektir.

2955-_Kevşir: Sözcüğün “Lehim” manası Farsça aynı anlamdaki Kepşir sözcüğünden türemiş görünmektedir.

2956-_Keyitmek: “Anestezi yapmak” anlamında kullanılan fiilin gerçek anlamı uyuşturmak, hissizleştirmek demektir. Kelime kökünde ise aslında gerçek olmayan bir durum oluşturmak manası bulunur. Bu anlam ilişki “Keylenmek” (sayıklamak) fiili ile daha da belirginleşir. Ayrıca kelime kökündeki Tehir/Tecil etmek manası da kişinin uyanmasının daha sonraki bir zamana ertelenmesi mantığı ile uyumludur.

2957-_Keymek: Aslında bayılmak veya bayılmış gibi uyumak manası taşıyan kelime komaya girmek manasında da kullanılır olmuştur.

2958-_Keyneşme: “Flört” manasındaki kelimenin orijinali Kiyneşme şeklindedir.

2959- Keyneşmek: “Flört etmek” şeklinde açıklanmış olan fiilin orijinali Kiyneşmek biçimindedir. Keynemek (ev / yuva değiştirmek) fiili olan kavramsal bağlantısı dikkate alınarak İ/E dönüşümü ile aktarılmıştır. Bu bağlantı kesinleştirilidiği takdirde anlamın da aslında toplum tarafından hoş görülmeyen bir evde evlilik dışı olarak birlikte yaşamak içeriğine sahip olduğu sonucuna varılabilir.

2960-_Kezbe: Kezbe/Gezbe/Gezme dönüşümü ile Türkiye Türkçesi’ne bağlanan sözcük görüldüğü üzere “Gezmek” fiili ile ilişkilidir. Seyyar satıcı manası taşımaktadır.

2961-_Kezdemek: Arşınlamak (arşın ile ölçmek) şeklinde verilen izahat aslında “Kez” ile ölçmek demektir. (“Kez” bir uzunluk ölçü birimidir.) Kökendeki anlam ise tekrarlayarak ölçmek demektir. Geçmiş çağlarda ölçünün kollarla alınması esnasında ipin veya kumaşın tekrar tekrar kol üzerinden geçirilmesi uygulaması nedeniyle türemiş bir kavramdır. Türkçe’ye Kezlemek olarak aktarılması da mümkündür.

2962-_Kezeklemek: Sırasıyla yapmak, nöbetleşe yapmak, vardiya yapmak manalarından başka sıralamak, sıraya koymak içeriklerine de sahiptir.

2963-_Kezen: Kez (kere) sözcüğünden türeyen ve “Milat” (başlangıç tarihi) veya “Devir” şeklinde birbirine çok yakın ve bağlantılı iki anlamı bulunan kelimenin ayrıca “Kudret helvası” anlamına da rastlanmıştır. Ancak bu mana Kez (kere) ile alakalı görünmez.

2964-_Kezenmek: Devrolmak, devridaim etmek, tekrarlamak anlamlarını barındırır. Parmak sallayarak tehdit etmek anlamına da rastlanmıştır.

2965-_Kezer: Cerrah (ameliyat doktoru) manasındaki sözcüğün Türkçe Kesmek fiili ile alakası çok net olup Türkçe’ye “Keser” olarak aktarılmasının daha uygun olup olmayacağı tartışılmalıdır. Aynı mananın Kezerçi biçiminde ortaya çıktığı da görülür fakat Türkiye Türkçesi’ne uygun bulunmadığı için aktarılmamıştır. Kezerme (ameliyat, cerrahi operasyon) sözcüğü ise Keserme olarak alınmıştır.

2966-_Kezetmek: “Tembihlemek” olarak tercüme edilen kavramın asıl kök anlamı tekrarlamak (tekrar tekrar söylemek, tekrarlayarak hatırlatmak) demektir. Türkçe “Kez” sözcüğünün fiil halidir. İkrah etmek (korkutmak, tehdit etmek) anlamı da bulunmaktadır.

2967-_Kezişkin: “Ameliyat” (cerrahi operasyon) anlamına gelen sözcük S/Z dönüşümü üzerinden Kesmek fiili ile alakalıdır. Türkiye Türkçesi’ne Kesişkin olarak aktarılması da mümkündür.

2968-_Kıçarmak: Kavga çıkarmak, bağırmak, gürültü etmek anlamlarından başka ayıplamak manası da bulunmaktadır.

2969-_Kılağ: “Katarakt” anlamı taşıyan sözcüğün Kılav söylenişi de bulunmaktadır.

2970-_Kılav: “Ahlak” anlamı dışında “Şevk”, “Heves”, “Şehvet” ve “Keskinlik” manalarına da rastlanır. Bu son dört mana aslında kelime kökündeki bileylenme, keskinleşme içeriğinden kaynaklanmaktadır. “Katarakt” manası ise Kılağ başlığında verilmiştir.

2971- Kılbark: “Kıl” ve aradaki “A” sesi düşerek “Bark” biçiminde söylenen “Barak” (tüylü köpek) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Fino köpeği, uzun tüylü köpek, kıvırcık tüylü köpek manalarına gelmektedir. “Barak” kavramının mitolojik içeriği de bulunmaktadır.

2972-_Kılındırmak: Üretmek, oluşturmak, meydana getirmek , vücuda getirmek manaları vardır. Ayrıca yaptırmak manasına da rastlanmıştır.

2973-_Kılınsak: Edalı, cilveli, işveli, şuh içeriklerini barındıran kelimeye Kılansık biçimi ile de rastlanmıştır. Kılansak şeklinde aktarmanın daha uygun olup olmayacağı da değerlendirilmeledir.

2974-_Kılınsamak: Cilve yapmak, işve yapmak, eda yapmak anlamlarını taşıyan kelimeye Kılansımak biçimi ile de rastlanmıştır. Kılansamak şeklinde aktarmanın daha uygun olup olmayacağı da değerlendirilmeledir.

2975-_Kılışmak: “Yardımlaşmak” anlamındaki sözcüğün kökeninde “Birlikte yapmak” içeriği bulunur.

2976-_Kımaç: “Çekik göz” manasındaki sözcüğün “Gamze” anlamı taşıyan Kıymaç kelimesi ile doğrudan alakası bulunmaktadır. Cilveli bakış, göz süzme manalarında kullanıldığı da görülür. Eski Asya Türk kültüründe gözün kenarlarının kaşa yakın olması özellikle kadınlar açısından estetik ve çekici bir unsur olarak algılanmaktaydı. Bu tür gözleri tanımlamak için de yine Kımaç tabiri kullanılırdı. Kımak kelimesinin ise kurnaz, sinsi bakış anlamı taşıdığı kayıtlarda yer almaktadır.

2977-_Kımızlanmak: Fıkırdamak bazen de kıpırdamak manaları ile rastlanan sözcük aslında tam olarak kımız gibi hareketlenmek demektir. Mayalanan kımızın fokurdayarak kımıldamasına bir benzetme vardır.

2978-_Kınalmak: Ayıplanmak, ceza almak, eziyet çekmek manalarını ihtiva eder.

2979-_Kınç: Kelimenin “Meyil” (eğim) manasının Kıyınç biçimi de mevcuttur.

2980-_Kındırmak: “Muzdarip etmek” (ızdırap vermek, eziyet etmek) anlamlarındaki fiilin ayıpları ifşa etmek, suçlarını ortaya dökmek manaları da vardır. Ayrıca bu ilk içeriklerine son derece uzak olan “Cilve yapmak” manası da bulunur.

2981-_Kınlamak: “İsabet etmek” manasından başka kılıç, hançer gibi kesici silahlar için “Kılıfa sokmak” anlamına gelir. Ayrıca Kındamak söylenişi ile “Kemere asmak” manasına da rastlanmıştır. Bu son içerikte de silahı kemerdeki kılıfın içine koymak kastedilmektedir.

2982-_Kıpçı: “Makas” anlamındaki sözcüğün Kıptı söylenişi de bulunmaktadır.

2983-_Kıragay: Vahşi, yabani anlamına gelen sözcüğün Kırgay biçimine de rastlanır. Kıragaylanmak/Kırgaylanmak fiili ise vahşi davranışlar sergilemek, yabanilik etmek manalarında kullanılır. Kırgay sözcüğünün “Atmaca kuşu” (veya benzeri yırtıcı kuşların adları) için kullanıldığı da dikkate alınırsa bahsi geçen fiilin yırtıcı bir kuş davranmak / saldırmak içeriğine de sahip olduğu söylenebilir.

2984- Kıralna: Slav dillerinden köken alan “Hükümdariçe” manasındaki Kralna (Kralina) kavramının Türkçeleşmiş biçimi olan Kralça (doğrusu okunuşa dayalı olarak Kıralça olmalıdır) dışsal etkilerle Kraliçe haline dönüşmüştür. (“Hükümdar” manasındaki Kral sözcüğü aslında Türkçe’de Kıral olarak söylenir.)

2985-_Kırcalamak: Kıvırmak, bükmek manası taşıyan kelimenin bilemek, bileylemek manasına da rastlanmıştır.

2986-_Kırcalanmak: Kıvrılmak, bükülmek manası taşıyan kelimenin bilenmek, bileylenmek manasına da rastlanmıştır.

2987-_Kırçamak: “Grileşmek” (bozarmak) anlamındaki sözcüğün “Yaralamak” anlamı da bulunmaktadır.

2988-_Kırçalmak: “Grileşmek” manasındaki kelime ayrıca rengi solmak, kirlenmek anlamlarında da kullanılır.

2989-_Kırçıldamak: “Gıcırdamak” manasına sahip olan kelimenin Anadolu Türkçe’sindeki benzer anlam içeriklerini taşıyan sözcüklerle akrabalığı dikkate alındığında Gırçıldamak olarak aktarılması daha uygun olabilir.

2990-_Kırgamak: “Öfkelenmek” manasındaki kelimenin “Rendelemek” anlamı da bulunur .

2991-_Kırgavul: “Sülün” anlamındaki kelimenin Kırgavur biçimi de yer alır.

2992-_Kırgay: “Atmaca” anlamındaki kelime farklı lehçe ve şivelerde Kırgı/Kırgu/Kırguy söylenişleri ile değişik yırtıcı kuşların adı olarak kullanılır. Kıragay (vahşi) sözcüğünün varyantı olarak kullanıldığı da görülür.

2993-_Kırguç: “Avcı uçağı” manası ile verilmiş olan kavramın etimolojisine dair herhangi bir açıklamaya ulaşılamamıştır. Kırgı/Kırguy/Kırgay (atmaca) sözcüğü ile benzerliği ve bağlantısı üzerinden hareket edildiğinde yırtıcı kuşlara benzetme yapıldığı yorumu yapılabilir.

2994-_Kırındamak: “Raks etmek” veya “Dans etmek” manasındaki fiilin Kırınlamak şeklinde aktarılması da mümkündür.

2995-_Kırınlak: Kıvrak anlamındaki sözcüğün Kıvrınlak/Kığrınlak/Kırınlak dönüşümü ile ortaya çıktığı anlaşılmaktadır.

2996- Kırınmak: “Raks etmek” veya “Dans etmek” anlamı taşıyan sözcüğün Kıvrınmak/Kığrınmak/Kırınmak dönüşümü ile ortaya çıkmış olduğu görülmektedir. Benzer bir dönüşüm Kırıtmak fiili için de geçerlidir. Kelimenin ayrıca “Traş olmak” manası da bulunmaktadır.

2997-_Kırkbastı: Doğumdan sonra 40 gün geçmesine rağmen iyileşememiş, doğumun sıkıntılarını üzerinden atamamış kadınların içinde bulunduğu durumdur. Kırkbasan olarak da bilinir.

2998-_Kırkbasmak: Doğumdan sonra lohusa kadında ortaya çıkan bunalıma girme, güçten düşme, ateşlenme, humma gibi rahatsızlıkların süresinin uzamasını (simgesel olarak 40 boyunca sürmesini) tanımlamak için kullanılan bir fiildir. Genellikle doğaüstü güçlerle ve kötü varlıklarla ilişkilendirilir. Kırk sözcüğü ve Basmak fiilinin bileşik halidir. Yaşanan sıkıntılara Kırkbasan denilir. Kadını ve çocuğu kötülüklerden ve hastalıklardan korumak için uzun bir ipe veya uzun ince bir beze 40 düğüm (bazı yörelerde 20 düğüm) atılırak beşiğin etrafına sarılır. Belirli bir süre (özellikle 40 gün) sonra ise düğümler açılır. Bu uygulamaya “Kırkbasan düğümü” adı verilir.

2999-_Kırklamak: Kötü bir alışkanlığa (özellikle büyük günahlara) tövbe eden kişinin başından aşağı hamamda (veya ırmakta) başka birisi tarafından 40 tas su dökülmesini ifade etmektedir. Bundan başka bir işi uzun bir süreye yayarak yapmak manasında kullanıldığı da görülür. Ancak en özgün ve daralmış mana “Boğazı ovuşturmak” şeklindedir.

3000-_Kırlaç: Ocak ayı için kullanılan kavram Türk Dünyası’nın değişik yörelerinde söyleyiş farklılıkları ile ortaya çıkar: Kırlaş, Karlaç, Karlaç, Hırlaş, Hırlas...

3001-_Kırlamak: Otların kuruması, tarlanın/ekinlerin bozarması, saçın veya sakalın grileşmesi gibi aslında “Kır” (boz, gri) renk üzerine kurulu anlamların yanında “Kabuğunu soymak”, “Çukur açmak” ve kesici aletleri “Bileylemek” ve “Kıkırdayarak gülmek”, “Bozkırda yürümek” (belki “Kır gezintisi yapmak”), “Dağlarda gezmek” gibi anlamları da vardır.

3002-_Kırma: Sözcüğün “Tabanca” anlamı büyük olasılıkla mermi koymak için bükülerek açılan silahların yapısından kaynaklanmaktadır. Aynı benzetme “Kırmalı tüfek” kavramında da mevcuttur. Kelimenin bundan başka “Cevizli pekmez sucuğu” ve “Ökse otu” anlamları da vardır.

3003-_Kırmaçak: Buğdayın ihtiyacı olanlara dağıtılan kısmını tanımlar. Büyük olasılıkla hasadın ihtiyaçtan fazlası olan arta kalan kısmı demektir. Kırmaç (yemeğin artan kısmı) sözcüğü de yine dipte kalma, artık olma ile alakalıdır.

3004-_Karmak: Kırmak/Karmak/Karbak sözcükleri değişik Türk dillerinde olta veya çengel/kanca manalarına sahiptir.

3005-_Kırmalaşmak: “Ufalanmak” olarak verilen mana Anadolu’daki “Un ufak olmak” deyimine de yaklaşan bir içeriğe sahiptir. Özellikle tahıllar için ezilmek, kepeği ayrılmak manalarına gelirken taş, kaya gibi nesneler için kırılmak, çakıl haline dönüşmek anlamlarını bünyesinde barındırır.

3006- Kırsıntaş: “Çakıl” açıklaması ile verilmiş olan kelimenin ikinci kısmı net olup “Taş” sözcüğü görülmektedir. İlk kısımda ise Kırmak fiilinden türemiş bir sözcük mevcuttur, fakat çekim eki ile anlam arasındaki ilişki sık rastlanan bir türden değildir.

3007-_Kırşamak: “Derisi beyazlamak” şeklinde izah edilmiş olan sözcük “Kır” kökünden türemiş olup aslında daha genel bir açıklama ile “Beyazlaşmak” (beyaza çalmak, beyazlaşmaya başlamak) olarak anlaşılabilir. Bu bağlamda Türkiye Türkçesi’ne Kırçamak olarak aktarılması da mümkündür.

3008-_Kırtışlanmak: Orijinali Kırtıştanmak olan kelime için “Nefret etmek” açıklaması verilmektedir. Ancak “Kırtış” kavramının yüzdeki kırışıklık, surat buruşukluğu, çiçek bozuğu izi anlamları dikkate alındığında “Surat asmak”, “Yüzünü buruşturmak” olarak anlaşılması daha doğru olacaktır.

3009-_Kısırgamak: Kıskanmak, esirgemek anlamındaki fiilin Kızırgamak söyleyişi de mevcuttur.

3010-_Kıska: Kelimenin “Arpacık soğanı” veya “Soğan tohumu” manası Türkçe’de zaman zaman rastlanan K/T dönüşümü üzerinden aynı anlamları taşıyan Tıska kelimesinin farklı bir söylenişi olarak değerlendirilmelidir. Sözcüğün “Kısa” manası ise “Not” (kısa yazı) şeklindeki bir anlam kaymasına da uğramıştır.

3011-_Kıskalamak: Fiilin “Kısaltmak” manasının bulunduğu da göz önüne alındığında “Not almak” içeriği kısaltarak yazmak, kısa hatırlatma (not) yazmak olarak anlaşılabilir. Kıska sözcüğünün aynı zamanda “Kısa” anlamına (bağlantılı olarak Kıskalmak fiilinin de “Kısalmak” anlamına) geldiği de dikkate alınırsa “Özetlemek” olarak çevrilmesi de ihtimal dahilindedir. Fiilin “Parçalamak” manası da bulunur.

3012-_Kıskırmak: Haykırmak, bağırmak manalarına gelen kelimenin Hıskırmak söylenişi de mevcuttur. Hışkırmak ara formu üzerinden Hıçkırmak fiiline de bağlandığı görülebilir.

3013-_Kıslamak: Nadasa bırakmak (tarlayı ekmeden bir yıl bekletmek) demek olan fiilin etimolojisine dair net bir bilgiye ulaşmak mümkün değildir. Kıslanka sözcüğü “Nadas” manası taşımaktadır. En mantıklı izahat Kış/Kıs dönüşümü üzerinden “Kışı geçirmek” (yani ekmeden bir kış beklemek) şeklindedir. Bu bağlamda Türkiye Türkçesi’nde zaten var olan “Kışlamak” fiiline bu anlam içeriğinin ilave edilmesi de değerlendirilmelidir.

3014-_Kıstamak: Preslemek, sıkıştırmak manalarını sahip olan sözcüğün “Israr etmek” veya “ Taciz etmek” anlamlarında kullanıldığı da görülür.

3015-_Kışak: “Kızak” kavramının ön biçimi veya farklı bir söylenişi olup olmadığı araştırılmalıdır.

3016-_Kışkılamak: Turşu kurmak, turşu yapmak anlamlarındaki sözcüğün Hışkılamak söylenişi de mevcuttur.

3017-_Kışkırmak: “Tahrik olmak” anlamındaki sözcüğün “Bağırmak” manası da kayıtlarda yer alır. Ancak bu içerik boğazdan veya ağızdan ses çıkarma ve bağlantılı anlamlar (ıslık çalma gibi) bildiren

Ijkırmak/Işkırmak/Içkırmak/Hıçkırmak/Hışkırmak/Kışkırmak/Kıçkırmak dönüşümü içerisinde değerlendirilmelidir.

3018- Kışkırtı: “Provakasyon” anlamı taşıyan sözcüğün Kışkıltı söylenişine de rastlanmıştır.

3019- Kıvandırmak: “Gururlandırmak” anlamına gelen fiilin Kuğandırmak biçimi ile “Memnun etmek” manasına da rastlanmıştır.

3020-_Kıvanış: “Memnuniyet” anlamındaki sözcüğün orijinali Kuğanış/Kuvanış biçimindedir.

3021-_Kıvanmak: “Gururlanmak” anlamına gelen fiilin Kuğanmak biçimi ile “Memnun olmak” ve “Hoşlanmak” manalarına da rastlanmıştır. Kubanmak ise “Kibirlenmek” demektir. Kubanmak/Kuvanmak/Kuğanmak/Kığanmak/Kıvanmak dönüşümü içerisindeki tüm fiiller aslında aynı kavramın farklı söylenişi olmakla birlikte zaman zaman az veya çok anlam farklılaşmalarına rastlanır. Bu farklılıklar kimi zaman belirgin değildir.

3022-_Kıvraşmak: Bükülmek, kıvrılmak, kırışmak, buruşmak, kıvranmak anlamlarını içerir.

3023-_Kıyamak: “Tahammül etmek” izahatına sahip olan sözcük aslında sınıra varmak, kıyısına gelmek, kenarına ulaşmak içeriklerine sahiptir. Bu bağlamda “Sabrın sınırına ulaşmak” deyimini karşılamaktadır.

3024-_Kıyant: Oğuz Kağan destanında adı “Kıyand” biçimiyle geçen canavardır. Gergedan olup olmadığı tartışılan bir varlıktır. Fakat mitolojik tek boynuzlu bir hayvandan bahsediliyor olması akla daha yatkındır. Başının ortasından çıkıp ileri doğru uzanan tek boynuzu vardır. Burada boynuz gücü simgelemektedir. Kaynaklandığı Türkçe “Kıy” kökü acımasızlık, güçlülük ve sıradışılık bildirir.

3025-_Kıyav: “Noksan” manasındaki sözcüğün “Yetersizlik” anlamına da rastlanır.

3026-_Kıyça: Kenara yakın manası ile açıklanmış olan sözcük büyük olasılıkla “Kıyıça” şeklinde olup aradaki “I” sesi düşmüştür.

3027-_Kıyımak: Eğrilmek, kenara çekilmek, kenara gelmek, ucuna varmak, uzaklaşmak anlamları bulunur.

3028-_Kıynalmak: “Zorlanmak” anlamındaki fiilin “Azap çekmek” / “Istırap çekmek” manası da bulunur.

3029-_Kıynamak: “İşkence etmek” veya “Eziyet etmek” manasına gelen fiil “Zorlamak” içeriğini de bünyesinde barındırır ki, aslında bu iki anlam grubu bileşik olarak da anlaşılabilir: Eziyet / işkence ile bir şeyi yapmaya zorlamak.

3030-_Kıynatmak: “Cezalandırmak” manasındaki fiilin “Zorlatmak” içeriği de mevcuttur.

3031- Kıynız: “Zıpkın” veya “Kargı” manalarına rastlanan kelimenin “Boynuz” anlamındaki Kıynaz kavramı ile bağlantısı aşikardır.

3032-_Kıyran: Harabe, virane anlamına gelen kelimenin Kıyrağan biçimine rastlanmıştır.

3033-_Kıysamak: “Çaprazlaşmak” manası dışında “Çarpılmak”, “Çarpıklaşmak” manaları da bulunur. Türev sözcükler için de benzeri içerikler geçerlidir.

3034-_Kıyşanmak: “Sendelemek” olarak açıklanan fiilin “Cilvelenmek” (cilve yapmak, kırıtmak) manası da bulunur. Birbirinden uzak gibi görünen anlam aslında “Kırıtmak” (belki de “Kırıtarak yürümek”) şeklindeki ortak bir içeriğin sonucudur. Örneğin Kıyşandav kelimesi cilveli, oynaşkan, kırıtkan manalarına gelir. Bunun dışında “Eli ayağı birbirine dolaşmak” gibi daha uzak bir manaya da rastlanmıştır.

3035-_Kıyşanlamak: Orijinali Kıyşandamak olan fiil “Elini dolamak” manası ile açıklanmıştır. Ellerini birbirine dolamak kastediliyor olabileceği gibi kolunu birinin boynuna veya beline dolamak anlamına geliyor olması da mümkündür.

3036-_Kızaç: “Sac kavurma” yemeği için kullanıldığı gibi “Kavurma sacı” (gereç) anlamında da kullanılmaktadır.

3037-_Kızgana: Kızgına söyleyişi de bulunan kelime evlenmemiş kadın manasına sahiptir. Almanca’daki “Fraulein” kavramına denk düşmektedir.

3038-_Kızıkmak: Arzu etmek, heveslenmek anlamındaki fiilin heyecanlanmak manası da vardır.

3039-_Kızınmak: “Şehvetlenmek” manasına gelen fiilin asıl anlamı “Hararetlenmek” veya “Ateş basmak” (benzeri olarak “Ateşlenmek”) şeklindedir. Bu manalar günümüzde de cinsel çağrışımlar içermektedir. Bundan başka “Tahammül etmek” anlamı da bulunmaktadır. “İhtiyaç duymak” manasına da rastlanmıştır. “Cimrilik etmek” içeriği ise Kısınmak fiilinde verilmiştir.

3040-_Kiçeme: “Zahmet” anlamı taşıyan sözcüğün Türkiye Türkçesi’ne Geçemek şeklinde aktarılmasının uygun olup olmayacağı tartışılmalıdır. Türev sözcükler için de aynı durum geçerlidir.

3041-_Kidiz: “Keçe” anlamındaki kelimenin Kiyiz biçimi de mevcuttur.

3042-_Kilenmek: “Dilenmek” anlamı taşıyan fiilin anlamı “Dua etmek” manasındaki Kelenmek sözcüğü ile yakından bağlantısı olduğu hatta büyük olasılıkla aynı fiilin küçük anlam farklılıklarına uğrayan farklı söyleniş biçimleri oldukları görülmektedir.

3043-_Kiliş: Sulh (barış) demek olan sözcüğün Türkçe’ye Geliş olarak aktarılmasının daha uygun olup olmayacağı değerlendirilmelidir. Benzer bir açıklama “Sulh yapmak” manasındaki Kilişmek fiili için de geçerlidir ve Gelişmek şeklindeki bir aktarmanın uygunluğu araştırılmalıdır. Çünkü bu sözcükler

Türkiye Türkçesi’nde zaten mevcut olup farklı anlam içeriklerine sahiptirler. Bu nedenle böyle bir kanaate varıldığında aktarım mevcut sözcüklere yeni anlamlar eklenmesi şeklinde olacaktır.

3044- Kilişmek: Kelişmek olarak da söylenen sözcük “Sulh yapmak” ve “Mutabık olmak” manalarını içermektedir.

3045-_Kinek: “Cezalı” ve “Sakat” manaları birbirinden oldukça uzak durmaktadır. Fakat kısas cezası uygulanarak sakat bırakılmış olma içeriği iki kavramı olasılıkla birbirine bağlar.

3046-_Kinemek: “Cezalandırmak” olarak çevrilen sözcüğün “Sakatlamak” manası da bulunmaktadır. Bu durum aslında fiilin “Kısas cezası uygulamak” manasının ikiye ayrılmasından kaynaklanmaktadır. Türkçe’de Hın/Kın/Kin kökü cezalandırma, ayıplama, kısas yapma manaları içerir ve bu kökten türeyen fiiller ve kelimeler kesinlikle yabancı bir dilden geçmiş değillerdir.

3047-_Kineşme: Sözcük Türkçe’de ceza bildiren Hın/Kın/Kin kökünden türemiş olmakla birlikte ortak karar verme, şura oluşturma, komisyon kurma, istişare etme, konsültasyon bildiren Keneşme/Geneşme sözcüğü ile de son derece uyumludur. Çünkü kavramın “Ceza mahkemesi” manası, bu mahkemelerin genellikle birden fazla hakimle/yargıçla (örneğin Tükiye’deki gibi üç hakimle) karar almasından kaynaklandığı sonucuna da ulaşılabilir.

3048-_Kineşmek: Müzakere etmek, istişare etmek, oturum yapmak, celse toplamak anlamları bulunur ve benzeri içeriklere sahip olan Keneşmek/Geneşmek fiili ile doğrudan bağlantılıdır.

3049-_Kipirdetmek: “Göz kırpıştırmak” manasındaki sözcüğün mecazen “Ağlamak” anlamında kullanılması da yaygındır.

3050-_Kiremet: Tabu alanı, yasak alan, mistik bölge gibi manalara gelir. Çuvaşlara göre ölen kişinin ruhunun yerleştiği yerdir. Hemen her köyün kendi Kiremet’i bulunur. Çuvaş köylerinin yakınındaki pek çok yerde bunlara rastlanır. Genellikle buralarda yaşayan ruhsal varlıkların kızdıklarında insanlara kötülük yaptıklarına inanıldığı için bu yerlere saygılı davranılır. Ayrıca Tatarlar arasında da Kiremet inancına rastlanır ve eskiden ona kurban sundukları bilinir. Bu bölgelerin etrafı çitlerle, telle veya alçak duvarlarla çevrilerek kapatılır. Ker/Kir/Gir kökünde türeyen sözcük girilmeyen alan anlamı taşır. Girmek fiili ile aynı kökten olumsuzlama yoluyla gelir. “T-Z” dönüşümüyle Kiremet>Kiremez>Giremez biçimi rahatlıkla görülebilir. Arapça “Keramet” kavramı ile hiçbir ilgisi yoktur.

3051-_Kireslemek: Slav kökenli Kires (Vaftiz) sözcüğünden türeyen ve “Vaftiz etmek” manasına gelen fiilin orijinali Kirestemek şeklinde olup Türkçe’yeT/L düzeltmesi ile aktarılmıştır.

3052-_Kirimek: “Banyo yapmak” açıklaması ile rastlanan kelime gerçekte Kir sözcüğünden türemiş olup “Kirden arınmak” (kirlerinden temizlenmek) olarak anlaşılmalıdır. Hatta belki de banyoda “Kese yapmak” (keselenerek kirlerini çıkarmak) şeklindeki bir izahat dahi mümkün görünmektedir. Sözcüğün bundan başka “İnat etmek” veya “Aksilik etmek” manası da mevcuttur ancak bu içerik Kiri (ters, aksi) sözcüğünden kaynaklanmaktadır.

3053- Kirişmek: “Borçlanmak” anlamındaki kelimenin Türkçe’ye Girişmek olarak aktarılması daha uygun görünmektedir. Bu takdirde zaten var olan sözcüğe yeni bir anlam içeriği eklenmelidir. Türkiye Türkçesi’ndeki “Borca girmek” deyimine denk düştüğü söylenebilir.

3054-_Kiritmek: “İnat etmek” (üstelemek, ısrar etmek) manası ile Türkçe’ye Giritmek şeklinde aktarılması mümkündür. Bunun dışında “Temizlemek” (kirden arındırmak) anlamı da mevcuttur. Fakat bu ikinci içerik doğrudan “Kir” kavramından kaynaklanmıştır.

3055-_Kirizme: “Saban” manası taşıyan sözcük Rusça kökenlidir.

3056-_Kirmek: Güneş, Ay gibi gök cisimleri için “Batmak” manasında kullanılan sözcüğünTürkçe’deki Girmek fiilinin farklı bir söylenişi olduğu açıktır.

3057-_Kirşe: “Taciz” manası taşıyan kavramın Türkçe’ye Girşe olarak aktarılması mümkündür. Türev sözcükler için de aynı ses dönüşümü uyumludur. Benzer olarak Girçe sözcüğü “Tecavüz” anlamına gelmektedir.

3058-_Kirşemek: Taciz etmek, haddi aşmak, sınırı zorlamak, çizgiyi geçmek gibi manaları ihtiva eder. Türkçe’ye Girşemek olarak aktarılması da uygun olabilir.

3059-_Kirtelemek: “Set çekmek” anlamından başka “Duvar örmek” manası da bulunur.

3060-_Kirti: Kavramın etimolojisi netleştirilememiştir. Hakikat, doğru gibi anlamları vardır. Hakikati ve doğruyu söylemek üzere yapılan yemini de ifade eder. “Kirtigün” (gerçek gün) sözcüğü kıyamet günü anlamında kullanılır.

3061-_Kirtinmek: “Kirti” sözcüğünün Yemin ve Hakikat manalarına bağlı olarak fiilin gerçeği söylemek “İman etmek”, “Şehadet etmek” (hem dinsel hem de adli anlamda) veya “Tasdik etmek” gibi anlamları bulunmaktadır. Bunun dışında yeminli ifade vermek ve hakikati söylemek (doğru konuşmak) manaları da yine anlam içeriğinde yer alır. Kirtine sözcüğü “İman” anlamına gelmektedir.

3062-_Kirtlek: Yanan çayırlıklarda mantar patlaması yaşandığı sıklıkla rastlanan bir durumdur. Bu mantarların lezzetinin farklı olduğu da söylenir.

3063-_Kirtmek: “Düğüm atmak” manasından başka “Tasdik etmek” ve “Doğrulamak” anlamları da mevcuttur, ki geçmiş çağlarda iplere düğüm atarak anlaşmaların veya sözleşmelerin kesinleştirilmesi uygulamalarına rastlanırdı . Ayrıca “İçine sokmak” ve “Yerleştirmek” manaları da bulunur.

3064-_Kiselmek: Ses dönüşümleri ile Türkiye Türkçesi’ndeki Kesilmek fiilinin farklı bir söylenişi gibi görülmektedir. Ancak sözcüğün “Parçalanmak” içeriğinden anlamda da biraz da olsa farklılaşma olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca sesli harflerin incelmesi sonucu Kısalmak fiili ile bağlantısı da dikkate değerdir.

3065- Kisey: “Tülbent” manasındaki sözcüğün ses dönüşümleri ile Gizey biçiminde aktarılmasının doğruluğu dikkatli olarak değerlendirilmelidir. Bundan başka Kese sözcüğü ile de bağlantısı anlam açısından zayıf olsa da biçimsel olarak ses dönüşümlerine uygun görünmektedir.

3066-_Kişemek: “Bağlamak”, “Kösteklemek”, “Zincirlemek” manaları taşır.

3067-_Kiyik: Boynuzlu yabani hayvanlar için kullanılan sözcük Türkiye Türkçesi’nde Geyik biçimine dönüşerek yalnızca bir tür hayvanı tanımlar hale gelmiştir.

3068-_Kizelmek: Altı yanmak, dibine tutmak, kesilmek (süt, yemek vs.) anlamları taşıyan sözcüğün Anadolu Türkçesi’ndeki aynı anlamları içeren Kesilmek fiiline ses dönüşümleri ile bağlandığı çok açıktır.

3069-_Kizik: Giz/Kiz kökünden türeyen kavramın Anadolu Türkçesi’ne bu K/G dönüşümü ile Gizik biçiminde aktarılmasının daha uygun olup olmayacağı değerlendirilmelidir..

3070-_Kobarmak: “Karnı şişmek / şişirmek” manası taşıyan fiilin Anadolu’da özellikle hindi, tavus kuşu gibi hayvanlar için “Tüyleri kabarmak / kabartmak” anlamında kullanılan Kubarmak fiili ile alakalı olduğu görülmektedir.

3071-_Kobramak: Toplamak, biriktirmek, bir araya getirmek içeriklerine sahip olan fiilin Kop (Hep) sözcüğünden türediği anlaşılmakta olup ilk biçiminin Kopramak olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Türev fiiller için de aynı dönüşüm geçerlidir.

3072-_Kobuk: Kehrüba taşı anlamındaki kelimenin Köpük sözcüğü ile benzerliği dikkate değerdir.

3073-_Kobzamak: Özelde “Kopuz çalmak”, genelde ise “Enstrüman (mazik aleti) çalmak” anlamlarını ihtiva eden fiilin Kopuz kelimesinden türediği açıkça görülmektedir. Kopzamak söylenişi de mevcuttur ve mecazen “Dalkavukluk etmek” anlamında da kullanılır. Kelimenin Kopsamak biçimi ise “İlahi söylemek” manasında yer alır. Kopuz/Komuz/Komus/Kumıs kavramının Türk coğrafylarında pek çok değişik türde telli, yaylı, üflemeli hatta tuşlu çalgılar için kullanıldığı görülür.

3074-_Koçagan: Bahar gündönümünde 21-22-23 Mart tarihlerinde düzenlenen bereket törenidir. Bazı yörelerde yaklaşık olarak kuzuların yüz günlük olduğu dönemde, Navruz’a birkaç gün kala veya bir hafta önce başlayabilmektedir. İnsanlar (özellikle çocuklar) bu törende ev ev dolaşıp pay (buğday, tahıl, un, yemiş, meyve, ekmek vs.) toplarlar. Akşamüzeri topladıklarını yığarak bir şenlik yaparlar. İslamiyet öncesi dönemlerde bereket tanrısı “Koça Han (Kosa Han)” adına düzenlendiği bilinmektedir. Bu törenleri idare eden kam (şaman) bir maske takarak dolaşır. İslamiyet sonrası hocaların dua ettiğine sıklıkla rastlanır. Anadolu’daki Kosa töreniyle de yakından ilgilidir.

3075-_Koçaklamak: Kafayla vurmak (birine ya da bir yere), kafayı değdirmek, kafayı değdirerek selam vermek hatta mecazen başvuru yapmak anlamlarına gelen kelimeni birine sarılmak manasına da rastlanmıştır fakat bu ikinci içeriğin Kucaklamak fiili ile bağlantılı olduğu görülmektedir. İlk anlam grubu ise “Koç” sözcüğü ile alakalı olup, kafa vurma (toslama) hareketinin koçun yaptığı bir davranış olarak algılanması nedeniyledir.

3076- Koçaklaşmak: Hem sarılmak (kucaklaşmak) hem de kafaları değdirmek içerikleri ile ilişkilendirilmesi mümkün olan fiilin “Selamlaşmak” manası bu içerikler ile uyumludur. Kafaları değdirerek selamlaşmak veya baş ile selamlaşmak şeklinde anlaşılması da doğru olacaktır.

3077-_Koçana: Büyükanne, nine anlamındaki kelime “Koca” (ihtiyar) ve “Ana” sözcüklerinin kaynaşması ile oluşmuş görünmektedir.

3078-_Koçata: Büyükbaba, dede anlamındaki kelime “Koca” (ihtiyar) ve “Ata” sözcüklerinin kaynaşması ile oluşmuş görünmektedir.

3079-_Koçmar: “Damızlık koç” manası taşıyan kelimenin “Bukalemun” anlamına da rastlanmıştır.

3080-_Koçur: Sözcüğün “İstihza” (alay) anlamının Kocur/Gocur/Goçur biçimlerine de rastlanır.

3081-_Koçurgamak: “İstihza (alay) etmek” manası taşıyan fiilin Gocurgamak söylenişine de rastlanmıştır.

3082-_Koçuşmak: Toslaşmak, kafa kafaya vuruşmak anlamını ihtiva eden fiilin karşılıklı olarak birbirleriyle alay etmek içeriği de mevcuttur. İkincisi mecazi olan bu iki anlam grubu birbiri ile uyumludur. Ayrıca kucaklaşmak, sarılmak manalarına da rastlanır.

3083-_Kodan: Türkçe’nin değişik lehçe ve şivelerinde Kodan/Kotan sözcükleri çiftlik, hara (at çiftliği), ahır manaları taşır.

3084-_Koduk: Sıpa (eşek yavrusu) anlamına gelen kelimenin bodur, kısa manasındaki Koyduk kavramı ile de bağlantılı olduğu görülmektedir.

3085-_Koğçun: Kelimenin Kovçun biçiminde aktarılmasının daha doğru olup olmadığına karar verilmelidir.

3086-_Koğçunmak: “Rivayet etmek” bazen de “Hikaye etmek” şeklinde izah edilen fiil aslında tam olarak “Görmediği bir şeyi / konuyu anlatmak” demektir. Söyleyişte “Ğ/V” farkı sözcük içlerinde kimi zaman (her zaman değil ama bazı durumlarda) farkedilemeyecek düzeyde olmaktadır ve bu harflerin içinde bulunduğu heceler neredeyse aynı biçimde seslendirilmektedir. Burada da bu duruma örnek teşkil edebilecek bir kelime bulunmaktadır. Bu nedenle Kovçunmak biçiminde aktarılmasının daha doğru olup olmadığına karar verilmelidir.

3087-_Koğdamak: “Müdafa etmek” olarak açıklanan kelimenin “Himaye etmek” anlamına da rastlanmıştır. İlk anlam büyük bir olasılıkla “Birini sözlü olarak savunmak” şeklinde anlaşılmalıdır. Sözcüğün Türkiye Türkçesi’ne Koğlamak şeklinde aktarılma olasılığı dikkate alındığında Anadolu’da zaten var olan bu fiilin “Dedikodu yapmak” (birinin arkasından konuşmak) veya “Gıybet etmek” içeriklerine sahip olduğu görülür. Dolayısıyla sözel bir davranışın kastediliyor olması baskın gelmektedir.

3088- Koğlamak: “Gıybet etmek” olarak açıklanan sözcük “Arkasından konuşmak” deyimine denk düşer. “Şikayet etmek” anlamı da mevcuttur.

3089-_Koğşak: “Gevşek” manasındaki kavramın Kağşak (harap, dağınık) kelimesi ile de yakından bağlantılı olduğu söylenebilir.

3090-_Koğşamak: “Gevşemek” manasındaki kavramın Kağşamak (harap olmak, dağılmak) fiili ile de yakından bağlantılı olduğu söylenebilir.

3091-_Koğurçak: “Oyuncak bebek” manasına gelen kelimenin Kuğurçak biçimine de rastlanmıştır. Aynı anlamları taşıyan Korçak/Kurçak/Korşak/Kurşak kavramının farklı bir söylenişi olduğu anlaşılmaktadır. Ancak sözcüğün insan tarafından hareket ettirilerek seslendirilen “Kukla” veya “Vantrolog bebeği” için kullanıldığı da görülür. Gölge oyunu kuklaları için de yine bu kavram kullanılmaktadır. Oyuncak bebek manası Kurçak sözcüğünde verilmiş olduğu için daha az rastlanan bu ikincil anlamlar tercih edilmiştir.

3092-_Koğursak: “Gırtlak” anlamındaki kelimenin Kursak (kuşların boğazındaki yiyecek toplama organı) kavramı ile bağlantısı bulunmaktadır.

3093-_Koğuşmak: “Birbirine sokulmak” manasındaki fiilin “Feryat etmek” anlamı da bulunur.

3094-_Koklanmak: Burnunu çekmek, sürekli olarak birşeyleri koklar gibi yapmak, özellikle köpek için sağı solu koklayıp durmak manalarında kullanılır.

3095-_Kokrak: “Göğüs” manasındaki kelimenin Anadolu Türkçesi’ndeki aynı anlamı taşıyan Kökrek sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu görülmektedir. Kok/Kök/Kük dönüşümü üzerinden “Kükremek” fiili ile Kok/Kök/Gök/Göğ dönüşümü ile de doğrudan “Göğüs” kavramı ile bağlantılıdır. Kelimenin “Davul” manası da bu dönüşümlerle ilişkili olup ayrıca davulun göğüse benzetiliyor olması da olasılık dahilindedir.

3096-_Kolaçık: “Cömert” anlamı taşıyan kelime “Kol” (el) ve “Açık” sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Türkiye Türkçesi’ndeki “Eli açık” kavramına denk düşmektedir.

3097-_Kolaçık: “Şınav” manasındaki kelime “Kol” (el) sözcüğü ve “Açmak” fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır.

3098-_Kolamak: “Kamp kurmak” olarak izah edilen sözcüğün “Gıybet etmek” manası da bulunur fakat bu içerik Koğlamak fiilindeki “Ğ” düşmesi nedeniyle ortaya çıkmıştır. “Talep etmek” anlamı da kayıtlarda yer almaktadır.

3099- Kolanmak: “Bahşiş almak” anlamı taşıyan fiil “Kol” (pek çok lehçede “El” manasına gelir) sözcüğünden türemiş olup Türkçe’deki “El açmak” deyimine yakın bir içeriği de karşılar. Elini açarak para almak şeklinde izah edilmesi mümkündür.

3100-_Kolarba: Bileşik bir kelimedir. “Kol” ve “Arba” (teker) sözcüklerinin bileşiminden oluşur. Kol sözcüğü pek çok lehçede “El” manası taşır. Anlam tam olarak “El arabası” demektir.

3101-_Kolatmak: “Kol” (el) sözcüğü ve “Atmak” fiilinin bileşiminden oluşmaktadır. Kulaç atmak demektir.

3102-_Kolatmak: “Kol” (el) ve “Bala” (çocuk) kelimelerinin bileşik halidir. Evlatlık anlamına gelmektedir. İnsanın sonradan kendi eliyle yanına aldığı çocuk olarak açıklanabilir.

3103-_Kolbasa: Salam, bazen de Sosis manasında kullanılan sözcük Rusça kökenli olarak gösterilse de (bazen de kökenin belirsiz olduğu belirtilmektedir) hiçbir tereddüt bulunmayacak biçimde Türkçe’dir. “Kol” (bazı lehçelerde “El” demektir) sözcüğü ve “Basmak” fiilinin bileşimidir. Kol ile basılarak doldurulan yiyecek manası salamın veya sosisin hayvan bağırsağına doldurularak yapılan bir yiyecek olması ile alakalıdır. Türkçe “Külbastı” yemeği ile ilişkilendiren kaynaklar bulunsa da bu biraz daha uzak bir olasılıktır çünkü bu yemeğin yapılışı daha farklıdır.

3104-_Kolbuğuş: “Kol” (el) sözcüğü ve “Buğmak/Bukmak” (bükmek) fiilinin bileşiminden oluşmaktadır. “Mikser” (mutfak gereci) anlamına gelir.

3105-_Kolbukav: “Kol” (el) ve “Bukav/Bukağ” (pranga) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Kelepçe” manası taşımaktadır.

3106-_Kolburga: “Kol” (el) sözcüğü ve “Burmak” (Bükmek) fiilinin çekimli halinden oluşan bileşik bir kelimedir. “Matkap” anlamına gelir. Büyük olasılıkla elle döndürülen elektriksiz matkap kastedilmektedir.

3107-_Kolçadır: “Kol” (el) ve “Çadır” sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Şemsiye” anlamına gelmektedir. Elde tutulan çadır olarak izah edilebilir.

3108-_Kolçana: “Kol” (el) ve “Çana” (kızak) sözcüklerinin bileşik halidir. Küçük kızak olarak izah edilmiş olan sözcük aslında elle itilen veya elle kullanılan kızak manasına gelmektedir. Kolçanak söyleyişine de rastlanmıştır.

3109-_Kolçapmak: “Kol” (el) sözcüğü ve “Çapmak” fiilinin bileşiminden oluşmaktadır. “Alkışlamak” anlamına gelir. Sözcüğün ikinci kısmı Anadolu Türkçesi’ndeki “Çalmak” manasına gelen Çepmek fiilinin ünlü kalınlaşmasına uğramış bir versiyonu olarak anlaşılmalıdır. Ayrıca hızlı hareket etmek içeriği de Çapmak fiilinin anlamları arasında yer alır.

3110-_Koldamak: “Himaye etmek” izahatı ile verilen kelime Türkçe’deki Kollamak fiili ile de uyumludur. Kavramın diğer anlamı ise “Taraf tutmak” olup asıl manadan belirli bir farklılaşma mevcuttur. “Tezahürat etmek” manasına da rastlanmıştır. Kelime kökünde “Elle tutmak” içeriği de bulunur.

3111- Koldamga: “İmza” anlamı taşıyan kelime orijinal dilde Koltamga biçimindedir. “Kol” (el) ve “Tamga/Damga” (mühür) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

3112-_Koldanmak: “Taraftar olmak” açıklaması ile verilen sözcüğün “Kullanmak” anlamına da rastlanmıştır. Ancak burada Koldanmak/Kuldanmak/Kullanmak dönüşümü görülür.

3113-_Koldaş: “Silah arkadaşı” manasına gelen kelime aslında taraftar, yandaş gibi daha geniş anlamlar da taşımaktadır. Sözcüğün kökeninde ise kolm kola girme manası bulunmaktadır. Askerlik arkadaşları da fiilen kol kola girmeseler bile bu durum hem mecazen geçerlidir hem de safta askerler kolları birbirine değecek kadar yakın dururlar. Birbirini kollamak anlamında kullanılan Koldaşmak fiili de yine benzer biçimde kök anlamı olarak kol kola girmek demektir. Avrupa dilleri dahil pek çok dilde “Kol” (örneğin Almanca ve İngilizce’de “Arm”) kavramı asker, polis, zabıta ve ordu ile ilişkili sözcüklere köken teşkil eder (örneğin ordu manasındaki “Army” sözcüğü gibi). Türkçe’de de aynı durum geçerlidir. Türkiye’de polis için “Kolluk kuvvetleri” kavramı günümüzde de kullanılır. Sözcüğün Kuldaş biçimine “Asistan” (yardımcı) manası ile de rastlanmıştır,

3114-_Koldaşmak: “Birbirini kollamak” şeklinde izah edilen fiilin kök anlamı tam olarak “Kol kola girmek” demektir.

3115-_Koldayak: “Kol” (el) sözcüğü ile “Dayamak” fiilinin çekimli halinden oluşmaktadır. “Koltuk değneği” anlamına gelir.

3116-_Koldu: Şamdan manası taşıyan sözcüğün “D/L” dönüşümü ile Kollu sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimi olma ihtimali yüksektir. Kollu şeklinde aktarılması halinde Anadolu’da zaten var olan bu sözcüğü yeni bir anlam içeriği olarak eklenmesi gerekir.

3117-_Koldurmak: “Tezahürat etmek” manasına sahip olan kelimenin “Rica etmek” anlamı da bulunmaktadır. Kolturmak söylenişi de mevcuttur. Koltur kelimesi ise “Rica” demektir.

3118-_Kolgamak: Tevkif etmek (tutuklamak) anlamına gelen fiil aslında kişinin koluna kelepçe takmak manasından anlam kayması ile oluşmuştur (“Kol” bazı lehçelerde el manasında kullanılır). Biraz daha zayıf bir anlamla kişinin kaçmaması için koluna girilerek götürülmesini de tanımlıyor olabilir. Kulgamak söylenişine de rastlanır.

3119-_Kolgav: “Tevkif” (tutuklama) anlamındaki sözcüğün orijinali Kulga/Kulgav biçimindedir. “Kol” (el) sözcüğü ile ilişkisi nedeniyle Türkiye Türkçesi’ne Kolga/Kolgav şeklinde aktarılması daha uygun görülmüştür.

3120-_Kolmak: Sözcüğün yakalamak, tutmak manaları doğrudan “Kol” (el) sözcüğünden kaynaklanır. Kolunu (elini) kullanarak birini tutmak veya daha zayıf bir ihtimalle birini kolundan tutmak demektir. Ayrıca rica etmek, tövbe etmek, merhamet dilemek manaları da bulunmaktadır.

3121- Kolpunay: “Frambuaz” anlamına gelen sözcüğün Kulpunay söylenişi de mevcuttur.

3122- Kolsala: İmza manası taşıyan kelimenin orijinali “Kolsalga” biçiminde olup, Türkçe’ye “G” sesinin düşürülerek aktarılması söyleyiş kolaylığı açısından daha uygun bulunmuştur.

3123-_Kolşam: Bileşik bir kelimedir Kol (el) ve Şam sözcüklerinden oluşur. “Şam” (mum, mumluk) sözcüğü Farsça’dır. Yani melez bir kelime söz konusudur.

3124-_Kolunmak: “Rica etmek” manasındaki gelen sözcüğün “Koluna girmek” anlamı da vardır.

3125-_Kolyazmak: “El ile yazmak” veya benzeri olarak “El yazısı yazmak” manasına gelen sözcük “İmzalamak” anlamında da kullanılır. (“Kol” sözcüğü bazı lehçelerde tam olarak el demektir).

3126-_Kolyuğuç: “Kol” (el) kelimesi ve “Yumak/Yuğmak” (yıkamak) fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. Lavabo anlamına gelmektedir.

3127-_Kom: Vaftiz manası yanında deve hörgücü yağı anlamına da gelir. Hristiyanlıktaki kutsama törenlerinin yağ ile yapılıyor olmasının iki manayı birbirine bağlaması çok büyük olasılıktır. Ayrıcı “Kom” kökü ibadetle ilgili sözcükler türetir. İnsanların toplanarak ayin yapmaları da, bir araya gelme bildiren Köm/Kom kökü ile alakalıdır.

3128-_Komar: Kelimenin “Miras” ve “Adet” (alışkanlık, gelenek) şeklinde iki farklı anlamı vardır. Miras manasına Kumar biçimi ile de rastlanır. Koymak/Kuymak fiilinin halk ağzındaki “Y” düşmesi ile ortaya çıkan Kumak/Komak söylenişlerinden kaynaklanmaktadır. Her iki içerikte de kelime kökünde koyulan (bırakılan) şey manası vardır. Kumartı/Komartı sözcüğünün ise “Vasiyet” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Kumartmak/Komartmak ise “Vasiyet bırakmak” demektir.

3129-_Komurgay: Homurgay söylenişi de bulunan “Kaval” manasındaki kelime Hom/Kom/Kop kökü üzerinden “Flüt” anlamı taşıyan (ve aslında Kopuz kelimesinin farklı bir söylenişi olan) Homuz sözcüğü ile akrabadır. Komurgay/Homurgay/Omurgay dönüşümü ile Omurga/Amurga (boynuz) kavramına da bağlanır ki, buradan çalgının daha eski çağlardaki ilk türlerinin boynuzdan yapıldığı sonucuna rahatlıkla ulaşılabilir.

3130-_Konakbay: “Misafirperver” manasındaki sözcüğün “Ev sahibi” anlamı da vardır. Konukbay söylenişi de mevcuttur.

3131-_Konaktamak: “Ziyaret etmek” anlamındaki fiilin Türkçe’ye Konaklamak olarak aktarılması tartışılmalıdır. Bu durumda zaten var olan fiile yeni bir anlam içeriği eklenmesi gerekecektir.

3132-_Konamak: “Konaklamak” (bir yerde geçici olarak kısa süreli ikamet etmek, geceyi geçirmek) anlamındaki fiilin özellikle meyveler için kullanılan “Olgunlaşmak” manası Gonamak başlığında verilmiştir.

3133- Konanmak: Kuşların ağaç dalına veya benzeri bir yere konmasını tanımlayan bir fiildir. Bundan başka (Kunanmak söyleyişi ile de görülen) “Zimmetine geçirmek” (suç) ve “İrtikap etmek” içeriğine de sahiptir ve Türkçe’deki “Üzerine konmak” deyimini karşılamaktadır.

3134-_Konar: “Kahve” (çekirdek veya içecek) olarak izah edilmiş olan sözcüğün Konur (kestane rengi veya koyu kızıl renk) sözcüğü ile alakalı olduğu kanısı akla gelmektedir. Her ne kadar renk benzerliği nedeniyle bir bağlantı kurulduğu yorumu mümkün görünse de aradaki kavramsal bağlantı netleştirilememiştir. Ayrıca “U/A” dönüşümüne dair de kesin bir çözümleme yapmak mümkün olmamıştır. En olası açıklama Konur/Kongur/Kongar/Konar dönüşümü ile renk belirten Konur sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu ve renge dair asıl anlamının derleme esnasında anlaşılamayarak kayıtlara geçirilmemiş olduğudur.

3135-_Konaşmak: Türk geleneğine göre “Oba kurmak” anlamındaki fiilin günümüzde “Kamp kurmak” olarak izah edilmesi de mümkündür.

3136-_Koncala: “Kıl torba” manası taşıyan sözcüğün Konçala söylenişine “Kıl çorap” anlamı ile de rastlanmıştır.

3137-_Koncalak: “Kıl çuval” anlamındaki kelime alıntılanan kaynakta Konçalak olarak geçer. Yaklaşık aynı manayı ihtiva eden Koncala kavramına yakınlığı nedeniyle bu şekilde aktarılmıştır. Kıl, yün bildiren Konc/Konç kökünde “C/Ç” ayrımı çok belirgin değildir ve bu seslerin dönüşümü çok kolay ve çok fazladır.

3138-_Konça: Sözcüğün “Bohça” manasının değişik lehçe ve şivelerdeki “Kıl torba” veya “Çuval” şeklinde farklılaştığı görülür. Ayrıca Honça söylenişi ile rastlanan “Düğün hediyesi” veya “Doğum hediyesi” manaları ile doğrudan alakası mevcuttur. Burada da büyük olasılıkla hediyenin koyulduğu bohçanın kıldan yapılmış olması belirleyicidir. Ancak kesin bir bilgi kaynaklarda bulunamamıştır.

3139-_Konçak: “Kuş yuvası” anlamındaki kelimenin Konc/Konç kökü ile bağlantısı dikkate alındığında ince dallardan veya kuş tüylerinin kullanılarak yapılması tanımın belirleyici unsuru olmalıdır. Ayrıca Konmak fiili ile de (konulan yer anlamında) uyumlu görünmektedir. Sözcüğün ayrıca “Uzun tabak” manasına da kayıtlarda rastlanmıştır.

3140-_Kondarma: “Uydurma” (kurgusal, fiktif, sahte) anlamındaki sözcüğün “İstikamet” (yön, rota) manası da bulunmaktadır.

3141-_Kondarmak: “Uydurmak” (kurgulamak) anlamındaki sözcüğün “İstikamet vermek” (yönlendirmek) manası da bulunmaktadır.

3142-_Kongalak: “Salyangoz kabuğu” anlamına gelen kelimenin “Ceviz kabuğu” manasına da rastlanır. Kökende ses çıkaran içi boş nesne içeriği yer alır.

3143- Konar: Konur/Konur/Kongur/Kongar/Konar/Konar dönüşümü ile renk belirten Konur (kestane rengi) sözcüğüne bağlanıyor olması yüksek bir olasılıktır.

3144- Kongra: “Zil” veya “Çan” manasındaki sözcüğün Konra/Konra/Kongra/Kongura söylenişleri de mevcuttur. Aynı ses dönüşümleri türev kelimeler için de geçerlidir.

3145-_Kongramak: Konramak/Konramak/Kongramak/Konguramak biçimlerine rastlanan fiilin “Ötmek”, “Zil çalınmak”, “Çınlamak” gibi birbirine çok yakın manalarının bulunduğu tespit edilmiştir. Kanramak/Kanramak fiilinin ise “Çan çalınmak” anlamına sahip olduğu yine kayıtlarda yer alır ve bu sözcüğün de aslında aynı fiilin farklı bir söyleniş biçimi olduğu kanaatiyle ayrıca bir başlık olarak verilmesine gerek görülmemiştir. Aynı izahat türev sözcükler için de geçerlidir. Örneğin Kanratmak/Konratmak/Konratmak/Kongratmak/Konguratmak (çan çalmak, zil çalmak, çınlatmak, öttürmek) fiilinde olduğu gibi. Aynı kökten türeyen Kong kelimesinin “Karga” manası taşıması da Kongramak fiilinin “Karga gibi ötmek” şeklinde yorumlanmasına imkan tanır.

3146-_Kongul: “Mağara” anlamına gelen kelimenin Hongul/Hongıl söylenişleri de mevcuttur. Yine aynı anlama sahip olan Ünkür/Üngür/Üngir/Öngür/Höngür kavramına da sözcüğün sonundaki seslerde ortaya çıkan “L/R” dönüşümü ile bağlandığı söylenebilir.

3147-_Kongura: Uğurlu sayılan bir nesne olan “Şaman halkası” izahatı ile açıklanan kelimenin Kon/Kon/Kong kökünden yapılabilecek bir çıkarımla zilinkine benzer ses çıkaran bir nesne olduğu sonucuna varılabilir. Konıra/Konura/Kongura/Kongra/Konra/Konra biçimleri bulunur. Çıkardığı seslere korkutarak kaçırdığı kötü ruhlardan şamanı koruduğuna inanılır.

3148-_Kongurak: Hayvanların (koyun, inek vs.) boynuna takılan “Çan” manasındaki sözcüğün Konrak/Kongrak söylenişleri de mevcuttur. Kongur sözcüğü ise zil (çalgı) anlamı taşır.

3149-_Konguz: Sözcük “Hamamböceği” açıklamasına sahiptir. Komguz kelimesine de daha genel bir kavramı ifade eden “Böcek” izahatı ile rastlanmıştır. Bu dönüşümde Türkçe’nin değişik kollarında zaman zaman rastlanın M/N dönüşümünün mevcut olduğu anlaşılmaktadır.

3150-_Konramak: Zil çalmak / çalınmak manasındaki fiilin Konramak/Kongramak ve Kangramak/Kanramak biçimleri de bulunmaktadır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

3151-_Konrul: Kongrul/Konrul biçimleri de yaygın olan ve “Anka kuşu” (efsanevi devasa kızıl kuş) için kullanılan kavram Türk mitolojisinde çoğu zaman yine aynı varlığın bir anlamda ikizini tanımlayan Toğrul/Tuğrul kuşu ile birlikte anılır.

3152-_Konumak: Konaklamak, geceyi geçirmek, duraklamak anlamlarındaki fiilin Honumak söylenişi de bulunmaktadır.

3153-_Konurmak: “Sökmek” anlamındaki fiilin Türkiye Türkçesi’ndeki benzer anlamlara sahip olan Kanırmak fiili ile bağlantılı olma ihtimali dikkate alınmalıdır. “İftihar etmek” manası ise Kunurmak söyleyişinden aktarılmıştır.

3154- Konurtmak: “Sökmek/Söktürmek” anlamındaki fiilin Türkiye Türkçesi’ndeki benzer anlamlara sahip olan Kanırtmak fiili ile bağlantılı olma ihtimali dikkate alınmalıdır.

3155-_Koplamak: “İftira atmak” manasındaki sözcüğün “Tamamlamak” anlamı da bulunmaktadır.

3156-_Koplanmak: “Çoğalmak” manasındaki sözcüğün “Tamamlanmak” anlamı da bulunmaktadır.

3157-_Kopturmak: “Huzurda durmak” (saygı duruşunda durmak, el pençe divan durmak) manasındaki kelime “Kop” (hep, tam) kavramı ve “Turmak/Durmak” fiilinin bileşiminden oluşmuştur. Türkçe’ye Kopdurmak biçiminde aktarılması da mümkündür. Tam bir saygı ile, bütünsel bir dikkatle birinin huzurunda beklemek içeriği kastedilmektedir.

3158-_Kor: “Köz” ve “Maya” (ferment) şeklinde iki farklı anlamı bulunmaktadır. İki anlam arasındaki bağlantı mayalanma işleminin sıcaklıkla olan ilişkisinden de kaynaklanır. “Maya” (ferment) anlamı farklı lehçelerde ve şivelerde farklı biçimlerde söylenir. Gur/Gor/Kor/Kur/Kür/Gür dönüşümündeki kelimelerin tamamı farklı bölgelerde “Maya” manasında kullanılır. Gırtlaksı “G/K” (Q) sesi ile söylenişi yaygındır. Bu sözcüklerin tamamı aynı zamanda ateş ve köz ile de alakalı görünmektedir. Bu durum yoğurdun mayalanırken sıcak tutulması gerekliliği ile ilgilidir. Aynı zamanda Türkçe bir kök olan Gur/Gor/Kor/Kur/Kür/Gür şeklindeki söz dizisinin içeriğinde “Kuvvet” ve “Çoğalma” anlamları da yer alır. Örneğin Gorsamak/Kursamak/Kürsemek/Gürsemek fiilleri mayalanmak manası taşıdığı gibi çoğalmayı ve kuvvetlenmeyi de ifade eder. “Gor-“ ile başlayan ve mayalanmak manası ile ilgili olan fiiller ve bağlantılı kelimeler “Kor-“ biçimine dönüştürülerek aktarılmıştır. Baharda yeryüzüne düşen “Gor/Kor” (Cemre) anlayışı da yine mecazen yeryüzünün mayalanması ile alakalıdır.

3159-_Kora: Kelimenin “Alabalık”, “Tencere”, “Temmuz ayı”, “Kilit”, “Ham” (olgunlaşmamış), “Ahır”, “Avlu”, “Duvar” gibi birbirinden farklı ve oldukça uzak anlamları bulunmaktadır.

3160-_Koraçan: “Izgara” anlamındaki sözcüğün Kor (köz) kavramı ve Açmak fiilinin bileşiminden oluşmuş olması ihtimali vardır.

3161-_Koral: “Silah” anlamından başka “Teçhizat” ve “Tesisat” manaları da bulunan kelimenin Kural söyleyişi de vardır. Ayrıca “Nasip” veya “Kısmet” içeriklerine de rastlanmaktadır.

3162-_Koralma: “Hınç” veya “Hırs” manalarındaki kelimenin Kuralma söyleyişi de bulunur.

3163-_Koralmak: “Közleşmek” (kor haline dönmek) manasından başka “Nefret etmek” veya “Hınçlanmak” anlamı da bulunmaktadır. Burada bir benzetme söz konusudur ve nefretin kişinin içindeki bir kor gibi algılandığı şeklinde izah edilmesi mümkündür. Diğer bir olasılık ise mecazen öfkeden kor gibi olmak veya kıpkırmızı kesilmek biçimindeki bir açıklamadır. Bu durumda sözcüğün “Öfkelenmek” içeriği de diğer bir anlam olarak kavrama eklenmelidir.

3164-_Koramak: Közde pişirmek, közün üstüne koymak manalarından başka “Zayıflamak”, “Eksilmek”, “Zarar görmek” anlamlarına da rastlanmıştır. Ancak bu ikinci anlam grubunun “O/A” dönüşümü ile Karamak sözcüğü ile alakalı olma ihtimali dikkatle değerlendirilmelidir. Bundan başka Koramak/Goramak (Guramak/Kuramak) biçimlerinde “Mayalamak” manası da mevcuttur.

3165- Koramaz: Değişik lehçelerde Guramaz/Kuramaz/Küremez/Köremez/Göremez ve Kölemez olarak da söylenen sözcükler yoğurt, ayran ve süt üçlüsünden ikisinin bileşimini ifade eder. Kelime anlamı “Mayalanmaz” (maya tutmaz) demektir. Koramak fiili de közde pişmek anlamına geldiği gibi “Mayalanmak” manası da taşır. Anadolu’da Göremez sözcüğü çiğ sütten yapılmış yağ ve bazı yörelerde ise ekşi süt ile taze süt karışımı koyu yiyecek anlamında kullanılır. Kölemez ise kaymaklı süt demektir.

3166-_Koran: “Karaca” (hayvan) anlamındaki sözcüğün Kuran söylenişi de mevcuttur. “Kasım ayı” manası da bulunmaktadır. Kur kavramı da yine “Karaca” (hayvan) anlamını ihtiva eder. “Kahverengi” içeriği ise Küren başlığında verilmiştir.

3167-_Koraş: Örme duvarlı taş fırın için kullanılan kelimenin “Tuhaf” veya “Acayip” anlamına da rastlanmıştır.

3168-_Koraşmak: “Kor gibi ısınmak” veya “Köz haline gelmek” anlamından başka “Tuhaflaşmak” manasında da kullanılmaktadır.

3169-_Koratmak: Ateşi kor haline getirmek manasından başka “Zayıflatmak”, “Eksiltmek”, “Zarar vermek” anlamlarına da rastlanmıştır. Ancak bu ikinci anlam grubunun “O/A” dönüşümü ile Karatmak sözcüğü ile alakalı olma ihtimali dikkatle değerlendirilmelidir.

3170-_Korav: “Muhafaza” ve “Avlu” anlamlarından başka “Kırağı” içeriği de bulunmaktadır. Fakat burada Korav/Korağ/Korağı/Kırağı dönüşümünün olup olmadığı ayrıca dikkatli bir değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. Çünkü bu güne kadar Kırmak fiilinden türediği kabul edilen “Kırağı” sözcüğünün Kor (ateş, yakıcılık) kökü ile de alakalı olma ihtimali ortaya çıkmaktadır.

3171-_Korbolko: Ateşi insanlara getiren söylencesel kuş. Tanrı Ülgen tarafından gönderilerek bazı söylencelerde ateşi, bazen de yakmaya yarayacak olan çakmaktaşlarını getirdiği söylenir. Sözcük anlamına bakıldığında “ateşi bulan” demektir. “Kor” (ateş) ve “Bol/Bul” köküyle bağlantılı olarak “Bulmak” manasını içerir. “Ateş Şehzadesi / Ateş Prensi” anlamına geldiği de ileri sürülür.

3172-_Korçak: Türkçe’nin neredeyse tüm lehçe ve şivelerinde farklı söyleyişlerle (Korçak/Kurçak/Korşak/Kurşak/Gurşak/Gurçak ve Koğurçak/Kuğurçak/Kuğurzak) rastlanan kelime söyleyiş farklarına bağlı olarak kukla, oyuncak bebek, biblo, heykel gibi manalar taşır.

3173-_Korçalmak: “Olgunlaşmak anlamı taşıyan fiilin “Mayalamak” içeriği Kor (maya) ve Çalmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmuş görünmektedir.

3174-_Kordamak: “Arzulamak” ve “Ummak” manalarına sahip olan fiilin D/L dönüşümü ile Korlamak biçiminde aktarılmasının doğru olup olmayacağı dikkatle değerlendirilmelidir. Bu dönüşümün anlam ve ses arasındaki bütünlüğü bozacak bir etkiye sahip olmadığına karar verilmelidir.

3175- Korga: Sözcüğün “Avlu” (ön bahçe) manasının Korgav söylenişine de rastlanmıştır. Yine aynı anlamdaki Korav sözcüğü ile de doğrudan alakalıdır.

3176-_Korgan: Sporda, özellikle futbolda “Kale” anlamına gelen kelimenin askeri yapı manasındaki Korugan sözcüğü ile doğrudan bağlantısı bulunduğu, hatta aynı sözcüğün farklı söyleniş biçimleri oldukları açıktır. Fakat anlam özelleşmiş olduğu için ayrı olarak verilmişlerdir. Korgan kelimesinin “Himaye” ve “Muhafaza” içerikleri de mevcuttur.

3177-_Korgançak: Burç (kale) manasındaki kelimenin Korugançak/Korgançak/Kurgançak ve Korugança/Korgança/Kurgança söylenişleri de bulunmaktadır.

3178-_Korguş: Köz üzerine koyulan nesne veya köz gibi ısınan eşya manasına gelen sözcük Kor (ateş, köz) sözcünden türemiştir. Korguç söylenişine mısır patlatmak için kullanılan tava manası ile rastlanmış ve anlam belirli bir düzeyde farklılaşmış olduğu için ayrıca verilmesi uygun bulunmuştur. Kurguş biçimindeki söylenişine ise “Arpa kavurma kabı” manası ile rastlanmıştır.

3179-_Korkoy: Moğolların çölde yaşadığına inandıkları, devasa bir solucan görünümündeki yeraltı canavarıdır. Moğol halkının büyük bir kısmının bu canlının gerçekten var olduğuna inandıkları bilinmektedir. Boyunun iki ile beş metre arasında değiştiği öne sürülür. Kızıl kahverengi bir görünüşlü, büyük ve korkunç bir tırtılı andıran bu yaratığın dikenleri olduğu söylenir. Asit kustuğu veya uzaktan elektrik boşalmasına benzer bir etki ile zarar verebildiğine inanılır. Kurak ve özellikle kumlu bölgelerde yaşar. Çünkü asıl hareket kabiliyetini kumda sağlayabilmektedir. Haziran ve Temmuz aylarında daha fazla görüldüğü iddia edilir. Kış aylarında ise yeraltında uykuya yattığı düşünülür. Kelimenin kökeninde Türkçe “Korkmak” fiili ile Moğolca “Horhuy” (solucan, kurtçuk) sözcükleri vardır.

3180-_Korkurmak: Fokurdamak, fıkırdamak,horuldamak, hırıldamak manaları taşıyan kelimenin Horharmak ve Korkarmak söylenişleri de bulunur. Bu fiilden türeyen Korkar/Horhar ve Korkuratma sözcükleri “Nargile” manası taşır.

3181-_Korlamak: Kelime Gurlamak/Gorlamak/Korlamak/Kurlamak dizisi içerisinde “Mayalamak” (fermente etmek) manasına sahiptir. Bu içeriğin Kurlamak olarak aktarılması da mümkün olup, hangi söyleyişin Türkiye Türkçesi’ne uygun olduğuna karar verilmelidir. Aslında sözcüğün orijinali gırtlaksı “G/K” (Q) sesi ile söylenmektedir. “Müdafa etmek” manasının (“Muhafaza” veya “Müdafa” anlamındaki) Koru/Koruğ sözcüğünden kaynaklanan Korulamak/Koruğlamak fiilinden dönüşmüş olduğu rahatlıkla söylenebilir. “İsraf etmek” manası ise Farsça kökenli “Hor” sözcüğü ile bağlantılı görünmektedir ve Türkçe’deki “Hor kullanmak” deyimine denk düşmektedir. Yine bu kökenle bağlantılı olarak “Hakir görmek” manasına da rastanmıştır ki, Türkiye Türkçesi’ndeki Horlamak fiilin H/K dönüşümü ile farklı bir söylenişidir. Bu fiilden türemiş olan Korlav kelimesi için de benzeri bir durum söz konusudur ve Farsça kökenli görünen “Tahkir” (hakir görme) ile “İsraf” manalarının yanında Türkçe kökenli “Himaye” anlamı bulunur. Benzeri açıklamalar türev fiiller için de geçerlidir.

3182- Korlanmak: “Mayalanmak” (fermente olmak) demek olan sözcüğün Kurlanmak olarak aktarılması da mümkün olup, hangi söyleyişin Türkiye Türkçesi’ne uygun olduğuna karar verilmelidir. Aslında sözcüğün orijinali gırtlaksı “G/K” (Q) sesi ile söylenmektedir.

3183-_Korluk: “Skandal” manasındaki kelimenin orijinali Korduk biçimindedir. Farsça kökenli Horluk sözcüğünün Türk dilleri içerisindeki farklılaşmış bir söyleyişi olması ihtimali dikkate alınmalıdır.

3184-_Kormaç: “Popkorn” (patlamış mısır) demek olan kelimenin Kurmaç söylenişi de bulunur. Sözcüğün Kor (ateş) kavramı ile bağlantısı nettir. Koğurmak/Kuğurmak (Kavurmak) fiiliyle ilişkili olarak Koğurmaç/Kuğurmaç > Kormaç/Kurmaç dönüşümü de ihtimal dahilindedir.

3185-_Kormak: “Göğüs kafesi” anlamına gelen sözcüğün Hormak biçimi de mevcuttur. Bu söylenişteki “H” sesi gırtlaksı ve kalındır.

3186-_Korocak: “Mangal” manasındaki sözcük Kor (köz) ve Ocak kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

3187-_Korsamak: Gur/Gor/Kor/Kur/Kür/Gür sözcükleri farklı lehçe ve şivelerde “Maya” anlamına gelmektedir. Korsamak fiili de maya tutmak, mayalanır gibi olmak, ekşimeye başlamak manalarını ihtiva eder.

3188-_Korşak: “Kemer” demek olan kelime Korşamak/Kurşamak (sarmak, muhasara etmek) fiilinden türemiştir. Korşak sözcüğünün “Heykel” manası ise Korçak/Kurçak (kukla, oyuncak bebek) kavramının farklı bir söylenişidir.

3189-_Kortalmak: Kesmez olmak, körelmek, kütleşmek demektir.

3190-_Kortmaç: “Kek” veya “Pasta” anlamlarında kullanılan kelimenin Kortmaş söylenişi de vardır.

3191-_Kortuşkan: “Acem köstebeği” türü hayvanı tanımlar. Kor (kör, görmez) ve Tuşkan (fare, sıçan) sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. Tuşkan/Tışkan/Tıçkan/Tuçkan ve Çuşkan/Çışkan/Şışkan kelimeleri Türkçe’deki Sıçan (Eski Türkçe “Sıçgan”) sözcüğü ile bağlantılıdır ve fareyi veya bazı fare türlerini tanımlar.

3192-_Korugan: Kale, hisar anlamını gelir. Farklı sözlüklerdeki veriler incelendiğinde Korugan/Korgan/Kurgan dönüşümü içerisinde Kurgan (yığma mezar, türbe) kavramı ile ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum her iki kavramın ortak kelime kökünde korunan yer manası bulunmasından kaynaklanmaktadır. Kurukan/Korukan kelimesine ise “Çadır” manasında rastlanması da yine aynı nedenledir.

3193-_Koruk: “Tabu” manası taşıyan kelimenin yasaklanmış kutlu sayılan bir yeri, alanı veya bölgeyi ifade ettiğini söylemek mümkündür. Türkçe’deki Koruluk (küçük orman) sözcüğünde de benzeri bir anlam söz konusudur. Korukan (orijinali Kurukan) kelimesi de yine ormanlık alan manasına sahiptir. Korucu kavramı da bu tür alanları koruyan kişileri tanımlamaktadır.

3194- Korulgan: “Leblebi” manasındaki sözcük ile yine bu manadaki Kavrulgan kelimesinin aslında aynı kavramın farklılaşmış söyleniş biçimleri oldukları kesin gibidir. Türemiş olduğu fiilin Korulmak>Kavrulmak dönüşümü bu durumu doğrular niteliktedir. Kavrulmak fiili Kav/Kab/Kap kökü üzerinden değerlendirildiğinde kabuğun yanmasını veya ateşte kuruyup kavlamasını ifade eder. Diğer bir olasılık ise doğrudan “Kor” (köz) kelimesinden türemiş olmasıdır. Ancak bu durum Korulgan ve Kavrulgan sözcükleri arasındaki bağlantıyı açıklamak için yeterli değildir.

3195-_Korulmak: “Közlenmek” manasındaki fiil Korulmak/Koğrulmak/Kovrulmak/Kavrulmak dönüşümü ile Türkçe Kavrulmak fiiline bağlanır, hatta aynı kavram olduklarını söylemek de yanlış olmayacaktır. Çünkü Türkçe’nin değişik lehçeleri arasında “O/A” dönüşümü zaman zaman görülebilmektedir.

3196-_Korultaz: “Anka kuşu” anlamına gelen kavramın sonundaki “-taz” kısmı kelliği çağrıştırmaktadır. Bu durumda kafası kel olan Akbaba kuşunun efsanevi Anka kuşuna benzetilmiş olması ihtimali mutlaka dikkate alınmalıdır. Türk mitolojisinde hem insanlar hem de hayvanlar için kelliğin bir güç simgesi olarak algılandığı bilinen bir olgudur. İlk kısım ise “Anka kuşu” anlamına gelen Konrul kavramından Kongrul/Konrul/Koğrul/Korul dönüşümü ile oluşmuş olabilir.

3197-_Koruşmak: “Bulanıklaşmak” olarak izah edilen kelimede aslında görüşün netliğinin kaybolması kastedilmektedir. Fiil aslında tam olarak sıcaktan görüntünün dalgalanması, titreşmesi için kullanılır. Örneğin yanan bir ateşin etrafına yahut da yazın sıcak kayaların veya asfalt yollara doğru bakıldığında görüntünün dalgalanarak titreştiği herkesçe bilinen doğal bir olgudur. Sözcüğün bundan başka “Kor (köz) haline gelmek” manası da mevcuttur.

3198-_Koruşturmak: “Közleştirmek” (kor haline getirmek) manasındaki sözcüğünün “Gözünü almak” veya “Gözünü kamaştırmak” manası özellikle ışık saçan nesneler (kaynak makinası gibi) ve görüntüyü bulanık veya dalgalı hale getiren aşırı sıcak cisimler için kullanılır.

3199-_Korut: Türk Dünyası’nın farklı yörelerinde Kurut/Korut sözcüğü bekletilerek nemi alınmış veya azaltılmış peynirleri tanımlamak için kullanılır. “Kurut” kavramı yağı alınmış yoğurdun kurutulmasıyla yapılan özel bir peynir türünü de ifade eder. Bunlar dikkate alındığında “Korut” kelimesini genelleme yaparak “Kaşar” şeklinde izah etmek yerine “Eski Kaşar” olarak tanımlamak daha doğru olabilir. Ancak yorum yoluyla açıklanan bu konuda kesin bir bilgiye ulaşılabilmiş değildir.

3200-_Korutmak: “Közlemek” (köze tutmak, közün üzerinde pişirmek) demek olan kelimenin “İltimas geçmek” (torpil yapmak), “Himaye etmek”, “Müdafa etmek” manaları da bulunmaktadır. “Zarar vermek” manasına da rastlanmıştır.

3201-_Kosa: “Tırpan” veya “Orak” manasındaki sözcüğün Yunanca veya Rusça kökenli olduğu çeşitli kaynaklarda yer alır. Türkçe’nin lehçeleri içerisinde rastlanan Kos sözcüğünün “Tarım aleti” manası ile kayıtlara geçirilmiş olması Rusça ile ilişkili olma ihtimalini güçlendirmektedir. “Köse” (saçsız ve/veya sakalsız) sözcüğünün farklı bir söylenişi olması da bu anlamın büyük olasılıkla Farsça kökenli olduğunu gösterir. “Saç örgüsü” anlamının etimolojisi net değildir. “Nevruz bahşişi” anlamının kökeni ise çok daha karanlıkta kalmış olup, bu konuda yeterli bilgi ve veri yoktur. Kanaatimizce eski Türk kültüründeki Koça adı verilen törenlerle ilişkili olup bu içerik tamamen Türkçe kökenlidir.

3202- Kosamak: Saç örmek olarak izah edilen fiil aslında saçın iki belik (örgü) halinde örülmesini tanımlamaktadır. “S/Ş” dönüşümü ile Koşamak fiili içerisinde değerlendirilmesi de mümkündür.

3203-_Kosar: “Tırpan” manasındaki kelimenin “Yedek” anlamı Koşar başlığında verilmiştir.

3204-_Kosatmak: “Kütleştirmek” manasındaki fiilin “Ağacı kısa kesmek” şeklindeki özelleşmiş bir içeriği de mevcuttur. Sözcüğün Farsça “Köse” (saçsız ve/veya sakalsız) kavramı ile bağlantısı net olmayıp aradaki ilişki zayıf görünmektedir.

3205-_Kosayak: “Kanguru” demek olan sözcük aslında bileşik bir kelimedir. Kos/Koş (çift, iki) ve Ayak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Türkçe’ye “Koşayak” şeklinde de aktarılabilir.

3206-_Kosma: “Aşure malzemesi” anlamı taşır. Türkçe’nin değişik lehçe ve şivelerinde Kosma/Kospa ve Kosmaç/Kosmaç/Kospaç/Kospaş sözcükleri “Türlü” (yemek) ve “Aşure” (yemek) anlamlarına gelir. Kimi zamanda bu yemeklerde kullanılan karma malzemeyi tanımlar. Her durumda çeşitli malzemelerin karıştırılarak yapıldığı yemek veya yiyeceği ifade ediyor olması ortak belirleyici unsurdur. Kelimeye kaynaklık teşkil eden Kosmak (karıştırmak, katmak) fiili “S/Ş” dönüşümü ile Koşmak (bağlamak, birleştirmek) fiiline bağlanır.

3207-_Kosulmak: “S/Ş” dönüşümü ile Türkiye Türkçesi’ndeki Koşulmak (katılmak, birleşmek, eşleşmek) fiilinin farklı bir söylenişi gibi görünmektedir.

3208-_Koşak: Şiir, neşide anlamlarına gelen sözcük Koşmak fiilinin bağlamak, birleştirmek, eşleştirmek içeriğinden türemiştir. “Beyit” (iki mısra) manasında kullanıldığında ise sözcüğün diğer bir anlamı olan “Çift” (ikili) içeriği ile doğrudan bağlantılı olduğu net olarak görülür. Bundan başka kelimenin “Naz” manasına kayıtlarda rastlanmıştır. Sözcük bazı lehçelerde Kojak biçimi ile yer alır ve aynı ses dönüşümü türev fiiller ile sözcükler için de geçerlidir. Sözcüğün Kosak söylenişi ise “Karı- koca” manasında yer almaktadır.

3209-_Koşaklamak: Çiftlemek (ikili hale getirmek), eşleştirmek demektir. Şiir yazmak, beyit dizmek manasında kullanıldığı da görülür. Sözcük bazı lehçelerde Kojaklamak biçimi ile yer alır ve aynı ses dönüşümü türev fiiller ile sözcükler için de geçerlidir.

3210-_Koşaklanmak: “Riyakarlık etmek” anlamına gelen fiil “İkiyüzlülük etmek” ve “İkili oynamak” deyimlerini de karşılamaktadır. Ayrıca “Nazlanmak” manasına da rastlanmıştır.

3211-_Koşamat: “Lakap” (takma ad) anlamındaki kelimenin orijinali Kuşamat biçimindedir. Türkçe’ye doğrudan Koş (çift, yedek) kökü üzerinden aktarılması daha uygun bulunmuştur. Bileşik kelime olma ihtimali de yüksektir. Bu ihtimali sondaki “-at” eki akla getirmektedir. “Ad” (isim) sözcüğü neredeyse Türkçe’nin tüm lehçe ve şivelerinde “At” biçimi ile yazılmaktadır.

3212- Koşarba: “Bisiklet” manasına gelen sözcük aslında bileşik bir kelimedir. Kos/Koş (çift, iki) ve Arba (teker) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Bazı lehçelerde “Kosarba/Kojarba” olarak da söylenmektedir.

3213-_Koşargamak: “Katıştırmak” manasına gelen sözcüğün orijinali Kuşargamak biçimindedir. Koş (çift) kökü üzerinden “Eşleştirmek” veya “Çiftleştirmek” anlamına sahip olduğunu söylemek de mümkündür.

3214-_Koşat: Kelimenin “Çift (iki) at” manası Koş (çift, ikili) ve At sözcüklerinin bileşiminden kaynaklanmaktadır. Özellikle çift at tarafından çekilen arabalardan bahsedilirken kullanılmaktadır. Sözcüğün diğer içeriği olan “Şart” ise geniş bir anlam yelpazesine sahip olan Koşmak fiilinden türemiştir (tıpkı aynı manaya sahip olan Koşul kelimesi gibi). Bundan başka “Mertek” şeklinde daha özel bir anlama daha rastlanmıştır.

3215-_Koşbaş: Koş (çift, ikili) ve Baş sözcüklerinin bileşiminden oluşur. Çiftbaşlı demektir.

3216-_Koşçak: Sözcük farkedilmeyecek düzeyde bütünleşmiş iki kelimeden oluşmaktadır. Kos/Koş (çift, iki) ve Çak (teker) kelimelerinin bileşik halidir.

3217-_Koşkar: Türkçe’nin farklı lehçe ve şivelerinde Koçkar/Koşkar/Koskar sözcüğü “Kutup Yıldızı” (Polaris) anlamında kullanılır.

3218-_Koşlamak: “Şiir okumak” veya “Mani okumak” şeklinde izah edilen fiilin kelime kökenindeki anlam tam olarak “Çiftlemek” (ikili hale getirmek) veya “Eşlemek” demektir. Erkek için “Cinsel birleşmede bulunmak” manasında da kullanılmaktadır. Dolayısıyla iki mısrada aynı kafiyenin bulunduğu seriler halinde şiir okumak olarak yorumlandığında beyitlerden oluşan şiir okumak veya “Beyit okumak” şeklinde açıklanması da mümkündür. Ayrıca “Çiftlemek” içeriğine bağlı olarak iki atla yolculuk etmek anlamında kullanıldığı da görülür. Bundan başka “Yumak sarmak” şeklinde ilk anlam grubundan daha bağımsız bir içeriğe de rastlanmıştır.

3219-_Koşlanmak: “Eşlenmek” manasındaki kelimenin “Eş bulmak” (özellikle kadınlar için “Koca bulmak”) anlamında kullanıldığı da görülür. Dişi için “Cinsel birleşmede bulunmak” manasında da kullanılmaktadır.

3220-_Koşlaşmak: “Çift olmak” (ikili hale gelmek) ve “Oyunda eşleşmek” manalarından başka “Çiftleşmek” (cinsel birleşmede bulunmak) manası da bulunmaktadır. Bu ikinci anlam “Hoşlaşmak” şeklinde de söylenir ancak burada baştaki “H” harfi gırtlaktan çıkarılır (Azerice “X”). Anlam kayması ile karşı cinse ilgi duymak manasında da kullanılmaktadır.

3221-_Koşmak: “Muadil” (eşdeğer) manası taşıyan kelimenin “Nakarat” anlamı ise Koşumak sözcüğünden aktarılmıştır. Aradaki “U” sesinin Türkiye Türkçesi’ne ses dizimi açısından uygun olmadığı ve söyleyişte büyük oranda bu sesin kaybolduğu kanaatine varılarak zaten var olan (isim niteliğindeki) Koşmak sözcüğüne anlam aktarması yapılması daha doğru bulunmuştur. Sözcüğün ayrıca “Deve semeri” manası da bulunmaktadır.

3222- Koşna: Sözcüğün “Hoppa” veya “Hafifmeşrep” manası Hoşna başlığında değerlendirilmiştir.

3223- Koşnaç: Kutsal kitaplara bakarak gelecekten haber verdiğine ya da gaybı gördüğüne inanılan kişilere verilen bir isimdir. Koşanaç/Kuşanaç/Kuşnaç biçimlerine de rastlanır.

3224-_Koştaksamak: “İçine cin girmek” (cinlenmek, cin tutmak) demek olan fiilin kökeninde tam olarak “Eşleşme hissiyatı yaşamak” anlamı bulunur.

3225-_Koştamak: “İkilemek” (çift hale getirmek) ve “İlave etmek” sözcüğün asıl anlamlarıdır. Ancak bu iki anlamın etkileşimi sonucu erkeğin kadına yönelik cinsel birleşme eylemini tanımlamakta kullanılır olmuştur. Türkçe’ye Koşlamak şeklinde aktarmak mümkün olsa da söyleyişte ve ses uyumunda herhangi bir sıkıntı olmadığı için olduğu gibi alınmıştır.

3226-_Koşuk: Genel olarak “Şiir”, daha dar bir içerikle “Halk şiiri” anlamları taşıyan sözcüğün Kojuk söylenişi de mevcuttur.

3227-_Koşulgan: “Teçhizatlı” (donanımlı) şeklindeki genel anlamından başka koşuma hazır at (veya bazen de koşulmuş at, hazırlanmış at) şeklindeki özelleşmiş bir anlamı da bulunur. Ayrıca “Alakalı/Alakadar” (ilgili, ilintili) manası da vardır. Sözcüğün Kuşulgan söylenişine “Karışık” manasında rastlanmıştır.

3228-_Koşulmak: “Teçhiz edilmek” (donatılmak) anlamının yanında, başka birisinin fikrine katılmak manası da bulunur. Bundan başka “Dahil olmak” anlamı da mevcuttur.

3229-_Koşun: Saf (dizi, yan yana duranların oluşturduğu sıra) şeklindeki anlamı genişleyerek “Ordu” manasında da kullanılmaktadır. Ayrıcı değişik dillerde Kojon/Kojun/Koşun biçimleriyle “Güfte” (şarkı sözü) veya “Şiir” anlamlarına gelmektedir. Bu son mana Türkçe’deki Koşma, Koşuk gibi şiirle ilgili kelimelerle de bağlantılıdır. Altay lehçelerinde “Sarın” (beste) kavramı ile birlikte bahsedildiğine sıklıkla rastlanır. Koşun sözcüğünün “Testi” manasına da kayıtlarda rastlanmıştır.

3230-_Koşundurmak: “Şiir yazmak” manasındaki kelimenin “Sıraya sokmak” veya “Hizaya sokmak” anlamı da bulunmaktadır.

3231-_Koşunmak: Birleşmek, katılmak, sıra oluşturmak, safta durmak anlamlarına gelen fiilin sağa sola koşuşturmak, kendi kendine koşmak manalarında kullanıldığı da görülür.

3232-_Koşur: “İlave” manası taşıyan kelimenin Kojur söylenişi de mevcuttur.

3233-_Kotan: Çiftlik, ahır, çitle çevrili alan manalarından başka “Çarpık bacaklı” anlamına da rastlanmıştır.

3234- Kotanayak: Kotan/Köten (çarpık bacaklı) ve Ayak sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Özellikle futbol oynayanlar arasında topa vurmayı beceremeyenler veya atışı doğru yapamayanlar için kullanılmaktadır.

3235-_Kotarılmak: Sözcüğün Kutarılmak biçimi ile “Serbest bırakılmak” veya “Azad edilmek” anlamlarına da rastlanmıştır.

3236-_Kotarmak: “Tahliye etmek” (boşaltmak) ve “Aktarmak” anlamlarından başka “Kopyalamak” manasına da rastlanmıştır. Fiilin ek almamış hali olan Kotmak biçiminin de birincil anlama benzer olarak “Tahliye etmek”, “Boşaltmak”, “Dökmek” manalarına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Fakat bu Kotmak fiilinin özellikle çekimli hallerinde Türkiye Türkçesi’nin söyleyiş kolaylığına pek uygun olmadığı söylenebilir. Sözcüğün Kutarmak biçimi ile “Serbest bırakmak” veya “Azad etmek” anlamlarına da rastlanmıştır.

3237-_Kotaz: “Nazarlık” (nazar boncuğu) manasındaki kelimenin Kutaz (kutsal nesne) kavramı ile doğrudan bağlantısı vardır. Hatta aynı sözcüğün farklı lehçelerdeki farklı söyleyişleridir. Bu kavramları kutsal (totem hayvanı) sayılan Kotuz (yaban öküzü) ile ilişkilendiren araştırmacılar da mevcuttur. Gerçekten de Kotuz/Kotaz/Kotas sözcüklerinin farklı kaynaklarda yaban öküzü, dağ öküzü, yak sığırı, tibet boğası gibi tanımlamalarla yer aldığı görülür.

3238-_Kotur: Uyuz hastalığı şeklindeki özel bir anlamdan başka daha genel olarak iltihaplı, enfeksiyonlu yara manası da bulunur. Yara kabuğu anlamı da mevcuttur.

3239-_Koturmak: “Tahrik olmak” şeklinde izah edilmiş olan fiilin aslında Kudurmak fiilinin farklı bir söyleniş biçimi olduğu görülmektedir. Ancak anlamda önemli ölçüde bir farklılaşma olduğu için orijinal biçimi ile aktarılmıştır. Aynı durum Koturtmak (“Tahrik etmek”) ve Kudurtmak fiili arasındaki ilişki için de geçerlidir. Eski kaynaklarda “Uyuz olmak” (hastalık) manası da mevcuttur.

3240-_Kovaktaş: Kovak (gök) ve Taş sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Meteor anlamına gelir.

3241-_Kovarmak: Ağaç ve bitkiler için kurumak, solmak, kuruyarak içi boşalmak anlamlarına gelen fiilin Kuvarmak/Kovarmak/Koğarmak söylenişleri mevcuttur. Sözcüğün türediği Koğ/Kov/Kof kökünde içi boş olma içeriği bulunmaktadır. O/A dönüşümü ile Kav köküyle olan bağlantı dikkate alındığında ise kelime kuruyak sadece kabuğu kalmak veya yanmaya müsait hale gelecek kadar kurumak şeklinde de izah edilebilir. Kuvarık/Kovarık/Koğarık ise kurumuş, solmuş, içi boşalmış demektir.

3242-_Kovsatmak: Koğ/Kov (dedikodu) sözcüğü ve Satmak fiilinin bileşiminden oluşma ihtimali vardır. “Laf taşımak” anlamına gelmektedir. Sözü (dedikoduyu) başkasına satmak (başkasının diline vermek) içeriğine sahiptir. Koğsatmak söylenişi de mevcuttur.

3243-_Kovşamak: “Harap olmak” manası taşıyan fiil Anadolu Türkçesi’ndeki Kağşamak (gevşemek, dağılmak) fiilinin farklı bir söylenişidir. Ancak “Terkedilmek” gibi daha özel ve farklılaşımış bir içeriğe de sahip olduğu için orijinal biçimi ile aktarılmıştır. Bunun dışında “Perdahlamak” gibi son derece uzak bir manaya rastlanmış olmakla birlikte aradaki bağlantı netleştirilememiştir. “Laçkalaşmak” manasında kullanılan Kovzamak fiili ile de doğrudan alakası bulunur.

3244- Kovumsak: “Antipatik” anlamındaki sözcüğün “N/M” dönüşümü ile Kovunsak biçimi de mevcuttur.

3245-_Kovumsamak: “İstiskal etmek” anlamındaki sözcüğün “N/M” dönüşümü ile Kovunsamak biçimi de mevcuttur.

3246-_Kovuş: Kelimenin “Petek” manası Türkçe’deki Koğuş (yatakhane) kavramı ile de bağlantılı görünmektedir. Bu nedenle bu şekliyle alıntılamak yerine Koğuş sözcüğüne yeni bir anlam içeriği olarak eklenmesi değerendirilmelidir. Sözcüğün bundan başka “Kadeh” manası da bulunmaktadır.

3247-_Kovuşmak: Birbirini kovmak, karşılıklı olarak birbirlerini defetmek anlamı taşır. Cinsel birleşmede bulunmak manası ise O/A dönüşümü ile Kavuşmak fiilinden kaynaklanıyor olmalıdır.

3248-_Kovuz: Cin kovma, Şeytan kovalama, eksorsizm anlamlarına gelir. Kötü ruhların uzaklaştırılması işlemidir. Koğuz/Koğuç/Kovuç/Kuvuç/Kuğuç/Kuğuz söylenişleri de bulunur. Ruhları görüp insanlardan uzaklaştırabilen kişilere Kovuçu (Kuvuçu/Kuğuçu) denir. Kovma işlemi için tütsüleme yapılması yaygın bir uygulamadır. Şaman cin çarpmış veya ruh tutmuş kişinin yüzüne su serperek ya da üzerinde ateş dolaştırarak “Kovuç, Kovuç!” diyerek seslenir.

3249-_Kovzamak: “Laçkalaşmak” anlamındaki fiil Kağşamak (gevşemek, dağılmak) ve Kovşamak/Koğşamak (harap olmak) fiilinin farklı bir söylenişidir. Ancak “Laçkalaşmak” gibi biraz daha özel bir izahata rastlandığı için orijinal biçimi ile aktarılmıştır. Ayrıca daha uzak bir Türk dilinde “V” sesi düşmesi ile yine “Gevşemek” anlamında Kozamak biçimine de rastlanmıştır.

3250-_Kovzatmak: “Laçkalaştırmak” anlamındaki fiile (“V” sesi düşmesiyle) “Gevşetmek” izahatı ile Kozatmak biçiminde de rastlanmıştır.

3251-_Koyan: “Eklem romatizması” anlamından başka “Omuz kası” ve “Rüzgar hortumu” içeriklerine de rastlanır. Ayrıca “Kır tavşanı” manası da vardır, ancak bu anlam Kuyan başlığında verilmiştir.

3252-_Koyaş: Kuyaş/Koyaş kavramı bazı lehçelerde “Güneş” veya “Güneş ışığı” manası taşımaktadır. Kuyaş varyantı söyleyiş kolaylığı açısından Türkiye Türkçesi’ne daha uygun bulunduğu için “Güneş ışığı” izahatı ile aktarılmıştır. Ancak “Koyaş” ise mitolojide Güneş Tanrısı’nın özel adı olarak kullanıldığından burada ayrıca verilmiştir.

3253-_Koyralmak: Eğilmek, bükülmek manasındaki fiilin Koyrulmak biçimindeki söylenişi de mevcuttur. Kökensel olarak Koy/Kuy kökü üzerinden Kuyruk kavramı ile bağlantılı olup tıpkı kuyruk gibi kıvrılmak şeklinde izah edilebilir.

3254-_Koyraltmak: Eğriltmek manasındaki fiilin Koyrultmak biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

3255- Koyruğan: “Engerek yılanı” manasındaki kelime Kuyruk sözcüğü ile kökensel olarak ilişkili durmaktadır. Bu nedenle Kuyruğan olarak aktarılması da mümkün görünmektedir. Ancak söyleyişte bir sıkıntı olmadığı için asıl biçim korunmuştur.

3256-_Koyrung: “Yılan” anlamındaki kelime Kuyruk sözcüğü ile O/U dönüşümü üzerinden kökensel olarak ilişkili durmaktadır. “N “harfi ise genizden seslendirmektedir (N).

3257-_Koyuk: Kelimenin “Hüzün” ve “Pıhtı” şeklinde iki anlamı vardır. “Pıhtı” manasında Kuyuk söylenişine de rastlanır.

3258-_Koyultmaç: “Lor peyniri” olarak açıklanan kelimeye Koyultmaş söyleyişi ile “Lor peyniri yemeği” manasında rastlanmıştır. Birbirine çok yakın içeriklere sahip oldukları için ikinci biçim ayrı bir kavram olarak verilmemiştir. Anadolu’da “Muhallebi” manasında kullanılması da yaygındır.

3259-_Koyunmak: “Su dökünmek” manasındaki sözcüğün Kuyunmak biçimi ile “Banyo yapmak” izahatına da rastlanır.

3260-_Koyurmak: Kelime “Pıhtılaşmak” anlamıyla değerlendirildiğinde Türkiye Türkçesi’ndeki Koyulmak (yoğunlaşmak) fiilinin farklı bir söyleyişle anlam farklılaşmasına uğramış biçimi olarak algılanabilir. Ayrıca “Serbest bırakmak” ve “Azad etmek” manaları da mevcuttur.

3261-_Koyuşmak: Cinsel birleşmede bulunmak manasından başka karar almak, antlaşmak anlamları da bulunmaktadır.

3262-_Koz: Ceviz (ağaç, meyve) manası taşıyan sözcüğün Kos biçimindeki söylenişine de rastlanmıştır.

3263-_Kozamak: “Süslemek” manası Gözemek/Gozamak/Kozamak dönüşümü ile “Göz” kavramına bağlanıyor gibi görünmektedir. Bu durumda göze hoş görünecek bir hale getirmek şeklinde açıklanması tamamlayıcı olacaktır. Karayca “Koz” kökünün “Göz” ile doğrudan ilişkili olduğu bilinmektedir. Sözcüğün “Gevşemek” anlamı ise Koğşamak/Koğzamak/Kovzamak/Kozamak dönüşümü üzerinden Kağşamak fiili ile ile bağlantılıdır. Bu içerik Kovzamak fiilinde ele alındığı için ayrıca tekrar verilmemiştir. Aynı durum Kozanmak (süslenmek) ve Kozatmak (süsletmek) fiilleri için de geçerlidir.

3264-_Kozçuğun: Koz (ceviz) ve Çuğun (helva) sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. “Ceviz helvası” demektir.

3265-_Kozdurcu: “Tahrik edici” manasındaki sözcüğün Türkçe’ye (araya “U” sesi eklenerek) Kozdurucu biçiminde aktarılması da imkan dahilindedir. Ancak söyleyiş uyumunda sıkıntı olmadığı için orijinal biçim ile aktarılmıştır.

3266-_Kozdurmak: “Tahrik etmek” veya “Coşturmak” manası taşıyan fiilin Kor/Koz kökeninden kaynaklanan anlam içeriği kızdırmak, ısıtmak, kor gibi sıcak hale getirmek olarak açıklanabilir.

3267- Kozgalmak: “Tahrik olmak” (hareketlenmek) manasından başka “Heyecanlanmak” içeriği de bulunmaktadır. İsyan etmek (ayaklanmak), galeyana gelmek anlamları da kayıtlarda yer alır. Bu fiilden türeyen Kozgalış sözcüğü “İsyan” / “Galeyan” anlamına gelir.

3268-_Kozgamak: Galeyan etmek, tahrik etmek, isyan etmek, hareketlendirmek, heyecanlandırmak gibi birbirine benzer birkaç manası vardır.

3269-_Kozlamak: “Doğurmak” anlamı ile verilmiş olan kelime için “Yumurtlamak” manası da mevcuttur. “Yumurtayı folluğa koymak” şeklinde son derece özelleşmiş bir açıklamaya daha rastlanmıştır, ancak bu izahat tavuğun yumurtasını folluğa bırakması olarak anlaşılmalıdır. Sözcüğün Koz>Köz>Göz dönüşümü ile Gözlemek fiilinin farklı bir söyleyiş biçimi olduğu da anlaşılmaktadır (özellikle Karayca’da).

3270-_Kozlanmak: Ceviz, çam, meşe, palamut gibi ağaçlar için meyve veya tohum oluşmak / oluşmaya başlamak manasında kullanılmaktadır.

3271-_Kozuk: “Ceviz içi” anlamına gelen kelimenin Kosuk biçimi ile “Fındık” manasında kayıtlarda yer aldığı görülmüştür. Ancak inisiyatif kullanılarak “Fındık içi” olarak aktarılması daha uygun bulunmuştur. Ayrıca Kuzuk biçimine “Çam fıstığı” manası ile de rastlanır.

3272-_Kozulmak: “Tahrik olmak” manasından başka “Katılmak” anlamına da rastlanmıştır.

3273-_Kozunmak: “Şevklenmek” manası taşıyan sözcüğün “Gücenmek” anlamı da bulunur.

3274-_Kozutmak: Teşvik etmek, tahrik etmek manalarını içerir.

3275-_Köçenmek: Tatile gitmek anlamı taşıyan fiilin Göçenmek olarak aktarılması da mümkündür.

3276-_Köçermek: “Filizlenmek” (filiz vermek) manasındaki fiilin Köçermek/Köğçermek/Göğçermek dönüşümü ile yeşillenmek, yeşermek anlamına bağlanması büyük bir olasılık dahilindedir.

3277-_Ködezmek: “Nöbet tutmak” olarak izah edilen kelimenin Türkçe’ye Ködeşmek olarak aktarılmasının daha doğru olup olmayacağına karar verilmelidir. Z/Ş dönüşümü dikkate alındığında mananın aslında “Nöbetleşe yapmak” şeklinde olduğu daha açık olarak görülmektedir.

3278-_Ködürmek: Sözcüğün “Kurban kesmek” ve “Yükseltmek” anlamları her ne kadar çok uzak gibi görünseler de kesilen kurbanın (bazen de ruhunun veya ateşe atılan etinin dumanının) Tanrı’ya yükseltildiği inancı, daha eski dönemlerde ise kurbanın transa geçen şaman tarafından göğe götürülerek Tanrı’ya ulaştırılıdığı inanışı ile tam bir uyum içerisindedirler ve bu bağlamda iki anlam bir bütünlük arz ederler.

3279- Köğenek: “Kürk” veya “Elbise” açıklamalarına rastlanan kelimenin Anadolu’da bugün dahi kullanılan Köynek (gömlek veya atlet) sözcüğü ile doğrudan bağlantılı olduğu açıktır (Köğenek/Köyenek/Köynek/Küynek/Künek).

3280-_Köğmek: “Taklit etmek” anlamındaki fiilin orijinali Köğümek şeklindedir. Ancak aradaki “Ü” sesinin Türkiye Türkçesi’nde söyleyişte kaybolması nedeniyle Köğmek olarak alınmıştır.

3281-_Köğtey: Müzik aleti için“Akordlu” manasında kullanılan sözcüğün Küğtey veya Köktey biçiminde aktarılması da mümkündür.

3282-_Köğür: “Ötüş” manasına gelen sözcüğün Köğ/Kök/Gök/Göğ köküyle bağlantılı olarak Göğüs kavramı ile bağlantısı bulunmaktadır. Kelime kökünde göğüsten çıkan ses manasını içerdiğini söylemek mümkündür.

3283-_Köğürmek: “Derin soluk almak” bazen de “Göğüs şişirmek” anlamına gelen sözcük Köğürmek/Göğürmek dönüşümü üzerinden Göğüs kavramı ile ilişkilidir. Köğrümek söylenişi de mevcuttur ve Körümek (şişirmek, pompalamak) fiili ile de doğrudan bağlantısı vardır.

3284-_Köğüspek: “Bluz” (kolsuz gömlek) veya “Tişört” demektir. Kavramın ilk kısmını oluşturan Köğüs sözcüğü çok net olarak Göğüs kelimesinin farklı bir söylenişinden ibarettir.

3285-_Köğüz: Kelimenin “Manzume” anlamı Küğ/Köğ/Köy/Küy (şiir) sözcüğünden kaynaklanır. “Sine” manası ise çok açık bir biçimde Göğüs kelimesinin farklı bir söylenişi olması nedeniyledir. Şiirin göğüsten çıkarılan ses olarak algılandığını göstermektedir.

3286-_Kökel: Farsça kökenli “Kakül” sözcüğünün farklı bir söylenişi olmasına karşın Türkçe Kök sözcüğü ile uyumlu göründüğü için alıntılanmıştır (sözcüğün yabancı kökenli olduğu bilinmese tıpkı bir kökten uzarmış gibi salınan saç tutamı anlamında Türkçe bir sözcük olduğu zannedilebilecektir). Halk ağzında yabancı kökenli sözcüklerin telaffuzlarının ne derecede Türkçe ile uyumlu hale getirilebildiğinin güzel örneklerinden birisidir.

3287-_Kökemek: “Kök salmak” anlamı haricinde mecazen “İnat etmek” manası da bulunur. İki anlam arasındaki uyum rahatlıkla görülebilir. Tıpkı bitkinin bir yere tutunarak kökünü sağlamlaştırması ve zor sökülmesi gibi kişinin bir konudaki fikri de kök salarak sağlamlaşmışsa kolay kolay sökülüp atılamayacak ve bunu savunarak görüşlerinde direnecektir.

3288-_Kökermek: “İlkbahar gelmek” manasındaki sözcüğün “Yeşermek” anlamı da bulunur. Her iki içerik de aslında ses dönüşümleri ile Göğermek (yeşillenmek) fiiline bağlanır.

3289-_Köklemek: “Akord etmek” manası Köğlemek (şarkı okumak), Köylemek (beste yapmak), Küğlemek (şiir okumak) fiilleri ile de doğrudan alakalıdır. Bunun dışında kökünden sökmek, dibine kadar batırmak, sıkıca dikmek, çiviyle sabitlemek, bahar gelmek, baharda hayvanları çıkarıp otlatmak içeriklerini de ihtiva eder. Ayrıca “ekini daha tarlada iken, hasat edilmeden önce satmak” gibi son derece özelleşmiş bir anlamı da vardır. Köktemek söylenişi ile “Soya çekmek” (ırsi olarak atasına çekmek) manası da bulunmaktadır.

3290- Kökleşmek: Sözcüğün Kökteşmek biçimi ile “Akraba olmak” manasına da rastlanır.

3291- Kökmek: “Sökmek” şeklinde izah edilmiş olan kelime “Kökünden sökmek” olarak da anlaşılabilir. “İnat etmek” manasına da rastlanmıştır.

3292-_Kökrek:

Kükrekçek/Kökrekçek ise “Sütyen” manası taşır.

3293-_Kökremek: “Hızlı nefes alıp vermek” manasındaki fiilin “Kükremek” manası ise bu kelimenin farklı bir söylenişi olmasından kaynaklanır. Benzer bir durum da Kökreşmek fiili için de geçerli olup (birlikte gerçekleştirilen) bağrışmak, böğrüşmek anlamları Kükreşmek fiilinin farklı bir söylenişi olması ile doğrudan ilişkilidir.

3294-_Kökse: “Meme” manasındaki sözcüğün Kükse söylenişi de yaygındır.

3295-_Kökseğiz: Kök/Gök (yeşil renk veya bitki anlamında) ve (“Sakız” sözcüğünün farklı versiyonları olan) Seğiz/Seniz/Sengiz/Sangız/Sanız kavramlarının bileşik hali gibi görünmektedir. Sakız ağacı manası taşımaktadır.

3296-_Köksemek: Küksemek telaffuzu da mevcut olan ve özelikle süt veren genç dişi hayvanlar ve genç kızlar için kullanılan fiilin “Memesi çıkmak” (ergenlikle beraber memesi belirginleşmeye başlamak) anlamından başka “Tazir etmek” (azarlamak) manasına da rastlanmıştır. Birbirlerine çok uzak gibi görünseler de her iki anlam da Kök/Gök/Göğ kökü üzerinden Göğüs kavramına bağlanır. İkinci anlam çok büyük olasılıkla göğüsten yüksek çıkararak bağırmak içeriğine sahiptir. Bu durumda açıklama aslında “Birine bağırmak” veya “Bağırarak azarlamak” şeklinde netleştirilmelidir.

3297-_Köktemek: “Baharı geçirmek” demektir. Soya çekmek” (ırsi olarak atasına çekmek) manasının Köklemek olarak aktarılması da mümkündür. İçerik aslında “Köke çekmek” (soyunun kökenindeki kişilere benzemek) olarak açıklanabilir. “Dikiş dikmek” anlamına da rastlanmıştır.

3298-_Köktürmek: Sözcüğün orijinal anlamı “Kök söktürmek” demektir. Fakat mecazen inat etmek manasına gelmektedir. “Kök söktürmek” deyimi Anadolu’da birisine inatla bir şeyi yaptırmak için onu zorlamak manasında kullanılmaya devam etmektedir.

3299-_Kökümek: “Meme emmek” anlamından başka “İnat etmek” manasına da rastlanmıştır. Fakat bu ikinci içerik Kökmek/Kökümek dönüşümü içinde birlikte değerlendirilmelidir. Çünkü Kökmek fiili de yine “İnat etmek” manasına sahiptir.

3300-_Köküşmek: Göğüs için kullanılan “Kabarmak” veya “Şişmek” içerikleri “Göğsü kabarmak” mecazı ile gururlanmak, mağrurlanmak manalarında da kullanılmaktadır. Ayrıca hindi (culuk), tavus kuşu gibi hayvanların tüylerini kabartmaları da yine bu fiille anlatılır. Büyük olasılıkla göğüsün havayla dolmasına benzetme yoluyla balon için de yine “Şişmek” manasında kullanıldığı görülür. Köküzmek fiilinin de benzer manalara sahip olması nedeniyle farklı bir söylenişi olduğu kanaatine varılarak ayrıca verilmemiştir. Köküştürmek/Köküzdürmek fiili de aynı şekilde “Göğsünü kabartmak”, “Göğsünü şişirmek” anlamlarını hem gerçek hem de mecaz olarak ihtiva eder.

3301- Kölben: “Havuz” anlamındaki sözcüğün Türkçe’ye Gölben veya Gölmen olarak aktarılması da mümkün görünmektedir.

3302-_Kölçemek: “Gölgelenmek” manasındaki sözcüğün Türkçe’ye Gölçemek olarak aktarılması da mümkündür. “Gölge” kavramı ile aynı kökten türemiş olduğu çok açıktır.

3303-_Kölek: Sözcüğün “Silüet” anlamı Köl/Göl kökü üzerinden Gölge kavramı ile doğrudan bağlantılıdır. Kölenke sözcüğü de yine gölge, silüet manası taşır.

3304-_Köleme: Asma çileğinin sürgününe (filizine) verilen isimdir. Sözcüğün Göleme söylenişi aslında daha yaygındır. Bir olasılık kavramın “Ğ” düşmesi sonucu Göğleme>Göleme>Köleme dönüşümü ile ortaya çıkmış olmasıdır. Bu durumda kavramın “Göğ” (yeşil) sözcüğünden türemiş olduğunu söylemek mümkündür. Diğer bir olasılık ise “Köl” köküne bağlı olarak takip etmek, bağlı olmak içerikleri ile alakalı olmasıdır.

3305-_Kölemek: “Gölge düşmek / oluşmak” anlamındaki sözcük Köl/Göl kökü üzerinden Gölge kavramı ile doğrudan bağlantılıdır ve Kölümek söylenişine de rastlanır. Türkçe’ye Gölemek olarak aktarılması da mümkün görünmeketedir. Ayrıca bir bitkinin dalından uzanarak yeni bir kök çıkmak (özellikle üzüm asması veya çilek için) manası da taşır. Olasılıkla bu içerik “Ğ” düşmesi sonucu (yeşillenmek, yeşermek manasında) Göğlemek>Gölemek>Kölemek dönüşümü ile ortaya çıkmıştır. Bu manada kullanıldığında Gölemek biçiminin daha yaygın olması bu durumu destekler niteliktedir.

3306-_Kölemen: Para biriktirerek özgürlüğünü satın alan köle anlamı taşır. Eski uygarlıklarda, örneğin Roma İmparatorluğu’nda yaygın bir uygulamadır. Ayrıca başa yollarla örneğin azad edilerek hürriyetine kavuşan eski kölelere de yine bu tanımlamanın yapıldığı görülür. Tarihte Mısır’da kurulan Memluk Devleti de yine özgürleşen Türk kökenli kölelerin kurduğu bir devlettir.

3307-_Kölengen: “Aşık” (sevgili) izahatı ile verilmiş olan kelimenin “Karasevdalı” anlamı taşıyor olması daha muhtemel görünmektedir. Bu ihtimal doğrulandığı takdirde kelime kökenindeki anlam sevgilisinin veya aşkın kölesi olmuş kişi şeklinde açıklanabilir.

3308-_Kölenmek: Ardı sıra gitmek, peşine takılmak anlamı aslında tam olarak; kişiyi gölgesi gibi izlemek tanımına sahiptir. Köl/Göl kökünden türeyen fiil “Gölge” sözcüğü ile açık olarak bağlantılıdır. Ayrıca saklanmak, gizlenmek manaları da bulunmaktadır ki yine burada da farkedilmeden yanısıra gitmek veya farkettirmeden takip etmek ya da gölge gibi gizlenmek şeklinde bir yoruma ulaşılabilir. Bundan başka aşık olmak, karasevdaya tutulmak, ihtirasa kapılmak manaları da tamı tamına sevgiden köle gibi olmak anlamını barındırır ve bu bağlamda “Köle” sözcüğü ile de alakalıdır.

3309- Kölünge: “Vasıta” (taşıt) anlamındaki kelimenin orijinali kaynaklarda Kölüngü olarak geçer. Türkçe’ye ses uyumu açısından bu biçimde aktarılmıştır. Yine de Türkiye Türkçesi’nin söyleyiş kolaylığı açısından ele alındığında dile yerleşmesi sıkıntı arz edecek bir sözcüktür.

3310-_Kömeltmek: “Öbek yapmak” demektir. Örneğin kumu avuçlarıyla iterek biraraya getirip yığmak bu fiille anlatılır.

3311-_Kömenmek: “Hamile kalmak” demek olan sözcük Kömenmek > Göbenmek dönüşümü ile Göbek sözcüğüne bağlanır. Kelime kökünde göbeği çıkmak, göbeklenmek anlamı vardır.

3312-_Kömer: Servet biriktiren kişi şeklinde izah edilen sözcüğün “Cimri” veya “Eli sıkı” olarak anlaşılması da mümkün görünmektedir. Gömmek fiili ile alakasına dair yeterli veriye ulaşılamamış ve anlam içeriği ile kelime kökü arasında net bir bağlantı kurulamamıştır. Bu nedenle Türkçe’ye Gömer şeklinde aktarılmasına dair kesin bir öneri geliştirilememiştir. Aynı durum türev fiiller için de geçerlidir: Kömerlemek > Gömerlemek (?) ve Kömerlenmek > Gömerlenmek (?)

3313-_Kömey: Gırtlaktan söylenen özel bir şarkı türünü tanımlar. Hömey sözcüğü “Gırtlak” demektir.

3314-_Kömren: “Ada soğanı” anlamı taşıyan kelimenin Gömren söylenişi de yaygındır.

3315-_Kömsümek: “Yemek yanmak” izahatından ziyade “Dibine tutmak”olarak açıklamak daha uygun görünmektedir. “Yemeği yakmak” olarak açıklanan Kömsütmek fiili için de “Dibine tutturmak” manası tercih edilmiştir.

3316-_Kömüldürük: At göğüslüğü manasındaki sözcüğün Kümüldürük söylenişine atın göğsüne takılan gerdanlık şeklindeki süs anlamında rastlanmıştır.

3317-_Kömülgen: “Mahzen” manasındaki kelimenin Gömülgen olarak aktarılmasının Türkiye Türkçesi ile daha uyumlu olup olmayacağına karar verilememiştir. Bu nedenle orijinal söyleyiş ile alıntılanmıştır.

3318-_Kömün: “Stok” manasındaki kelimenin Gömün olarak aktarılmasının Türkiye Türkçesi ile daha uyumlu olup olmayacağına karar verilememiştir. Bu nedenle orijinal söyleyiş ile alıntılanmıştır.

3319-_Kömürge: “Ambar” veya “Depo” manasındaki kelimenin Gömürge olarak aktarılmasının Türkiye Türkçesi ile daha uyumlu olup olmayacağına karar verilememiştir. Bu nedenle orijinal söyleyiş ile alıntılanmıştır.

3320-_Köndemek: “Yaka kesmek” veya “Yaka yırtmak” olarak çevrilen sözcüğün tam anlamı ölen kişinin elbisesinin yakasını kesmektir. Bir yas adeti olarak uygulanır. Sözcük giysi manası barındıran Gön/Kön kökünden türemiştir. Kimi zaman ölen kişinin ardından yas tutan kişinin kendi yakasını yırtması manasında da kullanılmaktadır.

3321- Könermek: “Hidayet etmek” (doğru yolu göstermek) anlamına çok yakın olan “Rehberlik etmek” manası da mevcuttur. Gönermek şeklinde aktarmanın daha uygun olup olmayacağına karar verilememiştir, hatta orijinal söyleyiş daha yeterli bulunmuştur.

3322-_Könkermek: Tersyüz etmek, alt üst etmek, altını üstüne getirmek manalarındaki fiil K/T dönüşümü ile Tönkermek (devirmek) fiili ile de doğrudan bağlantılıdır.

3323-_Könmek: Hayvanın sahibine alışması manasının yanısıra gelinin yeni evine alışması, taşınanların yeni yurtlarına alışması manaları da vardır. Ayrıca razı olmak, rıza göstermek anlamında da kullanılır. Köngen sözcüğü sahibine alışkın hayvanları tanımlar.

3324-_Könükme: “Antrenman” veya “Egzersiz” demektir. Sözcüğün Künükme söylenişine “Spor” / “İdman” manaları ile rastlanmıştır. Aynı ses dönüşümü (Ö/Ü) türev sözcükler ve fiiller için de geçerlidir. Örneğin Könükmek/Künükmek fiili “Antrenman / idman / spor yapmak” manalarına gelir. “Könüküş” sözcüğü de yine kayıtlarda antrenman olarak açıklanmıştır. Sözcüğün kökeninde (Könükmek fiilinde) “Alışmak” içeriği yer alır.

3325-_Köpeltmek: Teksir etmek (kopyalamak, kopyasını çıkarmak) anlamında kullanılan sözcüğün çoğaltmak, artırmak manalarına gelen Kübeltmek fiilinin varyantı olduğu barizdir.

3326- Köpeymek: Çoğalmak, artmak manalarındaki sözcük Kübeymek fiili ile eşdeğerdir.

3327-_Köpsünmek: “Fazla bulmak” (çoğuna gelmek) demek olan fiilin Küpsünmek biçimi de mevcuttur.

3328-_Köpümek: “Dikiş dikmek” manasındaki fiilin Köbümek/Kübümek biçimleri de mevcuttur.

3329-_Köpütgen: “Teleferik” manasındaki sözcüğün kökünde iki yeri birbirine bağlayan nesne anlamı bulunur. Köpümek fiili iki şeyin arasını birleştirmek demektir. “Köprü” kelimesi de aynı kökten türemiştir (Köpürü > Köprü) ve iki yeri birleştiren şey manası aynen mevcuttur. Köprü sözcüğünün Türkçe bir kökten türemediği veya kökeninin bulunamadığı iddiası tamamın yersizdir.

3330-_Köpüşmek: “Kavuşmak”, “Birleşmek” anlamlarındaki sözcüğün “Köpürmek”, “Köpüklenmek” manaları da bulunur.

3331-_Körcelenmek: Boş işlerle uğraşmak, gereksiz şeylerle vakit geçirmek, yararsız konularda vakit kaybetmek anlamlarını ihtiva eder. Kökende ise tıpkı kör karanlıktaymış gibi görmeden bir şeylerle uğraşmak içeriği bulunmaktadır.

3332-_Körçelmek: Özellikle kesici aletler için kesmez olmak, körelmek manasında kullanılan fiilin Körşelmek biçimi de yaygındır.

3333-_Körçemek: Karanlıkta görmeye çalışmak, zar zor görmek, karanlıkta el yordamıyla hareket ederken görmek için gözlmerini kısmak manalarını içermektedir.

3334- Körege: Uzun tepsi veya uzun tabak manasındaki sözcüğün Köreke/Körke/Kürke/Kürge telaffuzları da vardır.

3335-_Köreğen: “Ufuk” manasındaki kelime Kör köküyle bağlantılı olup gözün görebildiği son nokta / çizgi veya gözün artık körleştiği son görme sınırı anlamı taşır. Bu bağlamda “Kör nokta” manasının içeriğe eklenmesi de mümkün görünmektedir.

3336-_Köreğlemek: “Ufka bakmak” olarak açıklanan sözcük tam olarak kör gibi bakmak, neredeyse kör (kapalı) hale gelecek şekilde gözünü kısarak bakmak demektir.

3337-_Körelemek: Ayıbını gizlemek, ayıbını örtmek, kusurunu saklamak, sümenaltı etmek anlamlarını içermektedir. Etimolojik olarak ele alındığında görünmez kılmak manası vardır.

3338-_Köremez: Aslında “Sütlü ayran” için kullanılan Koramaz sözcüğünün farklı bir söylenişi olmakla birlikte anlam az da olsa farklılaşarak (süt yoğurt karışımı) özelleşmiş olduğundan ayrı bir başlık açılmıştır. Ancak derleme esnasında ayran ve yoğurt farkının anlaşılamamış olmasından kaynaklanan bir hata da yapılmış olması büyük bir olasılıktır. Üstelik iki tanım arasındaki fark yalnızca ayran oluşturmak için yoğurda katılan suyun eksik olmasıdır. Anadolu’da Göremez sözcüğü çiğ sütten yapılmış yağ ve bazı yörelerde ise ekşi süt ile taze süt karışımı koyu yiyecek anlamında kullanılır. Tahtadan yapılmış yağ küleklerine de yine Köremez denilir.

3339-_Körenmek: Karanlıkta geçici olarak göremez olmak veya karanlıktan sonra aniden ışığa geçince gözleri açamamak anlamlarında kullanılır. Tam olarak kör gibi olmak demektir. Kürenmek/Körenmek fiilinin “Lanet okumak” veya “İntizar etmek” manası da bulunur.

3340-_Köreş: Gece savaşını tanımlamak için kullanılan kavramın tam manası karanlıkta yapılan kavga veya “Kör döğüşü” şeklindedir. Köreşmek (savaşmak) fiili de aynı şekilde gece “Kör döğüşü yapmak” şekinde mecazi bir manaya da sahiptir. Konu açılmışken değinilmesi gereken bir husus da “Kör” sözcüğünün Türkçe olmadığı iddiasıdır. Türkçe Gör/Kör kökünden gelen kelimenin başka bir dilde hangi kökten türediğine dair yeterli bir açıklama yapmadan kestirme kanaatlere ulaşmak son derece sakıncalıdır. Gör/Kör kökünden geldiği tespitine yöneltilen en önemli itiraz bu kökün Türkçe’de görme bildirdiği, görmezlik gibi ters bir mananın uyum göstermediği yönündedir. Oysaki pek çok kök ters manaları da ihtiva eder. Örneğin Kar kökü Türkçe’de hem kara renk bildirir (Kara kelimesi) hem de “Kar” (yağış türü) sözcüğünde olduğu gibi beyaz bir kavramı tanımlar. Buna benzer farklı köklerde yüzlerce örnek verilebilir.

3341-_Köreşmek: Uygun ses dönüşümleri ile Güreşmek fiiline bağlanmaktadır. “Harb etmek” (savaşmak) manasındaki fiil “Kör döğüşü yapmak” (kör gibi dövüşmek) şekinde mecazi bir manaya da sahiptir.

3342-_Köretmek: Kör sözcüğü ile Etmek fiilinin bileşik hali gibi görünmektedir. Körleştirmek demektir.

3343- Körlemek: Karanlık çökmek olarak açıklanan fiil tam olarak “Kör karanlık olmak” deyimini karşılar. İnsanın gözünün önünü göremeyeceği bir karanlığı çökmesini tanımlar. Bundan başka “Horlamak” (hor / hakir görmek) manasına da rastlanmıştır.

3344-_Körsemek: Gözleri bulanmak, gözünün önü kararmak anlamlarını ihtiva eder.

3345-_Körülmek: Şişmek, şişirilmek anlamlarına gelen sözcük Körülmek/Köğrülmek/Göğrülmek dönüşümü üzerinden Göğüs kavramı ile ilişkilidir.

3346-_Körüm: “Fal” veya “Kehanet” manası taşımaktadır. Bu anlamın Türkçe Görüm sözcüğüne eklenmesi mümkün görünmekle birlikte falcılığın / kehanetin kimi zaman gözler kapatılarak (hatta bazen kör kişiler tarafından) yapılıyor olması nedeniyle orijinal söyleyişin Kör sözcüğü ile uyumunu korumak amacıyla asıl biçimiyle aktarılması tercih edilmiştir. Kahinin (şamanın) bazı uygulamalarda bu dünya ile ilişkisini kesmekte olduğuna yani bir anlamda maddi aleme yönelik olarak körleştiğine dair örtülü bir anlayış olduğunu söylemek mümkündür.

3347-_Körümek: “Şişirmek” bazen de “Pompalamak” anlamına gelen sözcük Köğrümek/Göğrümek dönüşümü üzerinden Göğüs kavramı ile ilişkilidir.

3348-_Körümlük: Fal oku, fal taşı, fal kemiği gibi “Fal araçları” anlamında kullanılan bir kavramdır. Orijinali Körümdük biçimindedir, Türkçe’ye D/L dönüşümü ile aktarılmıştır.

3349-_Körünmek: “Şişmek” olarak verilen anlam aslında “Şişinmek” (kibirlenmek) olmalıdır. Sözcüğün kökeninde göğsünü şişirmek manası vardır.

3350-_Körütmek: Şişirmek, pompalamak, hava basmak, havalandırmak anlamlarını ihtiva eder.

3351-_Kösek: Sözcüğün “Soroga balığı” manasının Közek/Gözek söylenişlerine de rastlanmıştır.

3352-_Kösel: Arzulu, şehvetli, şuh, cezbedici manalarındaki kelimenin Küsel biçimine yaklaşık aynı anlamlarla rastlanmıştır.

3353-_Köselmek: Şehvetlenmek manasındaki kelimenin Küselmek biçimine rastlanmıştır.

3354-_Kösemek: Arzulamak, şehvet duymak anlamlarındaki sözcüğün Küsemek biçimi de mevcuttur. Kösendirmek (arzu uyandırmak) fiilinin de Küsendirmek söylenişine rastlanır.

3355-_Kösenmek: “İştahlanmak” demek olan fiil aynı zamanda “İhtiyacı olmak” manasına da gelir. Bu ihtiyacı gidermek için çaba sarfetmeyi de ifade eder. Bu nedenle “Çabalamak” olarak da çevrilir. Sözcük sıcaklık manası barındıran Kös/Köz kökünden türemiştir. Bu bağlamda kişinin içinde mecazen bir tür ateş yanması kök anlamlarında belirleyicidir. Örneğin benzeri bir manayı karşılayan “Kösnemek” (cinsel arzu duymak, şehvetlenmek) fiilinde bu anlayış çok belirgindir. Kösüş ise “Arzu” demektir. Ayrıca kişi belirli bir çaba sarfettiğinde (efor yaptığında) beden ısısı artacaktır. Ayrıca Kösünmek (ayağı bağlanmak) fiilinin diğer söylenişi olarak da görülür.

3356- Köspek: “Ceket” demektir. Köğüspek/Göğüspek (bluz, kolsuz gömlek) kelimesinin ses düşmesi sonucu farklı bir söylenişidir. Ancak anlam da önemli ölçüde farklılaşmıştır.

3357-_Köstemek: Zincire vurmak anlamındaki fiilin nişan almak, hedeflemek içeriği Kös/Köz/Göz kökü üzerinden Gözdemek başlığında verilmiştir.

3358-_Köşege: “Perde” demek olan kavramın Köjege söylenişi de mevcuttur. Ayrıca Közege biçimine de rastlanmıştır. Türev sözcükler için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

3359-_Köşek: “Deve yavrusu” manasındaki sözcüğün Küşek biçimindeki telaffuzu da bulunur.

3360-_Köşemek: “Perdelemek” anlamı taşıyan kavramın Köjemek söylenişi de mevcuttur. Ayrıca Köşümek biçimine de rastlanmıştır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

3361-_Köşgek: “Nazar boncuğu” demek olan kelimenin Köşgek/Közgek/Gözgek dönüşümü ile Göz kavramına bağlanıyor olması ihtimal dahilindedir.

3362-_Köten: “Saban” anlamındaki kelimenin Kotan söyleyişi de yaygındır. Ayrıca “İskemle” manası da mevcuttur. Bunun dışında Kotan/Köten sözcüklerinin “Çarpık bacaklı” içeriği ile kullanımına da rastlanmıştır.

3363-_Kötere: “Toptan” demek olan sözcüğün Türkçe’deki Götürü kelimesi ile aynı anlama sahip olduğu çok açıktır.

3364-_Kötermek: “Yukarı kaldırmak” anlamındaki sözcüğün “Set çekmek” manası da bulunur. Kütermek söylenişi de mevcuttur.

3365-_Köy: Hem gerçek anlamlar hem de mecaz anlamlar bağlamında ateşle ilgili anlamlar bildiren Küy/Köy kökünden türeyen sözcüklerde bu anlamlarla ilgili olmak kaydıyla “Ü/Ö” dönüşümü çok kolay gerçekleşmektedir. Bu nedenle hangi biçimin tercih edileceği sorusuna bir yanıt bulmak çok sıkıntılı olmaktadır.

3366-_Köydürmek: “Tahriş etmek” anlamındaki fiilin kökeninde “Yakmak” içeriği bulunur.

3367-_Köyente: İki omzun üzerinden uzatılan sağlam bir değneğin iki ucuna bağlanan kovalardan oluşur. Böylece dengeli bir biçimde su taşınabilir. Bu nedenle “Su tartısı” (su terazisi) adı da verilir.

3368-_Köyezlenmek: “Cilvelenmek” olarak izah edilen sözcük ateş ve yanma bildiren Köy/Küy kökünden türemiştir. Dolayısıyla “Şuh davranmak” (ateşli davranmak) şeklinde açıklanması daha doğru olacaktır.

3369-_Köykenek: “Bozdoğan” (kuş) manası ile verilmiş olan sözcüğü Türkçe’nin değişik lehçe ve şivelerinde farklı yırtıcı kuşların adı olarak benzer söyleyişler ile rastlanır

(Köygenek/Köykenek/Küykenek/Küygenek). Kökenek kelimesi ise “Kerkenez kuşu” manasıyla kayıtlarda yer alır.

3370- Köylek: “Bluz” (kolsuz gömlek) veya “Atlet” (iç gömlek) anlamı taşıyan sözcüğün “Cadı” manası da bulunmaktadır. İlk mana Köynek (gömlek) kelimesi ile bağlantılı ve hatta belki de her ikisi de aynı kavramın farklı söylenişleri gibi durmaktadır (bu takdirde pek sık görülmeyen L/N dönüşümü söz konusudur). Belki de daha ilkel çağlarda gömleklerin güneşte kurutulan hayvan derilerinden yapılıyor olması sözcüğün içeriğine gizlenmiş durumdadır. Cadı anlamı ise yine dış görünüşle alakalı olup yanmış, aşırı bronzlaşmış (belki de kızarmış) bir deriyi akla getirmektedir. Bu nedenle birbirine çok uzak gibi görünen bu iki mana aslında birbirine bağlıdır.

3371-_Köylemek: Asıl kaynakta yer alan “Tertiplemek” açıklamasında çok büyük olasılıkla genel bir anlamdan ziyade müzik eserini düzenlemek kastediliyor olmalıdır. Buradaki müzik eserini “Aranje etmek” veya “Nota tertiplemek” manaları beste, vezin ve şiir bildiren Küğ/Küy kökünün “Ü-Ö” ses dönüşümü ile alakalıdır. Dolayısıyla “Beste yapmak” veya “Aranjman yapmak” şeklindeki bir izahat daha doğru görünmektedir. Kelimenin Köğlemek söylenişi de mevcuttur ve “T/L” dönüşümü ile görülen Köğtemek biçimi “Akord etmek” anlamına sahiptir. Köğtemek>Köktemek dönüşümü ise sözcüğü yine aynı (akord etmek) manayı taşıyan Köklemek fiiline bağlar.

3372-_Köylenmek: “Tempolanmak” (müzikal anlamda hızlanmak, ritmi artmak) manası hararet (sıcaklık) bildiren Köy/Küy kökünden gelir. Temponun artışı harareti de artıracaktır. Örneğin dans esnasında olduğu gibi.

3373-_Köylev: Ritim, tempo ayrıca beste, aranjman, akord gibi anlamlar içermektedir. Yine aynı kökten türeyen Köylep sözcüğü ise beste demektir.

3374-_Köymek: “Güneşte yanmak” (bronzlaşmak) veya daha genel olarak “Yanmak” anlamına sahip olan kelime aynı zamanda mecazen “Hasret çekmek” daha doğru bir tanımlamayla özlemle yanıp kavrulmak içeriğine de sahiptir. Göymek biçimine de rastlanır. Hem bu fiile hem de türevlerine farklı şive ve lehçelerde Ö/Ü dönüşümü ile sıklıkla rastlanmaktadır. Örneğin Köymek > Küymek veya Köyünmek > Küyünmek...

3375-_Köyrenmek: “Ateşte ısınmak” anlamındaki fiilin “Gösteriş yapmak” (veya “Caka satmak”) anlamı da bulunmaktadır.

3376-_Köyrez: “Meltem” (rüzgar türü) manası taşıyan kelimenin Göyrez ve “Y” düşmesi ile Görez biçimleri de mevcuttur.

3377-_Köysemek: “Hasret çekmek” anlamındaki fiilin Küysemek söylenişi de bulunmaktadır. Sözcük aslında tam olarak “İçi yanmak” (hasretten, özlemle) deyimindeki anlamı karşılamaktadır.

3378-_Köyülmek: “Yakılmak” anlamındaki fiilin Küyülmek söylenişi de bulunmaktadır.

3379-_Köyünç: Kahır, gam, keder anlamlarını içerir. Küyünç biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

3380- Köyünçek: Hasetçi manasındaki sözcüğün Küyünçek söylenişi de bulunur.

3381- Köyünmek: Kahırlanmak, gamlanmak, kederlenmek anlamlarını içerir. Köyünüş ise kahır, gam, keder manalarına gelir. Sözcüğün kökeninde Köymek/Göymek (yanmak) fiili vardır. Küyünmek söylenişine “Acı çekmek” ve “Haset etmek” anlamları ile de rastlanmıştır.

3382-_Köyünsemek: Gıpta etmek, arzulamak, imrenmek, haset etmek manalarındaki sözcüğün Küyünsemek/Küyünzemek biçimlerindeki telaffuzu da bulunmaktadır.

3383-_Köze: “Hücre” manası taşıyan kelimenin Türkiye Türçesi’ndek Göze kavramının farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır.

3384-_Közeği: “Ateş karıştırma demiri” manası taşımaktadır. Benzer bir kelime olan “Közevi” ise ucu yanmış değnek / sopa demektir. Çok büyük ihtimalle ikinci sözcük de ateş karıştırmak için kullanılan tahta bir sopayı ifade etmektedir ve karıştırma esnasında ucu yandığı için bu içerikle de uyumludur. Közev/Kösev/Köseğ kelimeleri hep benzer manalar içermektedir.

3385-_Közene: Özellikle arıcılıkta kullanılan “File başlık” (tül başlık) veya bazı türlerinde “Tel başlık” anlamı taşıyan kelime Anadolu Türkçesi’nde Gözene biçimiyle de yer alır ve bu söyleyişin “Tül peçe” manasına da rastlanmıştır.

3386-_Közer: Kavramın Göz sözcüğü (ve dolayısıyla Gözlemek fiiliyle) bağlantısı dikkate alınarak Türkçe’ye K/G dönüşümü ile Gözer şeklinde aktarılması mümkün görünmekle birlikte, anlam yeterince özelleşmiş olduğu için asıl biçimin korunması tercih edilmiştir. Gözür sözcüğünün “Kumar” manası taşıması da dikkate değer diğer bir husustur. Aynı kavramın anlam farklılaşmasına uğramış farklı söylenişleri olma ihtimalini güçlendirmektedir.

3387-_Köznemek: “Gözü bulanmak” veya “Bulanık görmek” olarak izah edilen fiil her ne kadar K/G dönüşümü ile Göz kavramı ile ilişkili görünse de aslında Köz (kor) kavramı daha belirleyici gibidir. Sıcaktan görüntünün dalgalanması, titreşmesi nedeniyle gözün bulanık görmesi kastediliyor olmalıdır.

3388-_Közüçer: Gündüz görmekte zorlanıp gece görmesi netleşen kişiler için kullanılan bir tabirdir. Tıbben “Gündüz körlüğü” adı verilen hastalıktan muzdarip olanlar bu kavrama uymaktadır. Ancak halk inanışları ile ilgili bir yönü olup olmadığı da ayrıca araştırılmalıdır. Türkçe’ye Gözüçer olarak aktarılması da mümkündür.

3389-_Közügeş: “Hayalet” manası taşıyan kelimenin Türkiye Türkçesi’ne Gözügeş olarak aktarılması da mümkündür.

3390-_Közündür: Fotoğraf makinelerinin ilk türlerinde fotoğrafçı vizörden bakarken aletin içine ışık sızmaması için başını bir örtünün altına gizlemektedir. Sözcük bu örtüyü tanımlar. Türkiye Türkçesi’ne Gözündür olarak aktarılması da mümkündür.

3391- Kubanmak: “Kibirlenmek”, “Mağrurlanmak”, “Gururlanmak” demek olan sözcüğün kökeninde “Kabarmak” (mecazen göğsü kabarmak) manası yer alır. Ayrıca “Hoşlanmak” ve “Rahatlamak” manalarına kayıtlarda rastlanmıştır. Bu fiilden türemiş olan Kubanış ise “Gurur”, “Hoşlanma/Beğeni” ve “Rahatlama” anlamlarına gelmektedir. Kubanmak/Kuvanmak/Kıvanmak dönüşümü içerisinde yine “Gururlanmak”manasına sahip olan Kıvanmak fiiline bağlanır.

3392-_Kubaşmak: Tüyleri kabarmak anlamındaki sözcüğün yardımlaşmak, işbirliği yapmak, elbirliği yapmak içerikleri de bulunmaktadır.

3393-_Kubultay: “Maskeli balo” manası taşıyan kelimenin orijinali Kubultay şeklindedir. Türkçe’ye (türediği Kubulmak > Kabulmak fiilindeki dönüşüm çok açık olduğu için) “U/A” dönüşümü ile aktarılması da mümkündür.

3394-_Kuçamak: Kucaklamak, kucağına almak manasına sahip olan sözcüğün Kucamak biçimi de mevcuttur (“Ç/C” farkı çok belirgin değildir). “Kucak” sözcüğü ile doğrudan bağlantılıdır.

3395-_Kuçuk: Köpek yavrusu demek olan kelimenin Guçuk söylenişi de vardır.

3396-_Kuçuşmak: Kucaklaşmak anlamına gelen kelimenin Kucuşmak biçimi de mevcuttur.

3397-_Kuçutmak: Dizine / kucağına oturtmak veya kucağına almak anlamına gelen kelimenin Kucutmak biçimi de mevcuttur.

3398-_Kuda: “Dünür” veya “Hısım” (evlilik bağı akrabası) anlamındaki kelimenin değişik şive ve lehçelerde Huda/Hoda/Koda söylenişleri de yaygındır..

3399-_Kudaşa: Evlenen damatla gelinin kız ve erkek kardeşleri birbirine “Kudaşa” olurlar.

3400-_Kuday: Sözcüğün Farsça “Hüda” kelimesinden türediği doğru değildir. Türkçe Kut kökünden kaynaklanan kavramın Farsça ile etkileşimi dahi söz konusu değildir. Kavramlar sonradan birbirine benzetilerek gereksiz ve yanlış tespitler yapılmıştır. Kuday kavramı kökenini tarih öncesi dönemlerden alır. Türkçe’de erkek ismi olarak kullanılan “Kutay” sözcüğü ile de doğrudan alakalıdır. Kotay/Kutay sözcüğünün “Mübarek” veya “Mukaddes” manalarını içerdiği bilinmektedir.

3401-_Kuğak: “Funda” veya “Çalı” olarak açıklanan kelimenin Kuvak söylenişi de mevcuttur.

3402-_Kuğu: Kelimenin kökeniyle ilgili bugüne kadar net bir açıklama yapılamamıştır. Oysa ki Türkçe’de “Kıvanmak” (gururlanmak) şeklinde yer alan fiil Asya Türkçesi’nde “Kuğanmak” biçiminde söylenir ve küçük bir anlam farklılaşması ile mutluluk duymak, huzur bulmak, sevinmek içeriğine sahiptir. Anlatılan bir efsaneye göre, adamın biri uçan dokuz kuğu görür. Kuşlar göle inerler ve üzerlerindeki tüylü giysileri çıkarınca dokuz güzel kıza dönüşürler. Kızlar tam yıkandıktan sonra geri uçmaya hazırlanırlarken adam giysilerden birini sakladığı için içlerinden biri geride kalır. Adam bu kızı alır ve evlenir. Onbir tane çocukları olur. Böylece adam kuğanır (mutlu olur, huzur bulur, gurur duyar). Ancak bir gün arkadaşlarının tekrar göle geldiğini gören kadın gizlice elbisesini giyerek kaçar.

Ayrıca Kuğumak (takip etmek, peşinden gitmek) fiilinin kuğuların ard arda yüzmesi veya arka arkaya uçmaları ile alakası da dikkat çekicidir.

3403- Kuğunmak: “Takip etmek” olarak izah edilen sözcük için “Ardından gitmek” içeriği daha doğru görünmektedir (aradaki fark çok belirgin olmasa da). Küğünmek/Kuğunmak fiilinin “Merhamet etmek” manası da mevcuttur (Küğülmek/Kuğulmak fiili de yine “Merhamet etmek” anlamına sahiptir).

3404-_Kuğurmaç: “Tahıl kavurması” veya “Kavrulmuş buğday” manası taşır. Farklı lehçe ve şivelerde Koğurmaç/Kormaç/Kurmaç sözcükleri yaklaşık aynı manalarda kullanılmaktadır. “Un kavurması yemeği” anlamında Kuğurmaş söylenişi de bulunur. Bu sözcüklerin tamamı Türkçe’deki Kavurmaç kelimesi ile eşdeğerdir.

3405-_Kuğurmak: Türkiye Türkçesi’ndeki Kavurmak fiilinin farklı bir söylenişi olduğu görülmektedir. “Harap etmek” manası da bulunmaktadır.

3406-_Kuğurtmak: Türkiye Türkçesi’ndeki Kavurtmak fiilinin farklı bir söylenişi olduğu görülmektedir.

3407-_Kula: Kestane rengi (açık kahverengi) manası taşıyan kelimenin Hula biçimindeki söylenişi de vardır.

3408-_Kulagay: “Rüşvetçi” anlamındaki kelimenin Kulgay (sahtekar, hırsız) sözcüğünün farklı bir telaffuzu olduğu anlaşılmaktadır. Ancak anlam önem arz edecek derecede farklılaşmış olduğu için ayrı bir başlık olarak verilmiştir. Diğer bir olasılık ise derleme esnasında anlamın yanlış anlaşıllmış olmasıdır.

3409-_Kulağakan: “Kulak” sözcüğü ve “Akmak” fiilinin bileşiminden oluşmuştur. “Kulağa+Akan” bileşik sözcüğünde aradaki “A” sesinin birisi düşmüştür. “Kulağa giren bir böcek türü” olarak izah edilen kelime değişik yörelerde farklı böcekler için kullanılsa da yaygın olarak bilimsel adı “Forficula auricularia” olan canlıyı tanımlamaktadır. Kulağa girdiğinde insanları sağır ettiğine de inanılır.

3410-_Kulaklamak: “Kulak vermek”, “Kulak kesilmek”, “Kulak kabartmak” deyimlerine denk düşer.

3411-_Kulamak: “Kulağına söylemek” anlamındaki kelimenin sözcüğün “Düşmek” (devrilmek, yıkılmak) anlamına da kayıtlarda rastlanmış ancak kökensel olarak (kök ve anlam ilişkisi) açıklığa kavuşturulamamıştır.

3412-_Kulanmak: “İtaat etmek” anlamındaki kelimenin sözcüğün kökeninde “Söyleneni yapmak” manası yer alır. Ayrıca daha zayıf görünen “Kulluk etmek” içeriği Kulunmak fiiline daha yakındır .

3413-_Kulancı: “Müzisyen” anlamındaki kelimenin orijinali Kulanşı şeklindedir. Türkiye Türkçesi’ne Ş/Ç dönüşümü ile Kulançı/Kulancı olarak aktarılmıştır.

3414- Kulaş: Altayca’da “Ayak uzunluğu” anlamına gelen kelimenin Türkçe’deki Kulaç sözcüğü ile yakınlığı dikkat çekicidir (Ç/Ş dönüşümü). Ancak Türkçe’de Kulaş kavramı “Kol uzunluğu” manasına gelmektedir.

3415-_Kulaşmak: “Fısıldayarak konuşmak” manasındaki kelime tam olarak “Birbirinin kulağına söylemek” demektir.

3416-_Kulay: Aslında “Kolay” kelimesinin farklı bir söyleyiş biçimi olmakla birlikte anlam belirli bir biçimde farklılaştığı için (“Rahat” manasında kullanıldığından) orijinal söyleyiş tercih edilmiştir.

3417-_Kulbuğa: “Su samuru” anlamındaki tamlamanın ikinci sözcüğü olan Buğa/Buga değişik Türk dillerinde “Ejderha” anlamına gelir. Dolayısıyla burada su samurunun da su ejderine benzetilmesi söz konusudur.

3418-_Kuldaş: “Mürit” demek olan kelimenin “Asistan” manası Koldaş söyleşinde verilmiştir.

3419-_Kulga: “Sumru kuşu” anlamındaki kelimeye ayrıca Kuluga biçimi ile de rastlanmıştır. Kulga söylenişinin “Güvercin” manasında kullanıldığı da görülür.

3420-_Kulgav: Hırsızlık, yankesicilik, sahtekarlık ve ayrıca dilencilik manalarında kullanılır. Sözcüğün “Tevkif” (tutuklama) anlamının Kolgav maddesine aktarılması uygun bulunmuştur.

3421-_Kulgavcı: Sözcüğün asıl biçimi iki farklı lehçede “Dilenci” anlamında Kulgaçı/Kulgavçı ve “Hırsız” manasında Hulgaçı/Hulgavçı şeklinde olup sondaki ekin Türkçe’ye Ç/C dönüşümü ile aktarılması daha uygun bulunmuştur. Olasılıkla sözcüğün kökeninde Kul/Kol dönüşümü üzerinden kol (el) uzatma manası bulunmaktadır. Dilencilik ve hırsızlık için de kolun (elin) kullanılması (birine veya bir yere uzatılması) gerekmektedir. Sözcüğün Kulgayçı/Hulgayçı biçimlerine de rastlanmaktadır.

3422-_Kulgay: Hırsız, yankesici, sahtekar manalarındaki kelimenin Hulgay söylenişi de mevcuttur. Kulagay biçiminde ise rüşvetçi manasına rastlanmıştır.

3423-_Kullatmak: “Hizmet etmek” anlamına gelen fiilin Kuldatmak söyleyişi ile “İtaat ettirmek” anlamı da yer almaktadır.

3424-_Kulmak: “Merhamet” ve “Merhamet etmek” anlamlarına gelen sözcüğün orijinali Kulbak olup Türkçe’ye B/M dönüşümü ile aktarılması daha uygun bulunmuştur. Kelimenin fiil olarak kullanımında ise Küğülmek/Kuğulmak biçimlerine de rastlanır. Bu durumda “Ğ” düşmesi (bu sözcükte uzun “U” kısalması) ile oluştuğunu söylemek de olasıdır.

3425-_Kulnak: Yavrusu bulunan atı tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Kulun (tay) sözcüğünden türemiş olduğu çok açıktır (Kulunak > Kulnak). At için “Yavrulamak” manasını içeren Kulnamak fiilinde benzeri bir açıklama geçerlidir.

3426-_Kuluk: “Hayvan” manasındaki kelimenin Külük söylenişine de rastlanmıştır.

3427- Kumağan: “İbrik” manası taşıyan kelime Kuymak/Koymak fiilinin halk ağzına daha yakın olan Kumak/Komak biçimlerinden kaynaklanmaktadır. Su koymaya yarayan araç demektir. Kumgan/Komgan sözcükleri de yine “İbrik” veya “Sürahi” anlamlarına gelir.

3428-_Kumar: Hisse, pay manası taşır. Koymak fiilinden Koymak/Kuymak/Kumak dönüşümü ile türemiş olması ihtimal dahilindedir. Kelime kökünde koyulan (bırakılan) şey manası vardır. Miras manası ise Komar başlığında verilmiştir.

3429-_Kumlak: Sahil, plaj manasındaki kelimenin orijinali Kumdak biçimindedir.

3430-_Kumurska: Farklı şive ve lehçelerde Komurska/Kumurska ve “R” düşmesi ile Komuska/Kumuska sözcükleri ya genel olarak “Karınca” manasında ya da büyük karınca türlerini ifade etmekte kullanılır.

3431-_Kumuş: Madeni para (bozuk para) anlamı taşıyan kelimenin para birimi olarak “Kuruş” manasında kullanıldığı da görülmektedir. Gümüş sözcüğünün farklı bir telaffuzu olması çok büyük bir olasılıktır. Bakır gibi değersiz metallerden önce gümüşün madeni para yapımında kullanılması tüm Dünya’da çok yaygındır.

3432-_Kumzak: “Şerbetçiotu” manası taşıyan kelimenin Kumsak söylenişi de vardır.

3433-_Kuna: Sözcüğün “Ayıp” manası ses dönüşümü ile ayıplamak, kınama bildiren Kın/Hın köküyle bağlantılı görünmektedir. Ancak buradaki “U/I” dönüşümü pek sık rastlanan bir durum değildir ve kesin olduğunu söylemek için gereken bağlantılar zayıftır. Dolayısıyla sözcüğün Türkiye Türkçesi’ne aktarılması Kına (veya Kınağ hatta Kınak) şeklinde olmalıdır. Kelimenin diğer içeriğini oluşturan “Dana” anlamı ise Kunan (tay) kavramı ile alakalı görünmektedir.

3434-_Kunak: “Darı” manasındaki sözcüğün “Mısır” (bitki) anlamında Konak biçiminde kullanılması da yaygındır.

3435-_Kunaş: Talih, baht, şans anlamındaki kelimenin Kunaj söylenişi de bulunur. Talih getiren bir hayvan olarak görülen Kunaz (leylek) sözcüğü ile de benzerliği dikkat çekicidir. Konmak/Kunmak fiilinden türeyen kelimenin, talihin başa konan bir kavram olarak algılanması ile de alakası bulunması ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır.

3436-_Kuntabak: Ayçiçeği manası taşıyan sözcü Kun (Gün, Güneş) ve Tabak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

3437-_Kur: “Mezar” anlamındaki kelimenin Gur söylenişi de yaygındır. Türkçe’ye başka bir dilden geçmiş olma ihtimali yüksektir. Kelimenin Türkçe olduğu anlaşılan “Sıra” (dizi) ve “Mertebe” manaları da bulunur. Ayrıca “Karaca” (hayvan) anlamına da rastlanır, fakat bu içerik aynı kökten türeyen Kuran/Koran sözcüğünde de mevcuttur. “Kemer” manasına da rastlanmıştır.

3438- Kurakan: “Damat” manası taşıyan sözcüğün Kurkan ve Küreken/Küregen/Kürgen biçimleri de bulunur. Küreken söylenişinin “Enişte” ve ayrıca Kürgen söylenişinin ise “İçgüveysi” manasına da rastlanmıştır.

3439-_Kuralmak: “Tesis edilmek” (hazır hale getirilmek) ve “Hazırlanmak” anlamlarındaki kelimenin “Mağrurlanmak” (kabarmak, gerinmek) ve “Kin tutmak” manalarında kullanıldığı da görülür.

3440-_Kurama: “Tesisat” anlamındaki kelimenin “Teşkilat” manası Hurama söylenişinden aktarılmıştır.

3441-_Kuramak: “Tesis etmek” veya “Teşkil etmek” anlamlarına sahip olan fiilin Huramak söylenişi “Toplamak” (bir araya getirmek) manası ile de görülmüştür. Sözcüğün “Yama yapmak” manasına da kayıtlarda rastlanmıştır. Türev fiillerde de aynı ses dönüşümü görülmektedir.

3442-_Kuranmak: “Teşekkül etmek” anlamındaki fiilin “Tuzak kurmak” manası da bulunur.

3443-_Kuraş: Sözcüğün ses dönüşümleri ile “Güreş” kavramının farklı bir söyleyişi olduğu açıktır. Türev sözcükler için de aynı izahat geçerlidir.

3444-_Kuraştırmak: Asıl manayı oluşturan “Güreştirmek” dışında “Tesis etmek” manası da mevcuttur.

3445-_Kurav: “Tesisat” manasının Kurağ biçimine de rastlanmıştır.

3446-_Kurcanmak: Kımıldanmak, kaynaşmak (yerinde duramamak) manalarındaki kelimenin Kurcunmak ve Kurdanmak söylenişleri de vardır.

3447-_Kurcatmak: Karıştırmak, kurcalamak manalarındaki kelimenin Kurcutmak söylenişi de vardır.

3448-_Kurç: Sivri, keskin, sert anlamlarındaki kelime mecazen “Sivri zeka” / “Keskin zeka” anlamlarında da kullanılır.

3449-_Kurçak: Farklı lehçelerde değişik söyleyişlerle (Korçak/Kurçak/Korşak/Kurşak/Kurzak) rastlanan kelime kukla, oyuncak bebek, biblo, heykel gibi manalar taşır.

3450-_Kurdalamak: “Karıştırmak” demek olan sözcük çok net olarak “Kurcalamak” fiilinin C/D dönüşümü ile farklı bir söylenişidir.

3451-_Kurdalanmak: “Karıştırılmak” demek olan sözcük çok net olarak “Kurcalanmak” fiilinin C/D dönüşümü ile farklı bir söylenişidir.

3452-_Kurdanmak: “Kuşak sarınmak”, “Kemer bağlamak” manasının dışında “Kımıldanmak” olarak izah edilen kelime ilginç bir biçimde “Kurtlanmak” (yerinde duramamak) ve “Kurt kaynamak” deyimlerindeki anlamlara karşılık gelen bir içeriğe sahiptir.

3453- Kurdaşan: “Ürtiker” (alerjik kaşıntı) manasında Türkçe’de zaten var olan Kurdeşen sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Kurdaşan/Kurdaşang ve Kurdaşanç biçimlerine de rastlanmıştır.

3454-_Kurdukmak: Kurt sürüye yaklaştığında koyunlar bazen kaçmaları gerekirken (bir ihtimalle köpek zannederek) şaşkınlıkla ve sanki hipnotize olmuşçasına kurdun peşine düşüp gidebilirler. Kurdukmak fiili işte bu durumu anlatır. Kimi zaman sürünün koruyucu köpeği araya girerek bu duruma engel olur. Kurduklamak fiili koyunun kurt tarafından kapılmasını, Kurduklatmak ise koyunu kurda kaptırmayı ifade eder.

3455-_Kurdulamak: Hızlı yürümek olarak izah edilen kelime aslında tam olarak kurt gibi sessiz ve hızlı yürümek anlamı taşımaktadır.

3456-_Kurgamak: Duvarla / surla çevirmek anlamlarını ihtiva eden fiilin Korgamak söylenişi de bulunmaktadır. Kurukan/Kurugan/Korugan (kale) sözcüğünün de kökenini oluşturmaktadır.

3457-_Kurgun: “Köprücük kemiği” ve “Mezar” olmak üzere iki ayrı anlamı bulunmaktadır.

3458-_Kurlamak: “Kundaklamak” (kundak sarmak) ve “Kuşak sarmak” ayrıca kimi şivelerde “Kefenlemek” manaları taşıyan fiilin bu içerikleri için Hurlamak biçimine de rastlanmıştır. “Mayalamak” anlamı ise Korlamak söyleyişine de sahip olup bu başlıkta verilmiştir. Türev fiiller için de benzer açıklamalar geçerlidir.

3459-_Kurlanmak: “Kundaklanmak” (kundak sarılmak) ve “Kefenlenmek” anlamlarındaki fiilin bu içerikler için Hurlanmak biçimine de rastlanmıştır. “Mayalanmak” anlamı ise Korlanmak başlığında verilmiştir.

3460-_Kurluk: Korluk/Gorluk/Gurluk olarak da söylenen sözcüğün anlamı birebir “Mezarlık” demektir. Anadolu’da “Korluğum kefenliğim..." şeklinde dillendirilen tabirin de kökenini oluşturur. Bir kişinin “Kefen parası” manası taşır.

3461-_Kursaçmak: “Kur” (güç, kuvvet) ve “Saçmak” sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Zor kullanmak, şiddet uygulamak despotluk etmek anlamlarına sahiptir.

3462-_Kurşamak: Sarmak (kuşak sarmak, sarık sarmak, bandaj sarmak), muhasara etmek / ablukaya almak (etrafını sarmak, kuşatmak) gibi birbiri ile bağlantılı anlamları bulunan sözcüğün Korşamak/Kurşamak/Kurçamak söyleyişleri de mevcuttur. Türev fiiller için de aynı durum söz konusudur.

3463-_Kurşanmak: Sözcüğün Korşanmak/Kurşanmak/Kurçanmak biçimlerinde söylendiği görülür.

3464-_Kurşatmak: Sözcüğün Korşatmak/Kurşatmak/Kurçatmak biçimlerinde söylendiği görülür.

3465- Kurşav: Sözcüğün “Muhasara/Abluka” manasından başka “Duvar” anlamı da kayıtlarda yer almaktadır. Ancak bu ikinci içerik büyük olasılıkla bir yerin etrafını çeviren nesne manasına sahip olduğu için her tür duvar ifade eden bir genelleme olmaktan ziyade “Bahçe duvarı” veya “İstinat duvarı” şeklindeki izahatlar daha doğru görünmektedir. Korşav söylenişi de mevcuttur.

3466-_Kurtkan: İhtiyar anlamındaki kelimenin Kurtka biçimine de rastlanmıştır.

3467-_Kurtmak: “Isırmak” manasındaki fiilin Hurtmak şeklindeki söylenişi de mevcuttur.

3468-_Kurumsak: Tanrısal veya dini bir amaçla kurban edilen hayvan demektir. Aynı zamanda kurban törenini de ifade eder. Sözcüğün kökeninde ünümüzdeki tabirlerle “kurumsallaşmış uygulama” ve “kurumsal tören” (geleneksel merasim) manaları da vardır. “Kurum” sözcüğü is, kül demektir ve eski çağlarda kurban edilen hayvanın daha sonra yakılması ile de bağlantılıdır. Moğolca’da “Hurım/Kurım” sözcüğü düğün, şölen, şenlik anlamlarına gelmektedir.

3469-_Kurumsamak: İs tütmek, islenmeye başlamak anlamındaki kelimenin rehberlik etmek, hidayet etmek, yol göstermek anlamları da bulunmaktadır.

3470-_Kurunmak: “Vesvese yapmak” (kendi kendine gerçek dışı düşünce kurmak) anlamından başka “İslenmek” (duman lekesi olmak) manası da bulunur ki, Anadolu Türkçesi’ndeki “Kurum” (duman lekesi) kelimesi ile aynı kökenden kaynaklanır.

3471-_Kurzak: “Oyuncak bebek” demek olan Korçak/Kurçak sözcüğünün farklı bir söylenişinden ibaret olan kavram için “Kurmalı oyuncak” anlamı önerilebilir.

3472-_Kusalanmak: “Heyecanlanmak” olarak izah edilen fiil aslında aşırı heyecan verici bir durum karşısında midenin bulanmasını (içinin kalkmasını) tanımlamaktadır. Örneğin yüksek bir yerde veya hızlı bir araçta yaşanan duyguda olduğu gibi.

3473-_Kuskaç: “Kerpeten” demek olan sözcüğün Kıskaç kavramının farklı bir biçimi olduğu görülmektedir. Fakat anlam özelleşmiş olduğu için asıl haliyle aktarılmıştır.

3474-_Kuşkamış: Bileşik kelime olma ihtimali çok yüksektir (Kuş ve Kamış sözcüklerinden). “Kuşkonmaz” (bitki) demektir.

3475-_Kutak: Kutsal enerji manasındaki kelimenin “Sihir” anlamına Kudak söyleyişi ile rastlanmıştır.

3476-_Kutalmak: “Bereketlenmek” ve ayrıca “Saadet bulmak”, “Mesut olmak” manalarındaki kelimenin Kut ve Almak sözcüklerinin bileşiminden oluşması da ihtimal dahilindedir. Bu durumda ilahi bir güçten kutsal enerji almak içeriği ile de uyumlu olduğunu söylemek mümkündür. Böylece bereketi sağlayanın tanrısal bir enerji olduğuna inanıldığı da içerikten anlaşılmış olmaktadır. Sözcüğün “Gevezelik etmek” manasına da rastlanmıştır. Fakat etimolojik açıdan bağlantı netleştirilememiştir.

3477- Kutan: “Balıkçıl kuşu” anlamına gelmektedir. Kutan/Kotan/Hotan sözcükleri değişik lehçe ve şivelerde suya dalıp çıkan farklı kuşların adı olarak kullanılmaktadır. Örneğin “Pelikan” manası yaygındır.

3478-_Kutanmak: Takdis edilmek anlamı taşıyan fiilin “Mesut olmak” ve “Memnun olmak” içerikleri de bulunmaktadır.

3479-_Kutarmak: Sözcük aslında “Mezun etmek” manasına sahiptir. Fakat tıpkı Kurtarmak kavramında olduğu üzere başkasına yöneldiği gibi kendisine dönüşü de ifade eden bir içeriğe sahiptir. Örneğin “Kurtardım...” cümlesi ile başkasını kurtarmış olmak da kastediliyor olabilir, kişi kendisinden de bahsediyor olabilir. Burada da benzer biçimde Kutarmak fiili “Mezun olmak” manasını da ihtiva etmektedir. Ayrıca “Tebrik etmek” manası da mevcuttur. Bundan başka kelimenin “Azad etmek” anlamı da bulunmaktadır ki “U/O” dönüşümü üzerinden Kotarmak (serbest bırakmak) fiili ile de uyum gösterir. Eski Türk inanışlarında bazı hayvanların Tanrı’ya adanarak (kutlu kılınarak) doğaya salınıp serbest bırakılmasını anlatmaktadır. Bu hayvanlara bu amaçla işaret koyularak insanlar tarafından yakalanmasına veya avlanmasına engel olunurdu. Bu hayvanlara Kutargan (azad edilmiş, mübarek, kutsanmış) denilirdi. İslamiyet bu uygulamayı yasaklamıştır.

3480-_Kutay: Mitolojide “Ateş Tanrısı”nın adı olarak kullanılan kelime büyük olasılıkla “Kut” denen ilahi enerjnin ateş ile ilişkili görülmesinden kaynaklanmaktadır. Kotay/Kutay sözcüğü ise “Mübarek” veya “Mukaddes” manalarını içermektedir.

3481-_Kutaymak: “Bereketlenmek” manası taşıyan fiilin Kotaymak biçimine “Güzelleşmek” anlamında rastlanmıştır. Fakat bu ikinci içerik kelime köküne uzak görünmektedir. Çok büyük olasılıkla Türkçe’deki “Yüzüne nur inmek” deyimi fiili açıklamak için daha uygun durmaktadır.

3482-_Kutaz: Kutas olarak da söylenen “Kutsal nesne/eşya” veya “Mukaddes işaret” manasındaki kelimenin Kotaz (nazar bonzuğu) kavramı ile doğrudan bağlantısı vardır. Hatta aynı sözcüğün farklı lehçelerdeki farklı söyleyişleridir.

3483-_Kutkarmak: “İflah etmek” anlamındaki sözcüğün “Halas etmek” (kurtarmak) manası da bulunur. “Azad etmek” ve “Serbest bırakmak” içeriklerine de rastlanır. Kutkurmak fiilinin “Tebrik etmek” manasının da bu kavrama eklenmesi Türkiye Türkçesi’nin söyleyiş kolaylığı ve ses dizimiyle anlam uyumu açısından daha uygun görünmektedir.

3484-_Kutku: “Kotku” biçimi de bulunan kelime mübarek, vakur, mütevazı gibi anlamlara gelir.

3485-_Kuvurdak: “Kızartma” (yemek) anlamındaki kelimenin Türkçe’ye Kavurdak olarak aktarılması da mümkündür.

3486-_Kuvuşkan: “Semer” veya “Palan” anlamındaki kelimenin Türkçe’ye Kavuşkan olarak aktarılması da mümkündür.

3487- Kuyan: “Yabani tavşan” veya “Kır tavşanı” anlamı taşıyan sözcüğün Koyan biçimi de mevcuttur. “Eklem romatizması” manası Koyan başlığında verilmiştir.

3488-_Kuyaş: “Güneş” veya “Güneş ışığı” manasına gelmektedir. “Koyaş” söylenişi ise mitolojide Güneş Tanrısı’nın özel adı olarak kullanıldığından ayrı bir başlıkta verilmiştir.

3489-_Kuyguç: “Huni” (sıvı doldurma konisi) manasındaki sözcüğün Koyguç olarak aktarılması da mümkündür.

3490-_Kuykalama: Canlı hayvanların kafasındaki tüyleri hafif kızgın demirle dağlayarak işaret koyma, kesilmiş hayvanların kafalarını ateşe tutarak tüylerini ütme manalarında kullanılır.

3491-_Kuylamak: “Saklamak” izahatı ile verilen fiil Anadolu Türkçesi’ndeki Kuyulamak kavramını akla getirmektedir. Dolayısıyla gömerek veya mahzende saklamak içeriği daha belirgin durmaktadır.

3492-_Kuylanmak: “Saklanmak” açıklamasına sahip olan kavramın “Müteessir olmak” manasına da rastlanmıştır. Bu mana ile ilgili olmak kaydıyla Huylanmak (şüphelenmek, etkilenmek, huysuzlanmak) sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğunu akla getirmektedir.

3493-_Kuymaç: Eritilmiş peynir açıklaması ile görülen kavramın Kuymaş söylenişi de bulunmaktadır. Anadolu’daki Kuymak (mısır unlu peynir eritmesi) sözcüğü ile benzerliği dikkat çekicidir.

3494-_Kuymak: Sözcüğün “Sokmak” ve “İçine yerleştirmek” manaları Koymak fiilinin farklı bir söylenişi olmasından kaynaklı durmaktadır. Ancak metal için “Kalıba dökmek” manası ise son derece özgündür.

3495-_Kuyrulmak: Peşpeşe dizilmek, art arda sıralanmak, sıra oluşmak, kuyruk oluşmak anlamlarındaki fiilin Koyrulmak söylenişine kıvrılmak, eğrilmek, bükülmek manaları ile rastlanmıştır. Her iki anlam grubu da kökensel olarak Kuyruk kavramı ile bağlantılı olup ilk grup kuyruk gibi uzamak, ikinci grup ise tıpkı kuyruk gibi kıvrılmak şeklinde izah edilebilir.

3496-_Kuyukmak: Sözcüğün “Pıhtılaşmak” anlamı “Koy/Kuy” kökünden kaynaklanır, bu bağlamda Koyu kelimesi ile akrabadır. Ayrıca “Yolunu kaybetmek” manası da bulunur ki, bu mana da Kuytu (ıssız) sözcüğü ile aynı kökten türemiştir.

3497-_Kuyulgaç: “Girdap” / “Anafor” manası taşıyan kelimenin Kuyulgak biçimi de mevcuttur.

3498-_Kuyulmak: “Kuyu açılmak” (hem insan eliyle hem de toprağın doğal olarak çökmesiyle çukur açılmak) manasına gelen sözcüğün ayrıca yüksekten dökülmek (özellikle su için) veya eritilmiş madenin kalıba dökülmesi manaları da vardır. Sözcük ayrıca coşmak, hezeyan etmek anlamlarına da gelmektedir. Bu manalarda da kişinin duygularının taşarak bir şelale gibi dökülmesi benzetmesi yer alır. “Romatizma ağrısı tutmak” veya “Sancı girmek” anlamında kullanıldığı da görülür.

3499- Kuyunmak: “Hortum oluşmak” (rüzgar) veya “Fırtına çıkmak” manasındaki fiil ayrıca “Banyo yapmak” veya “Su dökünmek” gibi anlamlar da içerir ki Koyunmak (dökünmek) fiili de benzer bir içeriğe sahiptir. Bu nedenle bu anlamlar ikincil olarak tercih edilmiştir.

3500- Kuyutmak: Kuyu / çukur açmak anlamındaki kelimenin korkutmak, ürkütmek manası da kayıtlarda yer almaktadır. Ancak etimolojik olarak sözcük köküyle bağlantısı netleştirilememiştir.

3501-_Kuzuk: Sedir ağacı cevizi anlamındaki kelimenin“Çam fıstığı” manasına da rastlanır. Kozuk/Kosuk (ceviz içi) kavramı ile de yakından alakalıdır.

3502-_Kuzulak: Yeni doğmuş kuzu anlamındaki kelimenin aradaki “U” sesinin düşmesi ile Kuzlak söyleyişine de rastlanır.

3503-_Kuzulmak: Ayazda kalmak, ayazda donmak, ayazda yanmak (bitkiler için soğuktan donarak ölmek) manalarını ihtiva etmektedir.

3504-_Kübelek: “Kükürt mantarı” (rüzgar) ve “Renkli kelebek” şeklinde iki farklı manaya sahiptir.

3505-_Kübeymek: Çoğalmak, artmak manalarındaki sözcüğün Köpeymek fiilinin varyantı olduğu açıktır. Türkçe’ye Küpeymek şeklinde aktarılmasının da doğru olup olmayacağına karar verilmelidir. Türev fiiller için de aynı izahatlar geçerlidir.

3506-_Küçemek: “Yağmalamak”, “Talan etmek” manası taşıyan sözcük Gücemek/Güçemek (zor kullanmak, zorlamak) fiilinin diğer bir söylenişidir. Ancak anlamda önemli ölçüde farklılaşma medana geldiği için orijinal biçimi ile aktarılmıştır.

3507-_Küçergeç: “Fotokopi makinesi” demek olan kelimenin Göçürgeç olarak aktarılması gerektiği halde söyleyişte herhangi bir sıkıntı olmaması ve yeterince özgün bir anlama sahip olduğu için asıl biçim korunmuştur.

3508-_Küçermek: “Kopyalamak” manasındaki kelimenin Türkiye Türkçesi’ne -doğru ses dönüşümleriyle- Göçürmek şeklinde aktarılması mümkün olmakla birlikte ses dizimi ile anlam içeriği arasındaki ilişkinin orijinal söyleyişte daha uyumlu bulunması nedeniyle asıl biçimi ile alıntılanmıştır. Aslında Küsermek fiili aynı içeriklere sahip (aynı kavramın farklı söylenişleri) oldukları halde aralarında bir tercih yapılamadığı (hangi söyleyişin Türkiye Türkçesi’ne daha uygun olduğunda kararsız kalındığı) için her iki biçim de ayrı başlıklar halinde verilmiştir. Türev sözcükler ve fiiller için de aynı açıklamalar geçerlidir.

3509-_Küçürgemek: “Kibirlenmek” açıklaması ile verilmiş olan kelime aslında başkasını hakir görmek, küçük görmek anlamlarını içermektedir.

3510-_Küçürmek: “Hırsızlık yapmak” manasındaki fiilin Küç/Köç/Göç dönüşümü üzerinden Göçürmek fiilinin farklı bir söylenişi olma ihtimali çok yüksektir. Bu durumda başkasının malını aşırmak, alarak başka yere götürmek, kendi üzerine geçirmek anlamlarını ihtiva ettiğini söylemek yanlış olmayacaktır.

3511- Küdeğen: “İçgüdü” olarak çevrilen kelime aslında Yakutlar’da koruyucu ruh (İye) anlamında kullanılan bir sözcüktür.

3512-_Küğ: “Şiir” anlamı taşıyan kavramın Türkçe’nin değişik lehçe ve şivelerinde Köğ/Köy/Küy/Küğ biçimlerindeki telaffuzları da yaygındır. Şiir, nazım, vezin, melodi, beste, şarkı, müzik gibi anlamlarla ilgili olmak kaydıyla bu kökten türeyen tüm sözcükler için de aynı ses dönüşümleri mevcuttur.

3513-_Küğcü: “Şair” anlamındaki sözcüğün Türk dilleri konuşulan değişik coğrafylarda Küğçü/Köğçü söylenişleri yaygındır.

3514-_Küğde: “Demet” veya “Bukle” manası taşıyan sözcüğün orijinali Küde biçimindedir. Üzerinde çok düşünülmüş ama buna rağmen kesin bir yargıya varılmamış olmakla birlikte kavramın Türkiye Türkçesi’ne Küğde biçiminde aktarılmasının önerilmesi kanaatine ulaşılmıştır. Bu durumda “Demet yapmak” manasındaki Küdelemek fiili de Küğdelemek dönüşümüne uğratılmalıdır.

3515-_Küğermek: Göğermek/Köğermek/Küğermek dönüşümü ile birbirine bağlanan kavramlar “Mavileşmek” manasını ihtiva etmekle birlikte yan anlamlar ortaya çıktığı görülür. Sözcüğe bu söylenişi ile “Küflenmek” açıklamasıyla rastlanmıştır.

3516-_Küğlemek: Sözcüğün Küylemek telaffuzu da bulunmaktadır. Ayrıca Köylemek (beste yapmak, aranje etmek) fiili ile de doğrudan alakalı olup, büyük olasılıkla aynı kavramın farklı Türk dillerindeki farklı söyleniş biçimlerinden ibarettirler. Küğ/Küy/Köy/Köğ kökü müzik, beste, vezin, melodi ile ilgili anlamlar türetir. Küğlemek/Köğlemek/Köylemek/Küylemek dizisi küçük anlam farklılıkları ile şarkı okumak, bestelemek, makam oluşturmak (müzik), şiir okumak, şiir dizmek, şiir yazmak, sözü vezinlemek manalarını ihtiva etmektedir.

3517-_Küğşüm: “Müzik” anlamı taşıyan kelime asıl dilde Köğşüm biçimiyle yer almaktadır. Türkiye Türkçesi’ne “Ö/Ü” dönüşümü ile aktarılması söyleyiş açısından daha uygun bulunmuştur. Köğ/Küğ kökünün beste, melodi, musiki içerikleri iki söyleyişte de yitmeksizin mevcuttur. Türev kavramlar için de aynı izahat geçerlidir.

3518-_Küğşünmek: “Şarkı okumak”, “Terennüm etmek” anlamlarına sahip olan kelime orijin dilde Köğşünmek biçimiyle yer alır. Kendi kendine şarkı söylemek, şarkı mırıldanmak içeriği de mevcuttur.

3519-_Küğüklemek: “Şiir okumak” (özellikle doğaçlama olarak) manasındaki fiilin orijinali Küğüktemek biçimindedir. Küktemek fiiline ise “Şarkı söylemek” anlamıyla rastlanmıştır.

3520-_Küğüldemek: Vızıldamak, uğuldamak anlamlarındaki kelimenin Küyüldemek söylenişi de mevcuttur.

3521-_Küğünçek: “Merhametli” anlamına gelen kelimenin Küğünzek söylenişi de bulunmaktadır.

3522- Küğünmek: “Merhamet etmek” manasındaki fiilin Kuğunmak biçimi de mevcuttur (Küğülmek/Kuğulmak kavramı da yine “Merhamet etmek” demektir).

3523-_Küğürge: “Enfiye” olarak izah edilen sözcüğün Köğürge söylenişine de rastlanmıştır.

3524-_Küklemek: “Yıldız falı bakmak” anlamındaki fiilin Türkçe’ye Göklemek (göğe bakmak manasında) olarak aktarılması da mümkündür. Kük/Kök sözcükleri Gök kavramının farklı söylenişleridir.

3525-_Kül: Türkçe’de geometrik şekilleri tanımlamanın en önemli yöntemlerinden birisi “-kül” takısı kullanmaktır. Örneğin: Üçkül (üçgen), Dörtkül (dörtgen), Beşkül (beşgen), Altkul (altıgen), Yedkül (yedigen) gibi...

3526-_Külçer: “Gerdanlık” anlamındaki sözcüğün Kölçer söylenişi de vardır. “Zincir” içeriği ile bağlantılı olan Köl kökü ile alakalı görünmektedir.

3527-_Külçüge: “Mangal” demek olan kelimenin Kölçüge söylenişi de bulunmaktadır.

3528-_Külçümek: Közün üzerini külle örtmek olarak açıklanan fiilin Kölçümek söylenişi de mevcuttur. Aynı ses dönüşümü türev fiiller için de geçerlidir.

3529-_Küleçin: “İblis” veya “Şeytan” açıklaması ile rastlanan sözcük aslında Küle/Küleğ (rüzgar) kavramı ile alakalı olup tam olarak “Rüzgarcı” demektir. Yani rüzgar getiren, rüzgar gibi gelen manalarını içermektedir. Dolayısıyla esintiyle ilişkilendirilen kötü bir ruhtan bahsedilmekte olup “Rüzgar ruhu” şeklindeki bir izahat daha doğru olacaktır. Rüzgarın aynı zamanda bedene giren bir varlık olarak algılanması da bu anlayışla ilgilidir. Tıpkı Anadolu’daki “Yel” kavramında olduğu gibi rüzgarın kendisi de bazen gizemli bir varlık olarak düşünülür (örneğin “Yel değmek” veya “Yel girmek” deyimleri).

3530-_Külem: “Hacim” ve “Ebat” şeklinde birbirine çok yakın iki anlamı bulunan kelimenin Kölem söylenişine de rastlanmıştır. Anadolu Türkçesi’ne daha uygun bulunduğu için Külem söylenişi tercih edildi.

3531-_Külemek: “İçini doldurmak” (havuz, kap) anlamının yanında “Bağlamak” manasına da rastlanmakla birlikte bu da büyük olasılıkla suyun önünü bağlayarak bendin arkasında suyun dolmasını sağlamak olmalıdır. “İhtiva etmek” (kapsamak, içermek) manası ise aslında kavramın içerik olarak çok da farklı olmayan soyut yönünü oluşturur ve bir şeyin içeriğini oluşturmak demektir. Kelimenin ayrıca bu anlamlarla bağlantılı görünmeyen “tek ayak üstünde durmak” anlamı da bulunmaktadır. Bundan başka “hayvanı yere yatırmak” (olasılıkla daha doğru görünen bir kısım hastalıklara iyi geldiği düşüncesiyle “küle yatırmak”) anlamına da rastlanmıştır.

3532-_Külençek: “Çocuk havuzu” anlamında kullanılan kelimenin gerçek manası su birikintisi demektir. Gölençek olarak aktarılması da mümkündür.

3533- Külte: “Demet” manasındaki kelimenin Költe söylenişine rastlanmıştır. Sözcük ayrıca özel bir ekmek katlama yöntemini de tanımlar. Üç adet yufka ekmek ayrı ayrı ikiye katlanır, sonra bunlar üst üste koyularak tekrar hepsi birlikte ikiye katlanır.

3534-_Kümbez: Türbe demektir. Gerçekte “Kümbet” kelimesinin farklı bir söyleniş biçimidir. Sözcüğün kökeni eski çağlarda taşların üstü üste yığılarak oluşturmasıyla ilgilidir. Gömmek/Kömmek fiilinden türemiştir. Küme sözcüğü ile aynı kökten gelir. Köm kelimesi Anadolu’da bir araya getirilmiş veya yığılmış şeyleri ifade eder. Kümbet/Kümbez ve Kümböz kavramları Farsça “Gunbad/Günbed” (kubbe) kelimesi ile de ilişkilendirilir. Hatta kimi kaynaklarda Küm kökü ve Küme, Kümelenmek gibi sözcükler Türkçe olarak kabul edilmez. İlginçtir ki aynı kaynaklar Köm kökünü ve türeyen kelimeleri Türkçe’nin söz varlığı içerisinde göstermeye devam ederler. Oysaki Köm/Küm kökünde çok basit bir ses değişikliği vardır ve aralarında anlam farklılaşması da neredeyse bulunmayan bu iki kökü ayrıştırmak mümkün değildir. Dolayısıyla Köme sözcüğünü Türkçe kabul ederken Küme kelimesini yabancı saymak makul değildir hatta şaşırtıcıdır. Elbetteki Kümbet kelimesi Farsça’ya da aittir. Ancak hangi dilden diğerine geçtiğini veya zaten var olan benzer kavramların şeklen ve anlam olarak biribirlerinden ne derece etkilendiklerini tespit etmek artık neredeyse imkansızdır. Bu yüzden bu kavramı ve benzer nitelikteki kelimeleri iki hatta duruma göre birkaç dile birden ait kabul etmekten başka yapacak bir şey yoktur.

3535-_Kümsemek: Özensizce yığmak, gelişigüzel olarak üst üste koymak manasındaki fiilin Kömsemek söylenişi de yaygındır.

3536-_Künbet: Güneş gören yüzey, Güneş’e bakan cephe demektir. Türkçe Kün (Gün) ve Bet (yüz) sözcüklerinin bileşimidir. Kümbet (yığma taştan türbe) ile bir ilgisi yoktur.

3537-_Künçük: “Susam” manasındaki kelimenin değişik şive ve lehçelerde Künçü/Küncü/Güncü ve Künçük/Küncük/Güncük biçimleri de mevcuttur. Ayrıca Künçür/Küncür (tahin, susam ezmesi) ve Künçüt/Küncüt (susam yağı) kelimelerinin de aynı kökten (Kün/Gün) kaynaklanması bu kökün susamla ilgili kavramlar türettiğini göstermektedir.

3538-_Künde: Ucu eğri değnek, ucu çengelli sopa, saban, el prangası manalarından başka kuş yuvası, pusu anlamları da bulunur.

3539-_Kündem: “Ayçiçeği” anlamı taşıyan kelime Gün/Kün kökünden tıpkı Çiğdem çiçek adında olduğu üzere -dem eki ile türemiştir.

3540-_Kündemek: “Güneşlenmek” olarak izah edilmiş olan kelime Türkçe’ye Gündemek veya Günlemek şeklinde de aktarılabilir.

3541-_Kündeş: “Rakip” veya “Hasım” anlamındaki kelimenin Köndeş/Göndeş/Gündeş ve Kündez biçimleri de küçük anlam farklılıkları ile Türkçe’nin değişik şive ve lehçelerinde kullanılmaktadır. Örneğin Köndeş söyleyişine “Kuma” anlamı ile rastlanır, ki bu tanımlama bir erkeğin iki karısının birbirlerine rakip olarak algılanmasının da bir sonucudur.

3542- Kündün: “Güneş ışığı” anlamındaki sözcüğün Gündün olarak aktarılması da mümkün olmakla birlikte söyleyişin daha kolay bulunması nedeniyle orijinal biçim tercih edilmiştir.

3543-_Küneyek: “Hindiba” (bitki) manasındaki kelimenin Türkçe’ye Güneyek olarak aktarılması da mümkün görünmektedir.

3544- Küngür: “Bateri” (davul) manası taşıyan kelimenin Künür ara formu üzerinden dönüşümle Künür söylenişi de mevcuttur.

3545-_Künüz: “İyi niyetli” veya “Samimi” anlamındaki sözcüğün Günüz başlığında verilmiştir. “Gübre” manasının da yine Günüz söylenişi de bulunmaktadır.

3546-_Küpçemek: “Mayalanıp kabarmak” anlamındaki fiilin Köpçemek söylenişi de mevcuttur.

3547-_Küpçemek: “Mayalayarak kabartmak” anlamındaki fiilin Köpçetmek söylenişi de mevcuttur.

3548-_Küpemek: “Çiğnemeden yutmak” şeklinde izah edilen sözcük aslında tam olarak “Tümlemek” demektir. Burada tüm olarak yutmak kastedilmektedir.

3549-_Küpkemek: “Tıka basa yemek” olarak açıklanan fiil gerçekte “Fullemek” (tamamen doldurmak) anlamına gelmektedir. Küpkek kavramı ise “Mide” manası taşımaktadır.

3550-_Kürem: Kür/Kör/Gör kökünden türeyen “Fal” manasındaki kelimenin Türkçe’ye Görem (daha doğru bir biçimde Görüm) olarak aktarılmasına gerek görülmemiştir. Yeterince özgün olduğu kanaatine varılmıştır ve orijinal söyleyişte de herhangi bir sıkıntı yoktur.

3551-_Küren: “Kahverengi”, ”Kestane rengi”, “Eflatun”, “Mor” gibi manalara farklı lehçelerde rastlanır. Ancak bu içerikler Hüren söylenişinde verildiği için sözcüğün “Lanet” manasına öncelik verilmiştir. “Kavim”, “Kabile” anlamları da bulunmaktadır. “Çadır yeri” manasına da rastlanmıştır.

3552-_Kürenmek: “Lanet okumak” manasındaki kelimenin “Aldanmak” anlamı da bulunmaktadır.

3553-_Kürevik: “Yaban çileği” manasındaki kelimenin Kürevük söylenişi de mevcuttur.

3554-_Küreze: “Fal” manasındaki kelime Kür/Kör/Gör kökünden türemiş olup Türkçe’ye Göreze olarak aktarılması da mümkündür. Her iki söyleyiş de Türkiye Türkçesi’ne uyumlu bulunduğu için ayrı başlıklar halinde verilmiştir.

3555-_Kürlemek: Sözcüğün “Bağırmak” manası her ne kadar ilgisiz görünse de ilk içerik olan “Kuvvet / güç uygulamak” ile doğrudan bağlantılıdır. Türkçe’deki Gürlemek fiilinin farklı bir telaffuzudur.

3556-_Kürmez: Hayalet, ruh hatta melek manalarına sahip olan sözcük Türkçe’nin değişik lehçe ve şivelerinde Körmez/Körmöz/Körmös olarak da yer alır. Mitoloji’de Fars kökenli “Hürmüz” ile de sırf ses benzerliği nedeniyle özdeşleştirilmiştir.

3557- Kürüç: “Indica” türü uzun pirinç (bitki ve tane) için kullanılan sözcüğün Gürüç biçiminde genel olarak “Pirinç” anlamında kullanıldığı da görülür.

3558-_Küsemek: “Dikte etmek” (birebir aynısını yazmak) anlamındaki kelime Göç/Köç/Küç/Küs dönüşümü ile türemiştir. Ayrıca Güç/Güs/Küs kökü üzerinden “Kuvvet uygulamak” (zorla yaptırmak) içeriği ile de uyumludur. Sözcüğün arzulamak, şehvet duymak şeklindeki ikinci bir anlam grubu bulunmakla birlikte aslında “Kösemek” (arzulamak) fiilinin farklı bir söylenişidir.

3559-_Küsenmek: Küsmek fiili ile de bağlantılı olan “Darılmak” manasındaki kelimenin Anadolu Türkçesi’ndeki Gücenmek sözcüğü ile doğrudan alakası bulunmaktadır. Hatta farklı bir söyleniş biçimi olduğunu söylemek dahi mümkündür.

3560-_Küsermek: Suret çıkarmak, nüshalamak, kopyasını almak anlamlarındaki kelime Göç/Köç/Küç/Küs dönüşümü ile türemiştir. Türkiye Türkçesi’ne Göçürmek olarak aktarılması mümkün olmakla birlikte orijinal söyleyiş son derece özgün olduğu için asıl biçimi ile alıntılanmıştır. Aslında Küçermek fiili aynı içeriklere sahip (aynı kavramın farklı söylenişleri) oldukları halde aralarında bir tercih yapılamadığı (hangi söyleyişin Türkiye Türkçesi’ne daha uygun olduğunda kararsız kalındığı) için her iki biçim de ayrı başlıklar halinde verilmiştir. Türev sözcükler ve fiiller için de aynı açıklamalar geçerlidir.

3561-_Küseyen: “Küstüm çiçeği” anlamındaki kelimenin Küseğen söylenişi de mevcuttur.

3562-_Kütermek: Özellikle delici nesneler ve aletler için “Sivriliğini yitirmek” (kütleşmek) manasında kullanılan kelimenin “Yukarı kaldırmak” manası da bulunur. Ancak bu içerik Kötermek fiilinde verilmiştir.

3563-_Kütey: Cop (bekçi veya polis değneği) anlamındaki sözcük aslında yuvarlak uçlu (küt) sopa demektir.

3564-_Küy: Yanma ve ateş ile ilgili sözcükler türeten Küy/Köy kökünde “Ü/Ö” dönüşümü çok kolay gerçekleştiği için türev sözcükleri sadece bir grup altında toplamak yerine söyleyiş kolaylığı dikkate alınarak aktarılmışlardır.

3565-_Küyek: “Çiftleşme mevsimi” olarak açıklanan kelime aslında “Kızışma mevsimi / dönemi” demektir. Küy/Köy kökü Türkçe’de sıcaklık, kızgınlık, ateş ve mecazen şehvet, öfke, haset gibi anlamları içermektedir. Bu kökten türeyen sözcüklerde “Ü/Ö” dönüşümüne çok sık rastlanır.

3566-_Küyemek: “Ateşlenmek” manası hem vücut ısısının artamasını hem de mecazen şehvetlenmeyi ifade etmektedir.

3567-_Küyezlenmek: Sözcüğün “Mağrurlanmak” ve “Boynu tutulmak” gibi birbiri ile alakasız görünen iki anlamı vardır. Oysa ki aslında boynunu dikerek yüremek şeklindeki ortak bir izahat her iki manayı da anlamaya yetecektir.

3568- Küylemek: “Ateş basmak” veya “Sıcak basmak” hatta “Hararet yapmak” deyimlerine denk düşen sözcüğün “Şiir okumak” veya “Şarkı okumak” içerikleri Küğlemek başlığında verilmiştir (Ğ/Y dönüşümü ile).

3569-_Küymek: Yanmak, ısınmak, kavrulmak, kurumak, ateşlenmek, tutuşmak, kızmak içeriklerini hem gerçek hem de mecazi manalarıyla bünyesinde barındıran fiilin Türkçe’nin neredeyse tüm lehçe ve şivelerinde kolaylıkla gerçekleşen “Ü/Ö” dönüşümü üzerinden Küymek/Köymek söyleyişleri ile yer aldığı anlaşılmaktadır. Aynı ses dönüşümü bütün türev sözcükler ile fiiller için geçerlidir. Beklemek anlamı da kayıtlarda yer almaktadır.

3570-_Küymenmek: “Tereddüt etmek” manasındaki fiilin “Bahane bulmak” anlamında kullanıldığı da görülür.

3571-_Küyremek: “Hezimete uğramak” manasından başka yine çok yakın bir içerikle “İflas etmek” anlamında da kullanılır.

3572-_Küyüldemek: Vızıldamak, uğuldamak, sürü haline gelerek uğultu çıkarmak anlamlarındaki kelimenin Küğüldemek söylenişi de mevcuttur.

3573-_Küyünmek: “Güneşte yanmak” manasındaki kelimenin “Gıpta etmek” / “Kıskanmak” anlamı da vardır.

3574-_Küzeç: “Testi” demektir. Küze/Küyze/Küyzeç sözcükleri de yine aynı anlamda kullanılır.

3575-_Küzen: “Firavun sıçanı” anlamı taşıyan kelimenin “Ağaç sansarı” manasında kullanıldığı da görülür.

3576-_Küzgeneş: “Gözenek” veya “Petek” anlamındaki kelimenin Türkiye Türkçesi’ne Gözgeneş şeklinde aktarılması da mümkün görünmektedir.

3577-_Laçık: “Kulübe” veya “Baraka” anlamına gelen kelime yaklaşık aynı manadaki “Alaçık” sözcüğünün başındaki “A” harfinin düşmesi ile oluşmuştur.

3578-_Laçın: Gerçekte mesaj taşıyan kuş manasına gelir. Ayağına bağlanan bir kağıdı alıştırıldığı kişiye götürür. “Ulamak” fiilinden türeyen Ulaçın/Ilaçın sözcüğünden baştaki “U/I” harfinin düşmesi ile oluşmuştur. Moğolca’da “Laçin” şeklinde söylenmektedir.

3579-_Lağ: Çamur, balçık anlamındaki kelime yine yaklaşık olarak aynı manalara sahip Alağ/Alah/Alak (bataklık) sözcüğünün başındaki “A” harfinin düşmesiyle oluşmuştur. “Ğ/Y” dönüşümü ile Lay biçimi de mevcuttur ve türev sözcükler ile fiillerin tamamında aynı duruma sıklıkla rastlanır.

3580- Lağlatmak: “Çamur etmek” veya “Çamurla kirletmek” manasındaki fiilin mecazen “Çamur etmek” deyimine da karşılık geldiği anlaşılmaktadır.

3581-_Lağzın: Alağ (çamur) sözcüğünden Alağzın > Lağzın dönüşümü ile oluşan kelime tam olarak çamuru seven, çamurda yaşayan canlı (Alağçın / Alağçı) demektir ve “Domuz” manası taşır.

3582-_Lak: Oğlak > Olak > Ilak > Lak dönüşümü ile oluşan kelime keçi yavrusu demektir.

3583-_Laşmak: Salda veya sandalda kürek değişmek anlamındaki kelimenin aslı “Alaşmak” şeklindedir. Kürek değiştirerek sal veya sandal kullanan kişilere de Laşman denir ki, bunun aslı da “Alaşman” olmalıdır. Baştaki “A” sesleri düşmüştür.

3584-_Lav: Mum veya bazı lehçelerdi ise mühür mumu anlamında kullanılan kelime Alav (alev, ateş) sözcüğünün başındaki “A” harfinin düşmesiyle oluşmuştur.

3585-_Lavlamak: “Mum eritmek manası” özelleşmiş bir içerik olup genel olarak “Harlamak” (ateş), “Alevlendirmek” anlamlarını taşır.

3586-_Lavlanmak: Harlanmak (ateş) ve alevlenmek manaları taşıyan fiilin mumun eriyerek dibine damlaması anlamında kullanıldığı da görülür.

3587-_Lay: İstihza (alay etme, dalga geçme) anlamındaki kelime yine yaklaşık olarak aynı manalara sahip Alay sözcüğünün başındaki “A” harfinin düşmesiyle oluşmuştur. Ğ/Y dönüşümü ile Lağ söylenişi de mevcuttur.

3588-_Leçek: Ağaçlarda açan “Meyve çiçeği” manasındaki kelimenin çiçek desenli başörtüsü veya çiçek bezemeli fular anlamında kullanıldığı da görülür.

3589-_Lığ: Alüvyon anlamında kullanılan sözcüğün bugüne kadar net bir etimolojik açıklaması yapılamamış ve pek çok kaynakta kökenin belirsiz olduğu ifade edilmiştir. Kelime çamur, balçık, bataklık anlamındaki Alığ/Alağ/Alah/Alak sözcüğünün başındaki “A” harfinin düşmesiyle oluşmuştur. Bu bağlamda “Lağ” (çamur) kelimesi ile de doğrudan alakalıdır. Lığa ise “Katışık” (karışmış) manası taşır.

3590-_Lığırtmaç: Akarsu yatağı çamuru veya kıyı çamuru manasındaki kelimenin Lırtmaç söylenişi de mevcuttur.

3591-_Lığlamak: Suyu emerek ağırlaşan toprağın göçmesi, heyelan etmesi anlamı taşır. Örneğin dağ yüzeyindeki gevşek toprağın yağmurdan sonra kayması, dik ırmak kenarlarının suya çökmesi bu fiille ifade edilir. Bundan başka mecazen insanın yere yığılması manasında da kullanılır. Ayrıca çömlekçi çamurunun ayarının tutturulamayışı nedeniyle gevşeyerek yığılmasını da tanımlar.

3592-_Loğ: İki ucunda uzun kulplar bulunan ortası delik silindir biçimli büyük bir taştır. Toprak damları veya ahır tabanı gibi zeminleri düzeltmek için kullanılır. “Loğtaşı” olarak da adlandırılır. İki ucuna takılan saplara “Loğdur”, ortasından geçirilen demir veya tahta dingile ise “Loğcak” denir. Loğtaşı ile toprağın sıkıştırılıp düzlenmesi ise Loğlamak fiili ile anlatılır.

3593- Lur: Mitolojide bahsi geçen efsanevi yaban ördeğidir. Sulara dalarak çamur çıkarmış ve o böylece yeryüzü meydana gelmiştir. Nivih halkının mitolojisine göre uçmaktan canı sıkılınca suyun altından balçığı çıkararak Dünya’nın oluşumuna neden olmuştur ve bu efsane Türk mitolojisinin yaradılış öykülerine paraleledir. Nivihler Türklere komşu bir kavimdir. “Luvr” ördeğinin öyküsü Cengiz Aytmatov’un “Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek” adlı öyküsünde de yer alır.

3594-_Mağdaklamak: Methetmek, övmek, övgü dizmek anlamındaki fiilin orijinali Madaktamak şeklindedir. Asıl söyleyişin “Ğ” düşmesi ile oluştuğu kanaatine varılmış ve Mağda (hamd) sözcüğü ile bağlantılı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

3595-_Mağdamak: Hamdetmek, övmek, yüceltmek anlamlarındaki fiilin Türk Dünyası’nın değişik yörelerinde Mağtamak/Maktamak/Mahtamak ve hatta “I” sesi türemesi ile Imağtamak ve “M/B/P” dönüşümü ile Paktamak söylenişlerine de rastlanır. Moğolca’dan geçmiş olma ihtimali de yüksektir. Ancak Arapça kökenli olduğu iddiası kesinlikle doğru değildir. Türev fiiller ve sözcükler için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

3596-_Maka: Bağa > Baka > Maka dönüşümü ile ortaya çıkmış olan kelime Kurbağa anlamında kullanılır. Bağa kelimesi Kurbağa, Kaplumbağa, Tosbağa gibi hayvanların sert veya kuru kabuklarını ya da derilerini tanımlar.

3597-_Mal: Moğolca kökenli olan sözcük büyükbaş hayvanları tanımlamakta olup geçmişte zenginliğin en önemli ölçütlerinden birisi sayılmaktaydı. Bu benzerlik üzerinden sözcük doğruca Arapça “Mal” (emtia) kavramı ile ilişkilendirilmiş ve Moğolca’ya Arapça’dan geçtiği iddia edilmiştir. Anadolu Türkçesi’nde de sığır manasında kullanılan sözcüğün aslında Moğolca’dan Arap dillerine kadar ulaşmış olma olasılığı asla dikkate alınmamıştır. Çünkü sözcüğün kapitalizm öncesi dönemlerde ortaya çıktığı dikkate alınırsa ticari mal anlamının ilk anlama (büyükbaş hayvan) bağlı olarak daha sonradan oluşması mantıksal olan açıklamadır. (Benzer bir durum ticari mal anlamında Rusça’ya Türkçe’den geçen Tovar/Tavar yani küçükbaş hayvan sözcüğünde de vardır.) Üstelik Türkçe’deki Malak/Balak (sığır veya manda yavrusu) sözcüğünün “Mal” kelimesi ile olan bağlantısı dikkate alınmalıdır. Eski Türkçe çamur ve balçık ile ilişkili Mal/Bal kökünden gelen Bağal/Mağal sözcükleri de yine kökteki anlamı ihtiva ederler. Camızların çamura giren canlılar olması bu bağlamda dikkate alınmalıdır. Ancak bu açıklama yeterli değildir ve sözcüğün Moğolca kökenli olduğunu ispat için yeterli kavramsal bağlantı henüz yoktur.

3598-_Malak: Sığır yavrusu manasındaki Balak sözcüğünün farklı bir söylenişidir.

3599-_Malay: Oğlan çocuğu, erkek çocuk manasındaki kelime B/M dönüşümü ile Bala (çocuk) sözcüğü ile doğrudan alakalıdır. Hatta küçük bir anlam farklılığı ile birbirlerinin farklı söyleniş biçimleridir (Balay/Bala/Mala/Malay).

3600- Malayzar: “Evlat” anlamındaki kelimenin Malazar biçimi de mevcuttur ve Bala/Mala (çocuk) kavramından türemiştir.

3601-_Malsamak: Mal biriktirmek, cimrilik etmek, varyemezlik etmek, açgözlülük etmek anlamlarındaki sözcüğün Malzamak söylenişi de bulunmaktadır.

3602-_Maltamak: Vurarak kesmek, kırarak kesmek anlamlarını içeren fiil “M/B” dönüşümü üzerinden Balta kavramı ile de kökensel olarak bağlantılıdır. Türkçe’ye Baltamak olarak aktarılması da mümkün görünmektedir.

3603-_Malzak: Varyemez, cimri, mal biriktirmeyi seven kişi manasındaki sözcüğün Türkçe’ye Malsak şeklinde aktarılması da mümkündür. Ancak orijinal söyleyişte de bir sıkıntı olmadığı için öncelik verilmiştir.

3604-_Manamak: “Ehemmiyet göstermek”, “Önemsemek” anlamındaki fiilin yine bu ilk içerikle bağlantılı olarak “Nöbet tutmak” manası da bulunmaktadır. Önemli görülen bir nesnenin veya birinin başında bekleyerek bir şeyi dikkatlice gözlemek demektir.

3605-_Mankurt: Ünlü yazar Cengiz Aytmatov'un 1980 yılında yazdığı “Gün Olur Asra Bedel” adlı eserinde, Kırgız destanlarından yararlanarak yeniden işlediği bir kişiliktir. Anlatılan Mankurt haline getirilmek istenen kişinin başı kazınır, ıslak deve derisi sarılır ve böylece elleri kolları bağlı olarak güneş altında bırakılır. Deve derisi kurudukça gerilir ve başı mengene gibi sıkar. Bunun sonuncunda insana inanılmaz acılar vererek aklını yitirmesine neden olur. Ters yönde uzamaya başlayan saçlar onun büyük acılar çekmesine sebebiyet verir. Böylece bir müddet sonra hafızasını yitirir, düşünemez hale gelir. Hatta anne-babasını bile tanımaz. Efendisi ne söylerse itaat eder. Her isteneni sorgulamadan yerine getiren bilinçsiz bir köleye dönüşür. Öyküde Mankurt en sonunda kendi annesini öldürür. Kitabın ardından tüm Dünya literatüründe ilgi gören bu kavram siyasi sistemler içerisinde öz benliğini yitirerek kendisini kimliksizleştiren kukla haline gelmiş zavallı insan tipini simgeler. O geçmişiyle bağlarını koparmış, hafızasız kalmıştır, aklını başkalarının insafına terketmiştir. Yani düşüncesi, anlayışı ve hatta vicdanı artık özgür değildir. Dolayısıyla bir anlamda yaşayan bir ölüye dönüşmüştür.

3606-_Manramak: “Melemek” (koyun, kuzu) manasında kullanılmakta olan fiilin Manramak/Mağramak/Maramak söylenişleri de mevcuttur. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir. Örneğin Manraşmak/Manraşmak/Mağraşmak/Maraşmak (karşılıklı meleşmek) fiilinde olduğu gibi. Ayrıca “B/M” ses değişimi ile Manramak/Manramak/Mangramak > Bangramak/Banramak/Bağramak dönüşümü üzerinden Bağırmak fiili ile de alakalıdır.

3607-_Markışmak: Margışmak söylenişi de bulunan fiil iddialaşmak, iddiaya girmek, iddiaya tutuşmak, bahisleşmek, bahse girmek, bahse tutuşmak manalarını içerir. Aynı kökten geldiği anlaşılan Margumak/Margımak fiili “Münakaşa etmek” demektir.

3608-_Markut: Güneş’in simgesi olan Kartal Tanrı’dır. Yeniden doğuşu ve ölümsüzlüğü temsil eder. O kadar büyüktür ki, ay onun sol kanadını, Güneş de sol kanadını ancak kapatır. Şamanın kendinden geçerek yaptığı yolculukta eşlik eder. İlk şamanları yeryüzüne Markut getirmiştir. Sibirya inançlarına göre Tanrı insanlara yardım etmesi için kartalı yeryüzüne göndermiştir. İnsanlar onun dilini anlamayınca da kartal bir ağacın altında uyuyan kadını gebe bırakır ve doğan çocuk şaman olur.

3609- Maşak: Başak sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Fakat içerik farklılaşarak (belki de benzetme yoluyla) “Ok ucu” anlamında kullanılmıştır. Majak biçimi de mevcuttur.

3610-_Mayak: “Deniz feneri” manasındaki sözcük tam olarak “yağ yakılan yer” demektir. Kelimenin “Gübre” manası da mevcuttur.

3611-_Maydalama: “Kuşbaşı et” anlamı Maydalamak fiilinin Farsça kökenli “Parçalamak” anlamı ile ilgili olduğu kadar May (yağ) manası üzerinden yağda kavrulan et manası ile de ilişkilidir.

3612-_Maydalamak: “Ateş yakmak” olarak çevrilen kelime gerçekte yağa batırılmış meşaleyi yakmak demektir. Şenlik ateşi yakmak manası da taşır. Burada da yine yağ (veya petrol) yakılması mananın içinde bulunmaktadır. Sözcüğün ayrıca “Ovalamak” anlamı vardır ve bu da yine aslında “Yağ ile ovmak” demektir. Diğer bir anlam ise parçalamak, bölmek şeklindedir. Fakat bu anlamın Farsça “Pay” ve ondan türeyen “Payda” sözcüğü ile olan ilişkili olma ihtimali dikkate alınmalıdır. Fakat bu ilişki netleştirilmemiş olup, acele sonuca varmamak gerekir ve tersi bir sonuca da ulaşılabilir.

3613-_Maykan: Çadır, tente anlamındaki kelimenin Majkan söylenişi de bulunur. Baykan (perde) sözcüğü ile de doğrudan alakalıdır.

3614-_Maymak: “Paytak” manasındaki sözcüğün Baymak telaffuzuna da rastlanmıştır.

3615-_Maymak: “Paytak yürümek” anlamına gelen fiil “Maymun” kelimesinin kökenini oluşturur. Bu fiil bize etimoloji konusunda kesin bilgi gibi görünen açıklamaların yeniden gözden geçirilmesi gerektiğinin hatta net açıklamalar gözüyle bakmak yerine temkinli yaklaşmak gerektiğinin en güzel örneklerinden birisini vermektedir. Bugüne kadar Yunanca/Grekçe kökenli olarak gösterilen ve bu dilde taklit etmek manası ile ilişkilendirilen “Maymun” sözcüğünün Türkçe’den Yunanca’ya geçmiş olma ihtimali dikkate alınmalıdır. Çünkü coğrafi olarak maymunları daha önce ve daha fazla tanıyan kavimler Asya’dakilerdir. Elbetteki kısmen kozmopolit ve kültürel etkileşimi yüksek eski Grek medeniyetinin maymunu tanıdığı ve başka yerlerden getirilen maymunlara sahip oldukları bir gerçektir. Ancak yine de daha da geriye gidildiğinde bu hayvanı daha önce başka toplumların isimlendirmiş olması ve bu ismin de çevreye yayılmış olması beklenir. Elbetteki sonradan kendi dillerinin imkanları ile kavramın tanımlanması mümkündür. Yunan dili içerisinde maymunların taklitçiliği dikkate alınarak bir kelime türetilmiş olabilir halk kültürü tarafından. Fakat maymunların paytak (bacakları eğri) yürümesi daha dikkat çekici bir durumdur ve Türk dili içerisinde de buna uygun bir isimlendirme yapılmış olması da akla daha yatkındır. Ancak şunu da kabul etmek gerekir ki sözcük Yunanca ile de uyumludur. Bu durumuda en makul açıklama şu şekildedir, Türkçe’de zaten var olan kelime belki de Türklerin Anadolu’ya gelişinden bile çok önce Batı’ya maymunların ticaret gemileri ve kervanlarla gelmesi ile ulaşmış ancak Yunan/Grek diline de uyarlanmıştır.

3616- Meçik: “Zombi” veya “Vampir” olarak tercüme edilen kelimenin aslında Batı dillerindeki kavramlarla tam bir karşılığı yoktur. İnanışa göre yaşarken kötülük edenlerin ölünce Meçik’e dönüşeceğine inanılır. Daha gömüldüğü gece mezarından kalkar. “Meçik” sözcüğü aynı zamanda tokmak, sopa, uzun sakal, zift gibi anlamlar da içerir ve bu varlığın özellikleriyle de bağlantılıdır. Olumsuz manaları bulunan bu kelime kimi zaman hakaret amacıyla (“Meçik gelin, Meçik kaynana, Meçik adam” gibi) veya kimi zamanda beddua ya da korkutma amaçlı olarak (“Seni Meçik yesin”, “Önüne Meçik çıksın” gibi) kullanılır. Miç/Meç/Mes/Beç/Biç/Piç kökünden türemiştir. Moğolca’da Meç, eski Türkçe’de ise Biçin/Piçin sözcükleri maymun manası taşır. Türklerde masal ve söylencelerde maymuna benzer varlıklara rastlandığı dikkate alındığında bu anlam ile bağlantısı netleşecektir. Tatarca’da Meçe veya Pesi, Başkurtça’da Besey, Boşnakça’da (Sırpça ve Hırvatça’da) Maçka, Macarca’da Macska, Kazakça’da Mısık, Moğolca’da Muğus, Uygurca’da ve Özbekçe’de Muşuk, Anadolu Türkçesi’nde Pisik veya Azerice’de Pişik, Buryatça’da Mis sözcükleri kedi manası taşır. Möşük söylenişine ise “Yaban kedisi” anlamında rastlanmıştır. Kediler kimi efsanelerde tıpkı kurtadamlar gibi şekil değiştirilerek kılığına girilen varlıklar arasında görünür. Sözcük Biçmek (kesmek) fiili ile de alakalıdır. Moğolca Mes kelimesi ise silah demektir. Bu bağlamda pençe, diş gibi silahları olan ya da tehlikeli bir varlığı işaret eder.

3617-_Meçin: Sözcüğün söyleyişinde pek çok varyant vardır. Moğolca’da Meç, eski Türkçe’de ise Biçin/Piçin, diğer lehçelerde Mesin, Pisin, Pitsin dikkate değer farklardır. Süreyya takımyıldızı karşılığında kullanıldığı da kayıtlardan anlaşılmaktadır.

3618-_Meker: Anadolu halk kültüründeki ve Türk dünyasının bazı bölgelerinde adı geçen aldatıcı bir varlıktır. İnsanları kandırıp, hile yaparak tanıdığı bir kişinin kılığına bürünür veya tanıdık birisinin sesiyle kişiyi çağırıp götürerek kaybeder. Aldatıcı bir cin olarak da algılanır. Sözcüğün Arapça “Mekr” (hile, aldatma) kelimesinden türediğine neredeyse kesin gözüyle bakılmaktadır. Fakat gerçekte Moğolca “Mekelemek” (aldatmak, kandırmak) fiilinden türediği hiç dikkate alınmamıştır. Örneğin aynı Moğolca kökten gelen “Mekeçi” (hileci) sözcüğünün varlığı bu durumu destekler niteliktedir. Arapça “Mekr” kökü ile uyum göstermesi tamamen büyük bir tesadüf eseridir.

3619-_Mekey: Sözcüğün kökeni nereden aldığı netleştirilememiştir. Halk hikayesi, efsane ya da gerçek bir kişinin adından mı kaynaklandığına dair herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Kibar hırsız tanımlaması akla Batı edebiyatındaki “Arsen Lüpen” karakterini getirir. Fakat bu romanlarla ilgili de bir karşılık bulma çabasına rastlanmamıştır. Fakat bunlar kişisel çabalar olup daha fazla olanakla sonuca ulaşılabilir.

3620-_Meklemek: Anadolu Türkçesi’nde özellikle bebekler için “Sürünmek” manasında kullanılan Emeklemek fiilinin başındaki “E” harfinin düşmesi ile oluşmuş görünmektedir.

3621-_Mekteş: “Kumar” manası taşıyan kelimenin Mançuca yine aynı manadaki Mekten sözcüğü ile yakınlığı dikkat çekicidir.

3622-_Mençek: Mülkiyet, sahiplik anlamındaki sözcüğün Ben/Men kökünden türemiş olduğu açıktır. Dolayısıyla birinci tekil şahıs bildiren “Ben” kavramı ile doğrudan alakalıdır. Mençemek (sahiplenmek) fiili için de yine aynı izahat geçerlidir.

3623- Mençemek: “Sahiplenmek” manası taşıyan fiilin Türkçe’ye Bençemek olarak aktarılması da mümkündür.

3624-_Mendeş: Dilbilgisinde “Eşsesli / Sesteş” manası taşıyan kelimenin Türkiye Türkçesi’ne Bendeş şeklinde aktarılması da mümkün olmakla birlikte son derece özgün bir terim anlamı niteliği taşıdığı için orijinal söyleyiş tercih edilmiştir.

3625-_Menek: Cilt lekesi anlamındaki kelimenin Türkçe “Benek” sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır.

3626-_Menerik: Şamanlık bahşedilmesi anlamına gelir. Şamanların kendinden geçerek vecde gelmesini de ifade eder. Şaman hastalığı da denir. Bir kişi bu hastalığa yakalanınca ağzından kan gelir ve böylece şaman olur. Şamanlığa doğuştan gelen bir yeteneği olan kişilerde görülen ve coşkuya (vecde, transa) erişmesini sağlayan sinirsel hastalığa denir. Altaylarda şamanlık, soydan gelen (kalıtsal) bir özellik olarak görülür ve özellikle çocukluk çağında saraya benzer nöbetlerle ortaya çıktığına inanılır. Meneriğe tutulan aday önce büyük bir yorgunluk hisseder; gövdesi kasılıp titrer, bedeni hissizleşir, göğsü daralır, tuhaf sesler çıkararak ağlar, gözleri döner. Sonra aniden sıçrayarak ayağa kalkar ve deli gibi dönmeye başlar. Nihayet ağzından köpükler saçarak yere yığılır. Bu durum birkaç gün hatta birkaç hafta sürer. Bazen de şaman olacak kişi ormanlara kaçar, davulunu alıp çalmaya başladığında dinginleşerek kendine gelir. Kendisine bu görev verildiği halde şaman olmak istemeyen kimselerin ya delirdiği ya da genç yaşta öldüğü söylenir. Şamanlığı bırakan kişilerde bu hastalığın yeniden başladığı pek çok defa kaydedilmiştir.

3627-_Menermek: Sözcüğün kendinden geçmek, vecde gelmek, zihinsel yetileri geçici olarak durmak, dumura uğramak, ahmaklaşmak, şuurunu kaybetmek, komaya girmek gibi birbiri ile ilişkili bir dizi anlamı vardır. Aynı zamanda ruhsal varlıklarla iletişime geçme nedeniyle aklının alınması, baygınlık geçirilmesi gibi manalar da yine hep bağlantılıdır. Arapça kökenli Abdal (Türkçeleşmiş biçimiyle Aptal) sözcüğünün hem Dünya’dan vazgeçmiş derviş hem de akılsız kimse anlamlarında kullanıldığı gibi bu fiilden türeyen sözcükler de benzeri biçimde iki yönlü bir içeriğe sahiptirler. Türk- Moğol dilbirliği içerisinde Men/Man kökü akıl yitimi ile ilgili manalar türetmektedir. Manarmak söylenişi de bulunan sözcüğün “Ebedileşmek” anlamı da bulunur.

3628-_Menge: “Binek” (hayvan) anlamı taşıyan kelimenin Türkçe’ye Binge olarak aktarıması da mümkündür. Mengemek (binek hayvanına binmek) fiili de Bingemek (üzerine oturmak) fiili ile birleştirilebilir.

3629- Mengiz: “Portre” (yüz resmi) demektir. Aslında Bengiz/Beniz/Beniz/Meniz/Meniz/Mengiz kelimelerinin tamamı farklı lehçe ve şivelerde yüz, surat, çehre anlamına gelmektedir. Meniz söylenişine ise “Vesikalık fotoğraf” manası ile de rastlanmıştır.

3630-_Mengü: “Neşe”, “Saadet” manalarına sahip olan kelimenin “Ebedi”, “Sonsuz” anlamı ise Bengü söylenişinde verilmiştir. Sözcüğün Mingi biçimine “Rahat/Rahatlık” manası ile rastlanmıştır.

3631- Menzeş: Dilbilgisinde “Eşanlamı / Anlamdaş” manasındaki sözcüğün Türkiye Türkçesi’ne Benzeş biçiminde aktarılması da mümkündür. Ancak özgün bir terim anlamına sahip olduğundan orijinal söyleyiş tercih edilmiştir. Bundan başka “Mecaz” manasına da rastlanmıştır. “Mecaz yapmak” anlamı taşıyan Menzeştirmek fiili ise Türkçe’deki Benzeştirmek fiilinin aslında farklı bir söyleşidir.

3632-_Mergelemek: “Fal bakmak” manasındaki kelimenin aslı Mergedemek biçimindedir. Sözcüğün “Atmak” (belki “Ok atmak”) ve “Nişan almak” manaları da bulunmaktadır.

3633-_Mergemek: “Nişan almak” (hedeflemek) manasından başka “Marifet göstermek” ve “Tefekkür etmek” anlamları da bulunmaktadır. Mergenze/Mergençe sözcüğü arif, pir, bilge demektir.

3634-_Merküt: Türkçe’nin değişik şive ve lehçelerinde Markut/Merküt/Berküt/Bürküt sözcükleri küçük anlam farklılıkları ile kartalın değişik türlerini tanımlar. Markut ise mitolojide Kartal Tanrı’nın adı olarak geçmektedir.

3635-_Meşgeldek: “Angut kuşu” anlamında kullanılan sözcüğün orijinal biçimi Mejgeldek olarak kayıtlarda yer alır. Türkiye Türkçesi’ne “J/Ş” dönüşümü ile aktarılması söyleyiş açısından daha uygun bulunmuştur.

3636-_Meşik: “Tabut” manası taşımaktadır. “B/M” dönüşümü ile Beşik kavramına bağlanması ise ilgi çekicidir. İnsanın ilk yatağı da son yatağı da birbirine benzetilmektedir. Tabutun taşınırken sallanan bir nesne olması bağlantıyı pekiştirmektedir.

3637-_Meyde: “Bozuk para” manasındaki sözcük Farsça kökenlidir. Farsça’da “Parça” anlamını içerir.

3638-_Mışar: “Testere” veya “Hızar” anlamındaki kelime Bıçmak/Bışmak/Mışmak (kesmek) fiilinden türemiştir.

3639-_Mızgan: İtalyanca kökenli bir kelime olan “Mızıka” sözcüğünü karşılar. Mızgan kelimesinin “Mızıka” ile benzeşimle ortaya çıkmış olabileceği gibi doğadan bir ses taklidi olan “Mız” kökünden ve bağlı olarak “Mızmak” fiilinden tamamen bağımsız olarak türemiş olması da muhtemeldir. Türkçe’de Mızıldamak fiii anlamsız sesler çıkarmak manasında kullanılır.

3640-_Minçin: “Kunduz” demektir. Miyinçin/Minçin dönüşümü ile Miy (kedi) kavramına bir benzetme söz konusu olabilir. Ancak bu yorumu destekleyecek bir veri bulunamamıştır.

3641-_Mindemek: Üzerine çıkmak, üzerine basmak, sırtına binmek anlamlarındaki Bindemek fiilinin farklı bir söylenişidir. Bundan başka tavuk, ördek, kaz ve kuşu türünden hayvanlar için “Tüy yolmak” manası da bulunmaktadır. Ayrıca bu hayvanların kanatlarını başlarının üzerine örtmeleri de bu fiille tanımlanır.

3642-_Minder: Yer yastığı anlamındaki kelimenin kökenine dair şimdiye dek net bir açıklama yapılamamıştır. Oysaki Binder > Minder dönüşümü ile “Binmek” fiilinden türemiştir. Mindemek (bir şeyin üzerine oturmak) fiili de bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Mindeşmek fiilinin kuş türünden hayvanlar için “Tüy dökmek” manası ise Minder kavramının içi tüyle doldurulmuş eşya şeklinde açıklanabilmesine dair bir ipucu vermektedir. Min (belki de Miyin) sözcüğünün “Tüy” manası taşıyor olması da muhtemeldir.

3643- Minez: Minez/Menez/Benez dönüşümü ile “Ben” kavramına bağlanması ihtimal dahilinde olup huy, karakter, mizaç manasında kullanılan sözcüğün Türkçe’deki “Benlik” kavramına yakın bir içeriğe sahip olduğu görülmektedir.

3644-_Minezlemek: “Vasıflandırmak” anlamındaki sözcüğün aslı Minezdemek biçimindedir.

3645-_Mite: Bitlenmeye neden olarak algılanan varlık olarak görülür. Üstü başı pislik içinde ihtiyar bir kadın kılığındadır. Ormanlarda ve dağlarda yaşar. İnsanların arasına girip dolaşarak genç ve saf kızları kandırıp evine götürür. Sonra da onlara başındaki bitleri ve pireleri temizletir. Kızların dizkapaklarından kanlarını emer ve birkaç gün sonra öldüklerinde ise onları yer. Etrafına uyuz hastalığı ile bit, pire saçar. Kavram Türkçe Mit/Bit/Pit kökünden ve eklembacaklı asalak bir böcek türünü ifade eden “Bit” kelimesinden türemiş olup bitli veya bit yayan demektir. Bitler’in bilimsel adı olan “Phthiraptera” terimi ise eski Yunanca “Phtheir” sözcüğü ile birlikte Türkçe Bit kökü ile de bağlantılı görünmektedir. Avrupa dillerindeki “Mite” kelimesinin kökeni yine Türkçe’deki Bit (Tatarca “Bet”) ile alakalıdır. “Mite” adı verilen bu canlılar nemli topraklarda ve en çok da evlerdeki halılarda ve tüylü ortamların içerisinde ürer ve yaşarlar. İnsan vücudundan dökülen tozlaşmış deri parçacıklarıyla beslenirler. Çıplak gözle toz zerresinden ayırt edilemeyen bu böcekler yoğun olarak halı, koltuk, yatak gibi yerlerde bulunurlar ve astım hastalığına veya alerjiye de neden olabilirler. Bilimsel sınıflandırma içerisinde uyuz böceği ile akrabadır. Bu canlıların insan derisiyle beslenmesi ve Mite karakterinin de insan kanını emmesi bağlantılıdır.

3646-_Miy: “Kedi” anlamındaki kelimenin Migiy biçimindeki söylenişi de vardır.

3647-_Mogay: Moğolca’da ve kısmen çevre Türk kültürlerinde kullanılan kelime Moğolca gibi algılanmakla birlikte Türk-Moğol dilbirliği içindeki Mog/Moğ/Boğ/Bog kökünden türemiştir. Moğolca’da genel bir kavram olarak “Yılan” demektir. Piton yılanı veya avını sarılarak yakalayan veya boğan benzeri yılan türlerinin gözlemlenmesi ile ortaya çıkmış bir sözcük olma ihtimali çok yüksektir. Bu bağlamda “Boğmak” fiili ile aynı kökten gelmektedir.

3648-_Monçur: Monçur/Moncur/Boncur dönüşümü üzerinden Boncuk kavramı ile bağlantılı olan kelime “Küre” manası taşımaktadır.

3649-_Morocak: “Boru” ve “Ocak” sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Bor/Mor sözcüğü boruya benzer silindirik bir bacayı tanımlar. Türkçe’ye Borocak şeklinde aktarılması da mümkündür. Ayrıca Mora kelimesinin de yine baca manasında kullanıldığı görülür.

3650-_Mozay: “Buzağı” demektir. Mozay/Mozağ/Muzağ/Buzağ/Buzav dönüşümündeki sözcüklerin tamamı aynı kavramı (inek yavrusu) ifade eder. Mozulamak/Bozulamak/Buzulamak (bağırmak, böğürmek) fiili sözcüğün kökenini oluşturur ve bu bağlamda bağıran canlı manası taşır.

3651- Möçek: “Haşere” anlamı taşıyan kelimenin Böcek sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu barizdir.

3652-_Mögüz: Mögüz/Mögez/Möğez/Möğüz/Müğüz/Müyüz/Möyüz sözcükleri değişik Türk lehçe ve şivelerinde “Boynuz” anlamına gelmektedir.

3653-_Mölçer: “Doz” veya “Miktar” manalarında kullanılan kelimenin Bölçer olarak aktarılması da mümkündür.

3654- Möngürmek: Möngürmek/Mönürmek/Möğürmek dönüşümü ile Böğürmek fiilinin farklı bir söylenişidir.

3655-_Mugal: Hindistan Moğol’u anlamındaki kelime tarihteki Babür devleti ile Hindistan’a yerleşen Moğol kökenli halkı tanımlamakta kullanılır. Günümüzde de Mugallar’ın soyundan gelenler Hindistan’da yaşamakla birlikte bazı geleneklerini devam ettirmekte iseler de birlikte büyük oranda Hintleşmişlerdir ve Mugalca (Hint Moğolcası) ölü bir dildir. Mugalya ise artık tarihte kalmış olan “Babür Ülkesi” (Hindistan Moğolları’nın yurdu) manasına gelir.

3656-_Muğuz: Moğolların geleneksel mantı yemeğidir. Buğuz/Boğuz dönüşümü ile Buğ/Boğ köküne bağlanan sözcük sıkılarak yapılan yiyecek manası taşır.

3657-_Mun: Ahmaklık, teessür, hafıza kaybı, kafa karışıklığı, akıl yitimi, sıkıntı, keder gibi anlamları vardır. Mün söylenişine ise “Günah” manası ile rastlanmıştır. Mut ve Mun kavramları tezat oluşturur.

3658-_Munça: “Hamam” anlamı taşıyan kelime bunaltıcı yer içeriğine sahiptir.

3659-_Munçak: “Nazar boncuğu” demektir. Kişiyi kötü bakışın etkisiyle oluşan “Bun/Mun” (sıkıntı, bunalım) halinden koruyan nesne demektir. Muyunçak/Moyunçak (kolye) sözcüğü ile olan bağlantısı boyuna asılan bir nesne olduğuna da işaret eder. “Boncuk” kavramı ile de etimolojik olarak bağlantılıdır. Mınçak söylenişine ise “Tespih” (boncuklardar oluşan eşya) anlamında rastlanmıştır.

3660-_Munçala: “Kese” (hamam, banyo) manasındaki sözcük aslında tam olarak sıkıntı veren, bunaltan nesne demektir.

3661-_Munçuk: Değersiz mücevher, kıymetsiz takı şeklinde açıklanmış olan kelime aslında Boncuk sözcüğünün farklı bir söylenişi olup Türkçe’deki “Cıncık boncuk” tamlamasındaki manayı içermektedir.

3662-_Muran: “Okyanus” demek olan kelime daha çok Moğolca’da ve etkisi altında olan bölgelerde kullanılmaktadır. Müren biçimi de yaygındır. Mur/Mür ise nehir veya geniş (karşı kıyısı uzakta olan) akarsu anlamı taşır.

3663-_Musan: “Hayalet” demektir. Musmak/Busmak/Pusmak (saklanmak, gizlenmek) fiilinden türemiştir.

3664- Musluk: Etimolojisi bugüne kadar netleşitirilebilmiş değildir. “Muştuk” sözcüğü farklı Türk lehçelerinde sigara ağızlığı anlamına gelir. Mustuk söylenişine ise huni (sıvı doldurma aracı) manası ile rastlanmıştır. Kelime kökünün “Ağız” kavramı ile bağlantısı bu iki içerikte de görülmektedir. Daha güçlü bir olasılık ise “Buzluk” kelimesinin farklı bir söyleyiş biçimi ile ortaya çıkan bu sözcüğün Anadolu Türkçesi’ne bu şekliyle taşınmış olmasıdır. Buz veya kar dolu kapalı kapların içinden eriyen suyun veya karın alınabilmesi için açılan kapağı ifade etmektedir. Yine sözcüğün kökeninin kedi manası ile de bağlantılı olduğu dikkat çekicidir. Mus kelimesi kavis manası taşır ve musluğun eğimli şekli ile alakalıdır. Ayrıca Müyüz/Müyüz/Muyuz/Muyus (boynuz) kavamına da yine şeklen benzetilmiş olma ihtimali mevcuttur. Deriden yapılma su kapları olan kırbalara ağızlık olarak boynuz takılması da yine rastlanan bir uygulamadır.

3665-_Muştamak: “Miyavlamak” (kedi) manasındaki kelimenin Muşlamak olarak aktarılması da mümkündür. Ancak orijinal söyleyişte de bir sıkıntı yoktur.

3666-_Mut: Saadet, huzur, neşe anlamlarına gelen sözcüğün kökeni net değildir. Bugün kadar yapılmış en tutarlı gibi görünen açıklama Hint-Avrupa dilbirliğinden kaynaklanan ve bugünde İngilizce’de kullanılan “Mood” (ruh hali) kelimesi ile ilişkilendirmektir. Fakat İngilizce’de ortaya çıkan bu sözcüğün Türklere komşu eski Hint kavimlerindeki kullanılış biçimi, o dönemki anlamı ve Türkçe’ye geçişindeki dönüşüme dair bilgi yoktur. Dolayısıyla tutarlı gibi görünen bu açıkmlama oldukça zorlamadır. Oysa ki, Türkçe’de zaman zaman görüldüğü üzere baştaki sesli harfin düşmesini dikkate almak sonuca daha mantıklı bir biçimde ulaşmayı sağlayacaktır. Bu çerçevede ele alındığında Umut > Mut dönüşümündeki umutlu (beklentisi yüksek olan) manasında anlam kayması ile ortaya çıktığı söylenebilir. Ural-Altay dilbirliğinde “Amu” kökü ise yine huzur ve rahatlık, sakinlik, teselli bildirir. Buradan türeyen olası bir “Amut” (rahatlık, memnuniyet) kelimesinden “A” harfinin düşmesi ise yine diğer bir ihtimaldir. Mut ve Mun kavramları tezat oluşturur.

3667-_Müçe: “Uzuv”, “Organ” manasının Muça söylenişi de bulunur.

3668-_Müçel: 12 Hayvanlı Takvim manasına geldiği gibi 12 yıllık bir dönemi de ifade etmektedir. “Müçe” kelimesi unsur, element demektir ve dolayısıyla Müçel’de insan hayatındaki 12 yıllık bir unsur manasına gelir. Beş unsur 60 yıla, altı unsur ise 72 yıla denk gelir ki bunlar yaklaşık olarak insan ömürleridir.

3669-_Mügez: Mügez/Mügüz/Müğüz dönüşümü ile Müyüz (boynuz) kavramına bağlanan kelime “Açı” anlamında kullanılmaktadır ki, boynuzların arasındaki açıklığa benzetme yapılmaktadır.

3670- Müngüz: Boynuzdan yapılma tarak manası taşıyan kelimenin Münüz/Müğüz/Müyüz dönüşümü ile “Boynuz” kavramına bağlandığı çok açıktır. Tarağın dişlerinin boynuza benzetilmesi de söz konusudur.

3671-_Mürgü: Uyuklama anlamındaki kelimenin Türkçe’ye Bürgü olarak aktarılmasının doğru olup olmayacağı değerlendirilmelidir.

3672- Müyüz: Köşe anlamındaki kelime bir ek olarak da kullanılır. Örneğin; “Üçmüyüz” sözcüğü üçköşesi olan şekil demektir ve üçgen anlamında kullanılır. Dolayısıyla “-müyüz” takısı geometride Türkçe’deki “-gen” takısını karşılar, tek farkla; ilki köşe belirtirken ikincisi kenara vurgu yapar. Mögüz/Mögez/Möğez/Möğüz/Müğüz/Müyüz/Möyüz/Möyüş/Müyüş/Müyüs şeklinde dönüşen söz dizisinin tamamı değişik Türk lehçelerinde “Boynuz” anlamına gelir ve boynuzun sivri ucundan benzeşimle “Köşe” manası da taşır. Müyüz sözcüğünün “Gergedan” manası da bulunmaktadır.

3673-_Naç: “Dost” anlamındaki kelime Inaç (kendisine inanılan kimse) sözcüğünden “I” sesinin düşmesi ile ortaya çıkmıştır. Nac/Nacı/Naycı biçimleri de vardır.

3674-_Naçın: “Şahin” anlamındaki Laçın sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Ancak özelleşmiş bir anlamla “Paçalı şahin kuşu” içeriğine sahip olduğu için ayrı bir başlık olarak verilmiştir.

3675-_Nağalmak: Hileye uğramak, dolandırılmak, aldatılmak (Nağalmak > Yağalmak > Yanalmak > Yanılmak) anlamındaki kelime ayrıca “Yayılmak” ve “Genişlemek” manalarından başka “Süslenmek” anlamı da taşımaktadır.

3676-_Nağanay: “Kadına saygılı hitap sözü” olarak açıklanan kelimenin orijinali Naanay biçimindedir. “Nine/Nene” kavramının kökenini oluşturmaktadır.

3677-_Nağıl: Azerice’de “Masal” manasına gelir. Bazen de halk masalı, halk hikayesi gibi anlamlar taşır. Kırsal kesimde köy odalarında veya insanların topluca bulunduğu başka bir ortamda özellikle de kışın ateş etrafında anlatılırlar. Bu olağanüstü öyküler bazen günlerce, hatta aylarca sürecek kadar uzundurlar. Bu nedenle de anlatan kişinin hafızasına ve yeteneğine bağlı olarak zamanla değişikliğe uğrar, uzar veya kısalır ya da üzerine yeni öyküler eklenir. Sözcüğün etimolojisi Arapça “Nakil” (Naql) kavramı ile açıklanmaktadır. Ancak süslemek anlamı da bulunan “Nağalmak” (Nağılmak>Yağılmak>Yayılmak yani genişlemek, herkesçe duyulmak) ile “Nağalamak” (yenilemek ve sahtesini yapmak) fiileri bütünü ile göz ardı edilmiştir. Üstelik Hakasça’daki “Nağılanmak” (yankılanmak) fiili ve “Naarpah” (masal) kelimesi bu bağlantıyı daha açık olarak ortaya koymaktadır. Dolayısıyla her ne kadar Arapça Nakil sözcüğü ile uyumlu gözükse de bu durum yanıltıcıdır ve köken çok daha eski Asya Türkçe’sindedir.

3678-_Nağır: “Masal” manasındaki kelimenin Nağar biçimi de bulunmaktadır.

3679-_Nağırmak: “Masal anlatmak” manasındaki kelimenin Nağarmak biçimi de bulunmaktadır.

3680-_Nama: Sözcük İme/Ima/Yıma/Nıma dönüşümü ile dağ keçisi anlamına gelen sözcük ayrıca Budizmin etkisi ile “Keşiş” veya “ Budist Rahip” anlamı da taşır. Bu durum kutlu sayılan kişilerin geyik veya benzeri hayvanlar ile özdeşleştirilmesi anlayışının bir sonucudur. Nama kelimesi Altay söylencelerinde daha sonra Hz. Nuh veya benzer özellikler taşıyan bir kişi ile özdeşleştirilmiştir.

3681-_Nan: “Siyasi görüş” ve “Siyasi parti” anlamlarına gelen sözcük Türkçe “Yan” (taraf) kelimesinin “Y-N” dönüşümü ile farklılaşmış bir söyleniş biçimidir.

3682- Nanmak: “İkna olmak” anlamındaki kelime aslında “İnanmak” (Türkçe’deki “İnanmak”) fiilinin başındaki “I” veya “İ” harfinin düşmesi ile ortaya çıkmıştır. Türev fiiller için de aynı ses düşmesi geçerlidir (İnandırmak > Nandırmak).

3683-_Nardoğan: 21 Aralıktan (Kış Gündenkliği) başlayıp sonraki ilk dolunaya kadar kutlanan yeni yıl bayramıdır. Bu tarihte Güneş’in ölüp ertesi gün yeniden doğduğuna inanılır. Ön Türklerde ve Sümerlerde de aynı adla anılan yeni yıl bayramıdır. Kelimenin anlamı “Doğan Güneş” demektir. Moğolca’da Nar/Nara, Oyratça Narn (hatta Macarca Nap) sözcükleri Güneş anlamına gelir. Türklere komşu olan halklardan Udmurtlar “Nardugan”, Zırizyalar “Nardava”, Mokşalar ise “Nardvan” olarak adlandırırlar.

3684-_Nartlar: Aynı adı taşıyan destanlarda bahsedilen bir halktır. Bu isimle anılan bir toplumun geçmişte gerçekte yaşayıp yaşamadığı bilinmemektedir. Öyküler içerisinde Nart kahramanlarının nasıl doğduğu, serüvenleri ve ölümleri ayrıntılarıyla anlatılır. Nart Destanları Kafkasya halklarının sözlü geleneği içerisinde aktarılan ve günümüzde büyük ölçüde derlenebilmiş bir anlatılar bütünüdür. Türk, Çeçen, Oset, Abhaz, Avar kökenli toplulukların binlerce yıldır birlikte yaşadığı, Kafkas halklarının ortak ürünüdür. Destan en geniş biçimi ile Adigeler arasında bulunmaktadır. Nart sözcüğünün kökeni tam olarak netleştirilebilmiş değildir. Kahraman, yiğit, alp, gözüpek, korkusuz, pehlivan gibi anlamlar taşıdığı öne sürülür. Şor Türkçesinde “Nartpak” sözcüğü masal manası taşır. Moğolca “Nar/Nara” (Güneş) veya “Nert” (ünlü, meşhur) kelimeleri ile veya Adigece “Ne” (göz) sözcüğüyle ilişkilendirenler de bulunur.

3685-_Naymalza: Moğolca’da “Ahtopot” anlamına gelen sözcük, kavramın Latince “Okta-Pod” (sekiz kollu) manasını karşılar. “Nayman” kelimesi Moğolca’da sekiz demektir ve Naymalza’da sekizli manasına gelir. Bu durum ahtopotların sekiz kollu olması ile alakalıdır. Ayrıca Naymal/Yaymal dönüşümü ahtopotların suya yayılarak hareket etmelerini de ifade eder.

3686-_Nayramak: “Ahenklenmek” (uyum sağlamak) anlamına gelen kelimenin “Zayıflamak” şeklinde ikinci bir anlamı daha bulunmakla birlikte burada “Narinleşmek” veya “Nazikleşmek” içeriğinin bulunma ihtimali de vardır. Buradan “Nezaket göstermek” sonucuna da ulaşılabilir ki bu da ilk anlam (Ahenklenmek) ile belirli bir oranda uyumludur.

3687-_Negiz: Asıl, esas, öz, mahiyet manalarındaki kelimenin Türkiye Türkçesi’ne Neğiz olarak aktarılması da mümkündür.

3688-_Nek: Sözcüğün “Sığır” anlamı çok açık olarak Türkçe İnek > Nek dönüşümünde baştaki sesli harfin düşmesinin bir sonucudur. “Timsah” manası ise büyük olasılıkla çevre kültürlerden gelmedir. Yine de bir olasılık olarak Yek > Nek dönüşümü ile şeytan benzetmesi bulunabilir. Nekti ise “Su yılanı” anlamına gelen kelime “Nek” (timsah) kavramı ile de alakalı görünmektedir. Fakat her iki kelimenin de etimolojisi netleştirilebilmiş değildir.

3689-_Nekeli: Nişanlı (sözlü) anlamındaki sözcük aslında örgülü (saçı örülü) demektir. “Neke” kelimesi örgü veya saç örgüsü demektir. İki kavram arasındaki bağlantı nişanlanan kızların saçlarının belirli bir biçimde örülüyor olması ile ilgilidir. Böylece kızın nişanlı olduğu da belli olmaktadır. Diğer bir bağlantı ise “Neke” kelimesindeki fiyonk/kurdela anlamıdır ki, yine nişan esnasında bir ipe veya kumaş şeride atılan düğümle oluşan fiyonk ile ilgilidir. Günümüzde de kurdela kesme geleneği bulunur.

3690- Nekemek: “Tazmin etmek” manasındaki kavramın daha eski orijinal anlamı “Örmek” şeklindedir. Fiil aslında yırtığı yamayarak kapatmayı ifade eder. Tazmin etmek (eksiltileni yerine koymak) manasına ulaşan son derece özgün bir kelimedir.

3691-_Nekey: Post veya kürk olarak çevrilen kavram gerçekte efsanevi bir postu ifade eder. Tanrı Ülgen insanları koruması için köpeği yaratır. Fakat köpek çıplak olduğu için üşür. Bunun üzerine Yeraltı tanrısı Erlik gelerek köpeğe bu postu verir. Sözcüğün Moğolca Nokay (köpek) kavramı ile de ilgisi görülmektedir. Ayrıca kürklü gocuk manası da bulunur.

3692-_Nemiş: Rahatlıkla görülebileceği üzere “Yemiş” sözcüğünün farklı bir söylenişidir.

3693-_Nerelge: Genel bir kavram olarak “Distilasyon” anlamına gelen sözcük, özelde şarabın damıtılmasını ifade etmektedir. Aynı şekilde Neremek fiili de genel bir anlamla “Distile etmek” manası ile verilmekle birlikte aslında özelde “Şarap damıtmak” demektir.

3694-_Nirge: “Yıldırım” anlamındaki kelimenin “İ” sesi düşmesi ile oluştuğu kanaatine varılarak Türkçe’ye ayrıca “İnirge” şekilde aktarılmasına da karar verilmiştir. Aynı durum Nirgemek > İnirgemek (yıldırım düşmek) fiili için de geçerldir.

3695-_Nokay: Moğolca’da Köpek anlamına gelen sözcük bazı yerel Türk lehçelerinde Kurt Köpeği demektir. Kaynaklarda Moğollar tarafından kutsal sayıldığı söylenmektedir. Moğollarda köpeğin Türklerdeki kurt kavramının karşılığı olarak algılandığı kabul edilir. Oysaki Lessing yazmış olduğu Moğolca Sözlük’te, geçmişte Moğolların da kutlu saydıkları kurdun adını anmaktan çekindikleri için (tabu, yasak nedeniyle) onun yerine “Nokay” dediklerini fakat duruma göre bu ismi Kurt olarak algıladıklarını söyler.

3696-_Noyalamak: “Hüküm vermek” anlamındaki fiilin bağlantılı olarak “İdare etmek” ve “Egemen olmak” manaları da bulunmaktadır. Fiil “Noyan” sözcüğünün de kökenini oluşturmaktadır.

3697-_Nuvurtka: “Yumurta” manasındaki kelimenin Novurtka söylenişi de mevcuttur. Farklı şivelerde Nomurtka/Numurtka biçiminde de söylenir.

3698-_Obur: Doymaz, iştahlı, çok yiyen demektir. Türkçe Up/Ub/Ob/Op kökü açgözlülük, doymazlık, yutma anlamları içerir. Aynı kökten türeyen Obruk, Obram, Obuz gibi sözcükler girdap, su çevrintisi, bataklık, su çukuru manaları taşır ve hep suyun yutulması veya başka varlıkları yutması ile ilgili görülür. Obur kavramı Farsça çiğnemeden yutan anlamındaki “Avbar” (Arap alfabesindeki yazımı “Obar” olarak da okunur) kelimesi ile de ilişkilendirilir. Fakat bu düşük bir olasılıktır. Hatta Türkçe’den Farsça’ya geçmiş olma ihtimali de mevcuttur. Slav dillerinde ise ısırmak manası ile ilişkili görülür.

3699- Ocanmak: Alev almak, tutuşmak (yanmak), kıvılcımlanmak manasıdaki kelimenin Oçanmak söyleyişi de bulunur.

3700-_Oçan: “Şaman asası” anlamındaki sözcük bazen “Sihirli Değnek” olarak da çevrilir. Bu da ilk anlama ters düşmez, çünkü şamanın bu asa ile olağanüstü işler başarabildiğine inanılır. Sözcüğün kökeninde Oç/Ot/Od (yani kıvılcım, ateş) kavramları bulunur. Mantıkal bir izahat bunun aslında bir tür Meşale veya başka sert bir nesneye vurulduğunda kıvılcımlar saçan ucunde çakmaktaşı bulunan bir sopa olduğudur. Daha dolaylı veya mecazi bir açıklama ise bu değneğin ateşin gücüne sahip olduğunun düşünülmesidir. Etimolojik bağlantılarla ise Oç/Öç kökünden intikam almak (şamanın verdiği hükümle suçluları cezalandırması) veya Oç/Uç kökünden uçmak (şamanı göğe taşımak yeteneğinin bulunması) sonuçlarına da ulaşılabilir.

3701-_Oçaran: “Rastlantı” manasındaki kelimenin aslı orijin dilde Uçaran olarak yer alır. Oçramak (rastlamak) fiili ile bağlantısı dikkate alınarak bu şekilde aktarılmıştır.

3702-_Oçarmak: “Ticaret yapmak” şeklinde izah edilen kelimenin kökünde “Karşı karşıya gelmek” anlamı bulunmaktadır. Uçarmak fiili ise “Haber almak” manası taşır ki aslında birisiyle karşılaşıp bilgi edinmek, karşılaştığı birinden malumat almak şeklinde açıklanması daha doğrudur. Dolayısıyla Oçarmak fiili de başka birisiyle karşılaşıp ürünler hakkında bilgi alarak, fiyat sorarak alışveriş yapmak biçiminde anlaşılmalıdır.

3703-_Oçkun: “Şerare” veya “Kıvılcım” manasındaki kelimenin Uçkun biçimi de bulunur. Ancak bu ikinci söyleyiş O/U dönüşümü ile ortaya çıkmış olmalıdır. Ateş ile ilgili kelimeler türeten Od/Ot/Oç kökü ile daha uyumludur.

3704-_Oçramak: “Vuku bulmak” anlamına gelen fiilin ayrıca “Rastlamak” veya “Tesadüf etmek” manaları da bulunmaktadır. Sözcüğün Oçaramak söylenişi de mevcuttur. Ayrıca Osramak ve Uçramak biçimleri de bulunur.

3705-_Oçraş: “Müsabaka” veya “Maç” demektir. Uçruş kelimesinde verilen “Spor” / “İdman” manası derleme hatası (veya eksiği) olmalıdır; “Spor müsabakası” olarak düzeltilmelidir.

3706-_Oçraşmak: “Müsabaka yapmak” olarak izah edilen kelime aslında “Karşılaşmak” ve “Rastlaşmak” anlamlarına sahiptir. Oçaraşmak söylenişi de mevcuttur. Ayrıca Osraşmak ve Uçraşmak biçimleri de bulunmaktadır. Uçruşmak fiilinde verilen “Spor yapmak” manası da bir derleme hatası (veya eksiği) olmalıdır; “Spor müsabakası yapmak” olarak düzeltilmelidir.

3707-_Odalmak: Alevlenmek, ateş almak manasındaki kelimenin “Od” (ateş) ve “Almak” sözcüklerinin bileşiminden oluşması ihtimali yüksektir. Ancak doğrudan “Od” (ateş) kelimesinden türemiş olması imkan dahilindedir. Türev nitelikteki Odalışmak (tutuşmak) fiili için de aynı izahat geçerlidir.

3708-_Odanmak: “Kederlenmek” olarak izah edilen sözcük aslında Od (ateş) sözcüğünden kaynaklanmakta olup “İçine ateş düşmek” veya “İçi yanmak” deyimlerini karşılamaktadır.

3709- Odarba: Bileşik bir sözcüktür. “Oda” ve “Arba” (teker, araba) kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Odalardan oluşan tekerlekli araç (yani “Tren”) demektir. Baştaki “Oda” sözcüğündeki “A” harfi Arba’ya ait kabul edilirse “Od” (ateş) kavramı buharlı trenlerin ateş gücüyle çalışıyor olmasını da ikincil olarak kastediyor olabilir.

3710-_Odkurmak: “Od” (ateş) ve “Kurmak” sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. Ateş hazırlamak, ocak yapmak, soba kurmak, yakılacak odunları çatmak, ateş yakmak manalarında kullanılmaktadır.

3711-_Odukmak: Fiil “Ateş gibi yanmak” deyimine denk düşmektedir ve mecazen “Öfkelenmek” manasında kullanılır. “Hayret etmek” manası ise Hodukmak söylenişinden aktarılmıştır.

3712-_Odulamak: “Tahrik etmek” manasındaki fiilin Udulamak biçimi de bulunur. Od (ateş) kavramıyla ilişkili olduğu kanaatiyle Odulamak söylenişi tercih edilmiştir. Sözcüğün kökeninde ateşlemek, ateşlendirmek içeriği vardır. Odulanmak ise “Tahrik olmak” demektir.

3713- Oğay: Aslında Oğay/Onay dönüşümü ile Onay (tasdik, kabul) sözcüğünün farklı bir söylenişi olması gereken sözcük tam aksi bir içerikle “Red” manası ile açıklanmıştır. Burada içeriğin doğru mu yoksa bir derleme veya kayıt hatası olup olmadığı konusunda net bir yargıya varmak mümkün olmamıştır. Bu nedenle Oğaylamak (reddetmek), Oğaylanmak (reddedilmek) ve Oğaylatmak (reddettirmek) fiillerini türetmenin doğru olup olmayacağına da ayrıca karar verilmelidir.

3714-_Oğrak: “Saat” manasındaki kelime Oğramak/Uğramak fiilinden türemiştir. Oğrak/Uğrak kavramı istasyon (durak) anlamına geldiği gibi, saatte akrebin uğradığı yer manasında da kullanılmaktadır. Bir yere veya bir kişiye yapılan ziyaretin ortalama süresini tanımlamaktadır. Örneğin; “Bir uğraklık yanına gitmek”. Türkiye Türkçesi’nde Uğrak biçimi ile kullanılmasının daha doğru olup olmayacağına karar verilmelidir.

3715-_Oğramak: “Niyet etmek” manasından başka “Rastlamak” anlamı da bulunmakla birlikte bu ikinci içerik Uğramak fiiline daha uygun ve ait görünmektedir.

3716-_Oğranmak: “Niyetlenmek” anlamı taşıyan fiilin Uğranmak fiili ile de bağlantılı olarak “Hırsızlık yapmak” veya “Gizli iş çevirmek”, ayrıca “Cine tutulmak” (daha doğrusu ruhsal varlıklara yakalanmak) gibi anlamları da bulunmaktıdır. Bunların dışında “Kişnemek” manası da vardır. Fakat bu son anlam Okramak (kişneyerek tehlikeyi bildirmek) fiilinin farklı bir söylenişi nedeniyle ortaya çıkmıştır.

3717-_Oğraşmak: “Azmetmek”, “Sebat etmek” manasından başka kayıtlarda yer alan “Rastlaşmak” anlamı ise Uğraşmak (karşılıklı olarak birbirine uğramak) fiiline eklenmelidir.

3718-_Oğru: Hem O/U dönüşümü ile Uğru (gizli, saklı) hem de A/O dönüşümü (Oğru/Avru/Ağru) ile Ağrı kavramlarının farklı bir söylenişi olan kelime ilginç bir biçimde her iki içerikle de uyumlu olarak, gizli dert, sebebi anlaşılamayan hastalık, nedeni bilinmeyen ağrı anlamlarına gelmektedir.

3719- Oğruk: “Gizli” (görünmez) veya “Saklı” (kendini göstermeyen) anlamına gelen kavramın ayrıca “Ruhsal rahatsızlık” manası da bulunur. Bu ikinci anlam da aslında ilki ile örtüşmekte ve anlaşılmaz dert demek olduğu gibi, ruhsal rahatsızlıklara görünmez varlıkların neden olduğuna dair çok daha eski bir inanca da dayanmaktadır.

3720-_Oğruşmak: Genelleme ile “Rahatsızlanmak” şeklinde ifade edilen kelime aslında eklemler için “Ağrımak” hatta ayrılacaklarmış gibi ağrımak veya bazen de doğrudan “Ayrılmak (eklemler)” anlamında kullanılır. Bunun dışında “Gizli derde yakalanmak” manası da vardır.

3721-_Oğulduruk: “Rahim” (dölyatağı) anlamına gelir. Ivıldırık/Uvulduruk (balık yumurtası, havyar) kavramı ile de doğrudan alakalıdır. Yine “Rahim” (dölyatağı) manasıyla kayıtlarda yer alan Ulduruk biçimi ise Uğulduruk söylenişinden “Ğ” sesi düşmesi (uzun “U” kısalması) ile ortaya çıkmıştır.

3722-_Oğunmak: “Kendisini” ovalamak manası taşıyan fiilin “Kriz geçirmek” (sinir krizi geçirmek) içeriği Uğunmak fiilinde verilmiştir.

3723-_Oğurçak: Aslında Ok/Og/Oğ kökünden türeyen ve “Kirmen (eğirmen)” anlamına da gelmekte olan sözcük, dönüşle ilgili olmak üzere anlam kayması ile “Yelkovan (saat)” veya genel olarak “Saat İbresi” bazen de “Kurmalı Saat” manasında kullanılmaktadır. “Yelkovan” manası üzerinden “Dakika” anlamında kullanıldığı da görülür. Kelime kökeninde Omur/Onur/Onur/Oğur dönüşümü dikkate alındığında kemik, dik durma, eksen içerikleri yer alır. Aynı kökten türeyerek akraba olduğu Oğralanmak/Uğralanmak (salınmak, titremek) fiili ile de uyumlu görünmektedir.

3724-_Oğurga: Eski kayıtlarda Oğurka söylenişi ile “Eğe kemiği” olarak açıklanan kavramın halk kültüründe “Saat ibresi” ile arasında benzetme yapıldığı anlaşılmaktadır. Omurga/Onurga/Onurga/Oğurga dönüşümü ile ortaya çıktığı sonucuna ulaşılabilir. Türkçe’ye Oğurgaç şeklinde aktarılması da önerilebilir.

3725-_Oğurlamak: Çalmak (hırsızlık yapmak), kaçırmak, gizli iş yapmak anlamlarına gelmektedir. Sözcük aynı manaları içeren Oğrulamak/Uğrulamak fiilinin farklı bir söylenişidir. Oğurlanmak fiili de çalınmak (hırsızlık) ve kaçırılmak manalarında kullanılır.

3726-_Oğurlanmak: “Çalınmak” (hırsızlanmak) manasından başka “Buharlanmak” anlamı da bulunur.

3727-_Oğursak: Hasret çeken kişiyi tanımlamakta kullanılan kelime daha özel olarak evladından ayrı kalmış kimseyi tanımladığı gibi yavrusundan ayrı kalan hayvanlar için de kullanılır (Uğursak söylenişi ile “Yavrusu ölmüş” (hayvan) anlamına da rastlanmıştır).

3728-_Oğursamak: “Hasret çekmek” manası taşıyan fiilin Uğursamak söylenişi ile rastlanan “Yalnız yaşamak” anlamı da vardır.

3729-_Oğuşmak: Temerküz etmek, bir nokta etrafında toplanmak, merkeze toplanmak manalarını içermektedir.

3730- Oğutmak: “Gizlemek” anlamı taşıyan fiil Türkçe’deki “Öğütmek” fiili ile bağlantılı olarak “Parçalamak” manası taşıdığı gibi özelde büyük Tezek parçalarının gübre amaçlı kullanıldığında ufalanarak tarlaya saçılmasını da ifade eder. Bu nedenle “Gübrelemek” şeklinde de çevrilir.

3731-_Okatan: Ok kelimesi ve Atmak fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. “Okçu” demektir. Astronomide “Yay burcu” manasında da kullanılır.

3732-_Okatar: Ok kelimesi ve Atmak fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. “Arbalet” (kurmalı yay silahı) demektir.

3733-_Okatmak: “Nakşetmek”, “Nakış işlemek”, “Hakketmek” (kazıyarak şekil oymak) olarak açıklanan fiil tam olarak ok (sivri nesne) ile oyarak şekil çizmek demektir. “Öğretmek” manası da mevcuttur.

3734-_Oklaç: “Oklava” sözcüğünün eş anlamlası olan kelimenin Oklağaç biçimi de mevcuttur.

3735-_Okramak: Hayvanların özellikle de atların tehlikeyi sezerek kişnemesi, huysuzlanarak ayağıyla yeri eşelemesi ve başını yukarı aşağı sallaması anlamında kullanılır. Bu davranışlar aynı zamanda tehlikeyi bildirme anlamında bir uyarı niteliği de taşımaktadır.

3736-_Okruk: Sözcüğün “Kement” anlamının Ukruk söylenişi de mevcuttur. Ayrıca “Eyalet” manasına da sahiptir.

3737-_Oksağan: “Pırasa” demektir. Bitkinin ok’a benzetilmesi söz konusudur ve ok gibi uzun manasına gelir.

3738-_Oksamak: Oksa/Uksa/Ükse/Ükçe/Ökçe dönüşümü dikkate alındığında “Ökçelemek” (adımlamak, adımlayarak ölçmek) anlamının kökeni daha açık olarak görülebilir. “Ok” sözcüğü üzerinden ise ok boyu hesabı ile ölçmek manasını içermektedir. “Benzemek” manası ise Azerice’deki yine aynı manayı taşıyan Oxşamaq (kalın gırtlaksı H sesi ile söylenen Ohşamak) sözcüğünün farklı bir söylenişidir, hatta belki de ilk ve doğru biçimidir. Oksamak fiilinden S/Ş dönüşümüne uğrayarak Azerice’ye geçmiştir.

3739-_Oksarmak: Ok atımı mesafesinde olmak, ok menziline girmek anlamlarında kullanılır.

3740-_Okşalamak: “Elini sürmek” manasındaki kelimenin Okçalamak biçimi de mevcuttur.

3741-_Oktaşmak: Ok atışmak (birbirine ok atmak), ok atma yarışı yapmak, ok atarak kura çekmek manalarına sahiptir.

3742-_Okturmak: “Kinaye yapmak” olarak izah edilen sözcük aslında tam olarak “Ok batırmak”, “Okun ucunu değdirmek” manalarını içerir. Türkçe’deki mecazi “İğnelemek” fiiline ve “Laf vurmak” deyimine denk düşer.

3743- Okurmak: “Bağırarak okumak” ve “Bağırarak ilan etmek” manalarından başka kükremek, böğürmek anlamlarına da rastlanmıştır.

3744-_Okyılan: “Platyceps Najadum” (Latince) türü yılandır. Bu yılan hareket ederken aniden vücudunun ön kısmını dik hale getirdiği için “Ok” benzetmesi yapılmaktadır.

3745-_Olagay: Olu/Ulu (büyük) ve Agay/Aga/Ağa (abi) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Aradaki “U” sesi düşmüştür. İhtiyar adam manası taşır. Olakay ve Ölekey söylenişleri de mevcuttur. Türkçe’ye Ulagay şeklinde aktarılması da mümkündür.

3746-_Olanay: Olu/Ulu (büyük) ve Anay/Ana (anne) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Aradaki “U” sesi düşmüştür. Büyükanne, nine manası taşır. Türkçe’ye Ulanay şeklinde aktarılması da mümkündür. Bundan başka Olmak fiilinden türeyen basit, sıradan, tekdüze manaları da mevcuttur.

3747-_Olasay: Olu/Ulu (büyük) ve Asay/Açay/Aça (teyze, anne) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Aradaki “U” sesi düşmüştür. İhtiyar kadın manası taşır. Olaçay ve Ölesey söylenişleri de mevcuttur. Türkçe’ye Ulaçay şeklinde aktarılması da mümkündür.

3748-_Olatay: Olu/Ulu (büyük) ve Atay/Ata (baba) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Aradaki “U” sesi düşmüştür. Büyükbaba, dede manası taşır. Türkçe’ye Ulatay şeklinde aktarılması da mümkündür. Bundan başka Olmak fiilinden türeyen “Rutin” manası da mevcuttur.

3749-_Olcalamak: “Mühlet vermek” manasındaki kelimenin “Esir almak” ve “İşgal etmek” anlamları da bulunmaktadır. Ancak bu içerikler Ulcalamak/Ulçalamak fiilinde verilmiştir. Olçalamak ise “Ganimet almak” manası ile aktarılmıştır.

3750-_Olcaşmak: Ölceşmek/Ölçeşmek söylenişleri de bulunan fiilin “Selamlaşmak” manasından başka “Büyüklerle tanışmak” şeklinde özelleşmiş bir anlamına da eski kayıtlarda rastlanmıştır.

3751-_Olçalamak: Yağmalamak, talan etmek, ganimet almak, işgal etmek manalarında kullanılır. Ulçalamak biçimi “Esir etmek” manası ile verilmiştir.

3752-_Olçamak: Saygı göstermek amacıyla bir elini alnına götürerek veya başının üzerine koyarak diz çökmek, eğilerek karşısındaki kişinin (büyüğünün) dizini öpmek demektir. Sözcüğün Ölçemek/Ölcemek söylenişleri de mevcuttur. “Büyüklere hediye sunmak” manasına da rastlanmıştır.

3753-_Olturmak: Yerleşmek, oturmak, çökmek, yığılıp kalmak manalarını içerir.

3754- Olungu: “Destan” manasındaki sözcüğün “Olongo” veya “Olonho” söyleyişi daha yaygındır. Ancak Anadolu Türkçesi’ne daha uygun göründüğü için Asya’daki bazı yerel ağızlarda kullanılan Olongu/Olungu biçimi tercih edilmiştir. Kendi halk kültürleri içerisinde ayrı bir öneme sahip olan Yakut Olongoları binlerce hatta onbinlerce mısradan oluşabilirler. Örneğin; “Nuyurgun Boğotur” bunların içinde en ünlü ve uzun olanıdır, şiir 36.000 dizeden oluşur. Anlatıcılara Olongosut/Olonhosut

(Olongocu) adı verilir. Yakutça’da destan anlatmak ise “Olongolo/Olonholo“ (yani Olongolomak) fiili ile karşılanır.

3755- Olunmak: “Vuku bulmak” (meydana gelmek) ve “Vakur davranmak” şeklinde iki belirgin manası bulunmaktadır.

3756-_Omaç: Ekmek doğranmış sahanda yumurta manasına gelir. Oğmaç söylenişi de mevcuttur. Omaş biçimine ise çırpılmış yumurta anlamı ile rastlanmıştır. Büyük bir olasılıkla iki tanımın birleştirilmesi gerekmektedir. Çırpılmış yumurtanın bol yağda pişirilerek omlet haline getirilmesi ve üzerine doğranmış ekmek katılması daha ayrıntılı ama daha doğru bir tanımdır.

3757-_Omaka: Amut (başının üzerinde durma) anlamındaki sözcüğün

3758-_Omaklamak: “Kibar konuşmak” veya “Kibarlık etmek” anlamındaki kelimenin “Cüret etmek” / “Cesaret etmek” manası da bulunur. Omaktamak söylenişine de rastlanmıştır.

3759-_Omay: “Şifacı” (şifa dağıtan kişi, halk hekimi, geleneksel tıp veya eczacılık uygulamaları yapan insan) manası mitolojideki Ana Tanrıça’nın adı olan Umay ile de doğrudan bağlantılıdır.

3760-_Omramak: “Gururlanmak” anlamı taşır. Omur kavramı ile bağlantılıdır ve Omuramak > Omramak dönüşümü ile ortaya çıkmıştır. Kelime kökenindeki içerik “Dik durmak” olarak anlaşılmalıdır.

3761-_Omurçak: “Kolan” (eyer kayışı) anlamındaki kelimenin M/N dönüşümü ile Onurçak söylenişi de mevcuttur.

3762-_Omurga: Abluka, muhasara anlamındaki kelimenin orijinali “Homurga” şeklindedir. Türkçe söyleyiş uyumu açısından bu biçimiyle aktarılması yetkin bulunmamıştır. Bu nedenle “H” düşmesi ile Omurga veya “H/K” dönüşümü ile Komurga biçimlerinin daha uygun olabileceği kanaatine varılmıştır. İkinci biçimin ise Kamurga söyleyişi ile aynı manada zaten var olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle Türkçe’de zaten başka bir mana ile var olan Omurga sözcüğüne yeni bir anlam içeriği olarak eklenmesi önerilmektedir. Homurgatmak (muhasara etmek, ablukaya almak) fiilinin de aynı dönüşümle Omurgatmak olarak aktarılması gerekecektir.

3763-_Omurmak: İkiye bölmek olarak izah edilen kavramın tam karşılığı diklemesine ikiye ayırmak, ortadan bölmek şeklindedir. Dik bir eksen oluşturacak biçimde iki eş parçaya ayırmak olarak da açıklanabilir. Bunun dışında fiilin “Eğmek” manası da bulunur. M/N dönüşümü ile Onurmak söylenişi de mevcuttur.

3764-_Omzamak: “Omuz” kelimesinden türeyen ve “Omuzda taşımak” veya “Omuza almak” şeklinde tanımlanan sözcük bağlantılı olarak “Hamallık etmek” biçiminde de açıklanmaktadır.

3765- Onalmak: “G” sesi düşmesi (N > N dönüşümü) öncesi Ongalmak biçimindedir. “İflah olmak” veya “Islah olmak” manalarında kullanılır. Onulmak (Ongulmak) fiili ile aynı anlama sahiptir.

3766- Onaltmak: “G” sesi düşmesi (N > N dönüşümü) öncesi Ongaltmak biçimindedir. “İflah etmek” veya “Islah etmek” manalarında kullanılır. Onultmak (Ongultmak) fiili ile aynı anlama sahiptir.

3767-_Ongay: “Rahat” veya “Kolay” manası taşıyan sözcüğün başka bir lehçede Ingay söylenişine de rastlanmıştır. “Ucuz” (uygun fiyatlı) manası da bulunmaktadır. Ongay kelimesinin eski kaynaklarda “Jüpiter” gezegeninin adı olarak kullanıldığı da görülür. Ongaylamak fiili ise rahatlamak, kolaylaşmak, ucuzlamak anlamlarında kullanılır.

3768-_Ongu: Sözcüğün “Kâr (kazanç)” anlamı Onmak fiilinden türemiştir. “Flama” manası ise “Ongun” (totem) ve “Ongan” (arma) kavramları ile alakalıdır. Ongun, soyundan gelindiğine inanılan hayvan ruhlarını temsil eden bir totemdir. Ongan ise her ne kadar arma olarak çevrilse de aslında tam olarak hayvanlı armadır ve genellikle soyluluk alameti olarak kullanılır. Ongu ise üzerinde hayvan resmi bulunan flamadır. Bunun dışında “Ongu” kelimesinin aşık kemiği manasına geldiği de bilinmektedir.

3769-_Onlamak: Askerler ve öğrenciler için sağ ellerini öne uzatarak hizaya girmek, sırayı nizama sokmak anlamında da kullanılır. Nail olmak manası da mevcuttur.

3770-_Onmak: “İflah olmak” manasına gelen sözcüğün Unmak biçimine “Muvaffak olmak” anlamı ile rastlanmıştır.

3771-_Onulmak: “G” sesi düşmesi (N > N dönüşümü) öncesi Ongulmak biçimindedir. “İflah olmak” veya “Islah olmak” manalarında kullanılır. Onalmak (Ongalmak) fiili ile aynı anlama sahiptir.

3772-_Onultmak: “G” sesi düşmesi (N > N dönüşümü) öncesi Ongultmak biçimindedir. “İflah olmak” veya “Islah olmak” manalarında kullanılır. Onaltmak (Ongaltmak) fiili ile aynı anlama sahiptir.

3773- Onur: “Selamet” veya “Felah” manalarındaki kelime Türkçe Onmak/Onmak/Ongmak (iflah olmak, felah bulmak, selamete ermek) fiilinden türemiş olup daha eski dönemlerde Ongur söylenişine sahiptir. Avrupa dillerindeki şeref, itibar anlamlarını içeren “Honor/Honour” sözcüğünden Türkçe’ye geçmiş olduğu öne sürülen aynı manadaki “Onur” kavramı ile hiçbir alakası yoktur.

3774-_Onuşmak: Selamete ermek, huzur bulmak, iflah olmak manalarını barındırır.

3775-_Oplanmak: “Kurnazlık etmek” anlamı taşıyan fiilin aslı Optanmak biçimindedir. Türkçe’ye T/L dönüşümü ile aktarılmıştır.

3776-_Orat: “Zirai sulama” manası ile kayıtlarda yer alan kelimeye A/O dönüşümü ile Arat biçiminde de rastlanmıştır. Aynı şekilde “Zirai sulama yapmak” anlamındaki Oratlamak fiilinin de Aratlamak biçimi mevcuttur.

3777-_Oray: Sözcüğün en belirgin anlamı “Civar” demektir. (Farklı bir söylenişi gibi görünen Uray sözcüğü mahalle manası taşır.) Bundan başka “Beşik” manası da bulunur ancak bu içerik

Uğralanmak/Oğralanmak (titremek, salınmak) fiili ile alakalı görünmekte olup Uğray/Oğray biçiminden dönüşmüş olmalıdır. “Akşam” (aslında “Geç vakit”) manasının Oruy/Oroy biçimindeki söylenişi de bulunmaktadır.

3778- Orayda: Sözcüğün “Çok sesli müzik” açıklaması “Koro” olarak düzeltilmiştir. Horayda biçimi de mevcuttur. Hora/Horay (halay) kavramı ile de bağlantılı görünmektedir.

3779-_Oraylamak: “Koro halinde şarkı söylemek” manasındaki kelimenin orijinali Oraydamak şeklindedir ve Horaydamak (halay çekmek) fiili ile de yakından alakalıdır. “Geç kalmak” manası ise Oruylamak/Oroylamak fiilinden aktarılmıştır.

3780-_Oraylanmak: “Gecikmek” manasındaki fiil Oruylanmak/Oroylanmak biçiminden aktarılmıştır.

3781-_Orçulan: “Alem” (kainat) manasındaki Orçılan/Orçulan kavramının eski kaynaklarda Hint kültüründen gelen “Samsara” (Yaşam Döngüsü) manasında yer aldığı da bilinmektedir.

3782-_Orda: “Devlet” olarak verilen anlam en baskın olduğu için tercih edilmiştir. Sözcüğün halk, topluluk, birlik, yerleşim yeri, kamp alanı, eyalet, şehir, askeriye gibi pek çok manası vardır. Ayrıca han çadırı, hükümet konağı, saray manalarında kullanıldığı da bilinmektedir. Ord/Orda/Ordu/Urdu/Urda kelimeleri hep bu manalar ile ilişkilidir. Bu vesile ile belirtmek gerekir ki Türkçe Or kökünün Moğolca hatta Hint/Avrupa kaynaklı olduğu iddiası son derece yanlış bir yaklaşımdır. Dünyadaki dillerde az ya da çok tesadüfi ortak kökler ve hatta kelimeler bulunması kaçınılmazdır. Üstelik Türkçe ve Moğolca’nın kelime köklerinin kesişim alanı oldukça fazladır ve hangi kökün hangi dile ait olduğunu anlamak bazen mümkün olmadığı gibi böylesi bir paylaşım yapmaya çalışmak da gereksiz ve bilimsel olmayan bir girişimdir. Hint/Avrupa kökenli olduğu iddiası ise tesadüfi örnekler dışında tam aksini yani Türkçe’den diğer dillere geçtiğini göstermektedir.

3783-_Ordakand: “Devlet” manasındaki Orda ve Hint-Avrupa kökenli Kend/Kent/Kant/Kand (şehir) sözcüklerinin bileşik halidir.

3784-_Organ: “Göbek bağı” anlamındaki sözcüğün Latince kökenli “Organ” (uzuv, canlı varlıkların bedensel kısımları) sözcüğü ile hiçbir alakası yoktur. Türkçe Urk/Ork/Örk (Urg/Org/Örg) kökü bağ, bağlanma, ip, dokuma, filizlenme bildiren kelimeler türetir; Örk (halat), Örgen (tekstil), Örken (filiz), Urgan (sicim), Urk (bükülmüş ip)... Burada da “Göbek bağı” bir tür ipe benzetilmektedir.

3785-_Orkul: Bahtlı, talihli manasındaki kelimenin Urkul söylenişi de mevcuttur.

3786-_Orkunmak: “Firar etmek” anlamına gelen sözcüğün Orgunmak/Urgunmak/Urkunmak biçimleri de bulunmaktadır.

3787-_Ormak: Biçmek, kesmek anlamı taşıyan fiilin ekin biçmek hatta “Hasat etmek” manasında kullanıldığı da bilinmektedir. “Sarmak” anlamı da kayıtlarda yer alır.

3788- Ornalmak: “İskan olmak” manasındaki sözcük etimolojik olarak “Kök salmak” içeriğine sahiptir.

3789-_Ornamak: “İkamet etmek” veya “Meskun olmak” (yerleşik olmak) manasındaki sözcüğün kökeninde “Temel kazmak” anlamı bulunur. Or/Ur kökü Türkçe’de temel kazma, çukur eşme, kuyu kazma, maden ocağı açma manaları ile alakalıdır.

3790-_Ornaşmak: Yer değişmek, yerine geçmek, mübadele olmak, ikame olmak manalarını içermektedir. Yerleşmek, konuşlanmak anlamları da mevcuttur. Sözcüğün Urnaşmak biçimine de rastlanmıştır.

3791-_Ornatmak: “İskan etmek”, “Yerleştirmek” manalarındaki fiilin “Yerine koymak” anlamı da bulunmaktadır.

3792-_Ortarmak: Ortaya koymak, ortaya çıkarmak, meydana çıkarmak, biraraya getirmek anlamlarına sahiptir.

3793-_Orun: “Mevki” / “Makam” manasındaki kelimenin Urun biçimine “İtibar” (belki “Nüfuz” daha uygun olacaktır) anlamı ile rastlanmıştır.

3794-_Osak: “Mangal” veya “Izgara” açıklamalarıyla verilmiş olan sözcük Türkçe’nin lehçeleri arasında zaman zaman rastlanan “Ç/S” dönüşümü ile aslında Ocak kavramından başka bir şey değildir. Ancak özelleşmiş bir anlam bulunduğu için orijinal biçimi ile alıntılanmıştır. Ayrıca “Üçayak” (sac ayağı) anlamı ile rastlanan Oşak kelimesi de yine aslında aynı Ocak kavramından farklılaşmıştır.

3795-_Osal: “Kaza” (zararlı olay) manasındaki sözcük Usal (kötü insan, tembel, gafil) kavramı ile de yakından bağlantılıdır. Fakat burada zarar verici insan anlamı yerine zarar verici durum içeriği karşımıza çıkmaktadır.

3796-_Osamak: Kıyaslamak, mukayese etmek anlamı taşıyan fiil aslında Us (akıl) sözcüğünden türeyen Usamak (akıl yürütmek, mantık yürütmek) kavramının farklı bir söylenişidir. Ancak anlam yeterince farklılaşmış olduğu için orijinal biçim ile alıntılanmıştır.

3797-_Osamay: “Kuyruk yağı” manası taşıyan kelimenin son kısmı çok açık olarak May (yağ) sözcüğünden oluşmaktadır. İlk kısım ise Uca/Usa/Osa dönüşümü ile pöç, kuyruk sokumu manasındaki Uca sözcüğünden kaynaklanmış görünmektedir.

3798-_Oslamak: “Beyhude çabalamak” olarak izah edilen fiil “Boşa kürek çekmek” deyimindeki anlam içeriğine denk düşer.

3799-_Oşamak: “Benzemek” demektir. Oğşamak söylenişinden “Ğ” düşmesi ile ortaya çıkan fiil Azerice’deki yine aynı manaya gelen Oxşamaq (Ohşamak) sözcüğüne bağlanır. Uşamak/Yuşamak biçimleri de vardır.

3800- Oşukturmak: “Acele ettirmek”, “Telaşlandırmak” manalarındaki fiilin “Aşık oyunu oynamak” şeklinde daha özel bir anlamı da bulunmaktadır. Oşuk/Oşık kavramı Anadolu’da Aşık olarak bilinen ve koyunların veya keçilerin arka bacaklarındaki dört yüzlü kemikle oynanan bir oyunu tanımlar.

3801-_Otaçmak: Zararlı otları keserek ekilen yeri temizlemek, otsuz alan açmak, ot ayıklamak manasında kullanılan fiil Ot ve Açmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmuş gibi görünmektedir.

3802-_Otalmak: Ot ve Almak sözcüklerinin bileşik halidir. Özellikle ekilen alanlarda zararlı veya gereksiz olanlar için bitki toplamak, ot yolmak manalarında kullanılır.

3803-_Otarmak: Hayvan otlatmak, yaymak manasındaki kavramın bağlantılı olarak ortaya çıkan diğer anlamı “Gütmek” demektir. Anlam genişlemesiyle de “Sömürgecilik yapmak” (başkalarını yönetmek) kavramını da karşılar hale gelmiştir. Oturmak > Otarmak bağlantısı ile de “İstila etmek” manasını içerir.

3804-_Otaş: Farsça “Ateş” sözcüğü ile benzeşim bulunsa da Türkçe Od/Ot (ateş) kökünden türemiştir.

3805-_Otaşmak: Tutuşmak, alev almak, yanmaya başlamak demektir. Ayrıca zararlı ot ayıklamak anlamındaki Otaçmak kelimesinin de farklı bir söylenişidir.

3806-_Otaştırmak: Tutuşturmak (yakmak) anlamındaki fiil daha özelleşmiş bir içerikle tarlalardaki zararlı bitkileri yakmak, kuru otları yakmak, -gereksiz olduğu düşünülerek- anız yakmak manasında da kullanılır. Ataş > Otaş (Ateş) benzeşimi bu ikinci anlam üzerinde etkilidir.

3807-_Otav: Aslında Otağ (büyük çadır) sözcüğünün küçük bir telaffuz farkından ibarettir. Bu nedenle ayrı bir başlık olarak verilmesine gerek olmadığı halde anlam “Zifaf odası” / “Gerdek odası” şeklinde son derece farklılaşmış olduğundan sözlükte bu biçimiyle yer alması uygun bulunmuştur. Yine de bu anlamların Otağ kavramına yeni bir içerik olarak eklenmesi de tartışmaya açıktır.

3808-_Otra: “Cephe” manasındaki kelimenin Otru biçimi de mevcuttur.

3809-_Otranmak: “Cephe kurmak”, “Konuşlanmak” manalarındaki kelimenin Otrunmak biçimi de mevcuttur.

3810-_Ovçar: “Tüfek” veya “Av tüfeği” manasındaki kelimenin Avçar olarak aktarılması da mümkündür. Av/Ov dönüşümü (örneğin Avcı > Ovçu) ve ayrıca Avcarmak (silah patlamak) fiili dikkate alındığında bu ses değişimi uygun görünmektedir.

3811-_Ovga: “Masaj” anlamındaki kelimenin Ovka telaffuzu da mevcuttur.

3812-_Ovgalamak: “Masaj yapmak” anlamındaki kelimenin Ovkalamak telaffuzu da mevcuttur. Ayrıca Avkalamak (sarsmak, hırpalamak) fiili ile de doğrudan alakalıdır.

3813- Ovuz: Avuz/Ağuz/Ağız (hayvanların ilk sütü), yapışkan bitki özü kavramı ile doğrudan bağlantılıdır. Mum veya balmumu manalarına gelir.

3814-_Oyalmak: Fikir edinmek, fikir sahibi olmak, fikir sormak anlamlarına gelmektedir.

3815-_Oyanmak: “Vites değişmek” olarak tercüme edilen kelime aslında tam olarak “Vites yükselmek” manasına sahiptir. Sözcüğün genel bir kavram olarak “Yükselmek” anlamı da bulunur. Bundan başka “Bilinçlenmek” anlamı da mevcuttur.

3816-_Oyatmak: İradeli davranmak, iradesi ile hareket etmek manaları taşıyan sözcük Türkçe “Oy atmak” (Rey vermek) manası ile de uyumludur. Sözcüğün ayrıca ikaz etmek (uyarmak) anlamı da vardır.

3817-_Oygarmak: “Aday olmak” manasındaki kelimenin az görülen bir ses dönüşümü (O/I aslında O/A/I) ile Iygarmak biçimine de rastlanmıştır.

3818-_Oymak: “Aşiret” ve “Yüzük” şeklinde birbiri ile bağlantısız iki anlamı bulunmaktadır. “Aile” manasındaki Omak sözcüğünün “Y” sesi düşmesi sonucu bu kavramdan kaynaklanmış olması ihtimali yüksektir. “Çukur” manasındaki Oybak sözcüğünün “B/M” dönüşümü ile Oymak kelimesinin farklı bir söyleyiş biçimi olduğu görülmektedir. Gerçekten de Anadolu’da insan veya hayvan eliyle kazılmış, çıkan toprağın hemen yan tarafta kümelendiği çukurlara da Oymak denilmektedir.

3819-_Oynaksamak: Laf çevirmek, lafı dolandırmak, güvenilmez hareketlerde bulunmak, karşıdakini oyalamak anlamlarını içeren kelime mecazen “Kıvırmak/Kıvırtmak” fiilindeki anlamı içeriğine denk düşmektedir.

3820-_Oynalanma: Numara (rol yapma) demektir. Oynalanmak fiili ise “Oyun oynamak” (gerçekdışı davranmak, aldatmak), “Oyun yapmak”, “Numara yapmak” deyimlerindeki manalara denk düşer. Oynalaşmak fiili de benzer içeriklerle “Alavere yapmak”, “Dalavere çevirmek”, “Oyun çevirmek” deyimlerini karşılar.

3821-_Oynalatmak: “Aldatmak” olarak açıklanan fiil aslında tam olarak “Oyuna getirmek” demektir.

3822-_Oyulgamak: Kaba dikiş yapmak, teyellemek, seyrekçe dikmek, zikzaklı dikiş atmak manalarında kullanılmaktadır. Ayrıca mecazen “İçerlemek” (bir sözden veya davranıştan etkilenip üzülmek) anlamında kullanıldığı da görülür.

3823-_Oyulgatmak: Özellikle kumaş için yama yapmak, deliği dikerek kapatmak anlamlarında kullanılır.

3824-_Oyunhay: “Olimpiyat” veya “Olimpik Oyun” manası verilen kelime Mançuca kökenli olup bu dilde Ooyunhui (Oğyunhuy) şeklinde yer alır. Mançuca’ya ise Çince Aoyunhui sözcüğünden geçtiği kabul edilir. Türkçe “Oyun” kavramı ile bağlantısı büyük olasılıkla biçimsel bir tesadüftür. Ancak kesin sonuç için Çince ve Mançuca manaların ve bunların etimolojilerinin ayrıntılı olarak incelenmesi gerekir.

3825- Oyunlatmak: “Kandırmak” olarak izah edilen fiil aslında tam olarak “Oyuna getirmek” deyimindeki manayı karşılamaktadır.

3826-_Oyutmak: Bir yerin altını kazmak ve dolayısıyla tünel açmak, lağım kazmak gibi anlamlara gelen fiilin “Mayalamak” şeklinde ikinci bir anlamı daha bulunmakla birlikte “Uyutmak” fiilinin başka bir söyleniş biçimi olan bu ikinci anlam öncelikli olarak tercih edilmemiştir.

3827-_Ozak: “Vajina” (döl yatağı) manasındaki kelimenin ilk biçimi Oğzak olmalıdır. Türkçe Og/Oğ kökü yaratma, üreme, üretme, çocuk ve doğurma ile ilgili kelimeler türetir.

3828-_Ozamak: “Öne geçmek” demek olan fiil ayrıca “gelecekle ilgili tahmin yapmak” anlamı da taşımaktadır. Ata ruhu anlamına gelen “Ozar/Ozor” sözcüğü ile aynı kökten gelen fiilin bu nedenle ruhsal varlıklarla veya ata ruhları ile iletişime geçilerek kehanette bulunmak şeklinde anlaşılması gerektiği düşüncesi hasıl olsa da kaynaklar da bu yönde herhangi bir bilgiye rastlanmadığı için bu tahminde bulunma işleminin mantıksal süreçlerle olduğunu ifade ettiği kabul edilmiştir. Dolayısıyla bir anlamda “Futurizm yapmak” olarak da düşünülebilir. Bu nedenlerden ötürü aynı kökten gelen ve tahmin manası taşıyan “Ozav” kavramı da Futurizm olarak çevrilmiştir.

3829-_Ozatmak: “Refakat etmek” anlamına gelen kelimenin “Uğurlamak” (yola salmak) şeklinde ikinci bir anlamı da bulunur. Bu da Oza/Uza kökünden uzağa gönderme anlamı ile ilişkili olmakla birlikte büyük olasılıkla uğurlanan kişi veya kişilerle yolun bir bölümünü birlikte yürümek manasını da bünyesinde barındırmaktadır.

3830-_Ozmak: Önde gitmek, öne geçmek anlamı taşıyan fiilin “Şiir okumak” manası da bulunur. Buradaki anlam şairin veya aşığın şiir okurken öne çıkması ile alakalıdır. Dolayısıyla Ozan sözcüğü de aslında şiir okuyan kişi ve insanların arasında öne çıkan kişi şeklinde iki anlama sahiptir. Burada diğer insanlara göre bir farklılaşmaya da vurgu yapılmaktadır aslında.

3831-_Ozuk: “Rızk” manasındaki kelimenin doğru ses dönüşümleri ile Anadolu Türkçesi’ndeki Azık kavramına bağlandığını söylemek mümkündür.

3832-_Öcelmek: “Kinlenmek” manasındaki kelimenin Öçelmek biçimi de bulunmaktadır. Kin, intikam, hırs, öfke, ateş, iddialaşma manaları ile ilgili kelimeler türeten Öc/Öç (genişletilmiş Öce/Öçe) kökünde “C/Ç” farkı son derece belirsizleşmektedir. Bu nedenle hangi durumda hangi biçimin tercih edilmesine karar vermek de zor olmaktadır.

3833-_Öcemek: Ateşi karıştırmak, kızıştırmak, harlamak içeriğine sahip olan fiil aynı zamanda ortaya bir laf atarak tartışmaya neden olmak veya bir tartışmayı kızıştırmak, insanlar arasında iddialaşmaya neden olmak manalarını da barındırır. Bundan başka “İnat etmek” anlamına da rastlanmıştır. Bu fiilden türeyen diğer Öcermek, Öceşmek gibi sözcüklerde de bahis (iddiaya girme) anlamlarını bulunmakla birlikte kökende hep ateşin karıştırılması veya kızıştırılması ile bağlantılı bir anlam yatar. Sözcüğün Öçemek söylenişi de mevcuttur. Türev fiiller için de benzer ses dönüşümleri geçerlidir.

3834- Öcenmek: Ateş için “Harlanmak” manasındaki kelimenin tam tersi bir içerikle “Sönmeye başlamak” anlamına da rastlanmıştır. Bu iki karşıt açıklama ateşin harlanmaya ihtiyaç duyacak kadar geçmesi ve böylece üzerine odun veya başka bir yakacak atarak yeniden canlandırılması yahut da karıştırılarak biraz daha yanmayı sürdürmesinin sağlanması nedeniyle ortaya çıkmış olmalıdır. Yani tanımın biri ateşin canlandırılmaya muhtaç hale gelecek kadar geçmesi, diğeri ise yeniden alevlendirilmesi üzerine kuruludur.

3835-_Öçemek: “Kinlenmek” manasındaki kelimenin Öçeymek söylenişi de vardırb

3836-_Öçüğ: “Beddua” demek olan kavram bazı lehçelerde “T-Ç” dönüşümü ile “Dua” anlamında da kullanılmaktadır (Ötüğ). Ancak ilk mana dikkate alındığında Öçüğ ve Ötüğ birbirine karşıt iki kavram olarak görülür. Öçükmek (kin beslemek) fiili de bu durumu destekler niteliktedir.

3837-_Ödlemek: “Mühlet vermek” manasındaki fiil Türkçe zaman, süre, süreye dayalı işlem bildiren Öd/Öt kökünden türemiştir.

3838-_Öğne: “Vakit” (zaman dilimi) manasındaki kelimenin “Ğ/Y” dönüşümü ile Öyne söylenişi de bulunur. Öğün sözcüğü ile akrabadır.

3839-_Öğnemek: “Vakti gelmek” veya “Vakti girmek” manasındaki kelimenin “Ğ/Y” dönüşümü ile Öynemek söylenişi de bulunur.

3840-_Öğür: Grup, hizip, fırka manasındaki kelimenin “Ğ/Y” dönüşümü ile Öyür söylenişine de rastlanmıştır.

3841-_Öğürlenmek: “Üye olmak” manasında kullanılan kelime aslında bir gruba girmek, topluluğa katılmak demektir.

3842-_Öğürsek: Arkadaş canlısı, sosyal, girişken veya değişik ortamlara girip çıkan kişileri tanımlar. Ayrıca bazı lehçe ve şivelerde karşı cinsten bir eş arayan veya flört etmek isteyen insanlar için kullanıldığı gibi çiftleşmek isteyen hayvanları da ifade eder. Üğürsek söylenişi ise ayrı bir başlık olarak “Çiftleşmek isteyen” (hayvanlar için) açıklaması ile verilmiştir. Her iki biçimde de sıkıntı bulunmadığı için biri diğerine tercih edilememiştir.

3843-_Öğürsemek: Arkadaş edinmek istemek, karşı cinsten bir eş aramak, flört etmek istemek veya hayvanlar için çiftleşmek istemek manalarında kullanılan bir fiildir. Üğürsemek/Üyürsemek biçimleri de bulunmaktadır ve çiftleşmek istemek manası ile ayrı başlık olarak verilmiştir.

3844-_Öğüz: Sözcüğün “Nehir” ve “Göğüs kafesi” şeklinde iki belirgin manası vardır. Ayrıca “Göğüs kafesi” içeriğinin mecazen “Merhamet” anlamında kullanıldığı da görülür. Öngüz/Önüz kelimesinin eski kaynaklarda yine “Merhamet” manası ile geçiyor olması da insanın göğsünün ön tarafının acıma duygusu ile ilişkilendirildiğini göstermektedir. (N/Ğ dönüşümü de aradaki bağlantıyı netleştirmeye yeterlidir.) Öngüzremek/Önüzremek/Öğüzremek fiili ise “Merhamet etmek” anlamına gelir. Nehir, dere anlamı ise Anadolu’da “Öz” biçiminde de söylenir. Örneğin; “Kaldırak Özü”.

3845- Ökelemek: “Zekice konuşmak” manasındaki fiil Türkçe zeka, akıl bildiren Ög/Ök kökünden türemiştir. “Sınıflandırmak” manası ise Öğelemek söylenişinde verilmiştir. “Masaj yapmak” içeriği ise Ökelemek/Ögelemek/Öğelemek/Oğalamak/Ovalamak dönüşümü içerisinde değerlendirilmelidir.

3846-_Öklemek: “Akıl vermek” (fikir vermek) manasındaki sözcüğün Öglemek/Öğlemek söylenişlerine de rastlanmıştır. Öğ/Ög/Ök kökü Türkçe’de akıl, zeka, fikir, öğretme ile ilgili sözcükler türetir. Ayrıca “Tespit etmek” ve “Tesadüf etmek” anlamları da bulunmaktadır. Bundan başka Ök/Ük kökünün “Ökçe” içeriği ile bağlantılı olarak “Tökezlemek” (ökçesi takılmak), “Tekmelemek” (ökçe ile basmak) manaları da vardır.

3847-_Öklenmek: “Akıllanmak” demek olan kelime hemen zekanın gelişmesini veya aklını kullanmayı hem de sakin davranmayı, sakinleşmeyi ifade eder (tıpkı Uslanmak fiili gibi). Bu bağlamda “Dinlenmek” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. Sözcüğün Öglenmek/Öğlenmek söylenişlerine de rastlanmıştır.

3848-_Öksemek: Fiilin orijinali Öksö-/Öksöh- şeklindedir. Asıl mana içeriğini oluşturan “Yükselmek” Ök/Yök/Yük/Yuk kökünden türemiş olup bu diziye daha uzak olsa da Ok kökünü bağlmak da mümkündür. Örneğin bu bağlamda değerlendirildiğinde “Ok” kavramı yukarıya (göğe) çıkan bir nesneyi tanımlamaktadır. Anadolu Türkçesi’ndeki “Yukarı” kelimesi yine bu kökle bağlantılıdır. Daha çok Altay/Oyrat Türkçesi’nde bu içeriklerle ilgili kavramlar Ök- ile başlayan kelimelerle ifade edilir. Kelimenin ikincil olarak birbirine zayıf biçimde bağlı değişik anlamları bulunmaktadır. Ağlamak, hıçkırmak (veya ikisi birlikte hıçkırarak ağlamak), hasret çekmek, yalnızlık çekmek bunların başlıcalarıdır.

3849-_Öksümek: “Arzulamak”, “Murat etmek” ve “Özlemek” anlamlarına gelen fiilin Ögsümek/Öğsümek/Övsümek biçimleri de mevcuttur. “Mahzun olmak” (kendini yalnız hissetmek) anlamında da kullanılır.

3850-_Öksünmek: “Niyetlenmek” manasındaki fiilin Ögsünmek/Öğsünmek/Övsünmek biçimlerine de rastlanmıştır. Ayrıca “Özlemek” ve “Hüzünlenmek” anlamında kullanıldığı da görülür.

3851-_Ökülmek: “Hevesi kaçmak” manasından başka “Halka olmak/oluşturmak” ve “Bir araya gelmek” anlamları da bulunur.

3852-_Ökünmek: Özellikle olumsuz bir biçimde, mesela dalga geçmek amacıyla birisinin konuşmasını, mimiklerini, davranışlarını, hareketlerini “Taklit yapmak” demektir. Büyük olasılıkla “Y” sesi düşmesi sonucu türediği Öykünmek (özenmek, taklit etmek) fiili ile son derece benzer manalar içermekle birlikte Ökünmek kavramı Anadolu’da daha çok olumsuz içeriklerle kullanılmaktadır. Örneğin “Ağzını ökünmek” deyimi kişinin konuşmasını, ağız hareketlerini alaycı bir biçimde taklit etmek manası taşır. Dolayısıyla aradaki bu küçük farklılık nedeniyle iki fiil ayrı başlıklar halinde verilmiştir.

3853- Ökürmek: Tövbe etmek, istiğfar etmek anlamlarında kullanılır. Öğürmek (kusmak, midesi bulanmak) fiili ile de kökensel olarak yakından alakalıdır ve kişinin pişman olduğu düşünceyi (olayı, sözleri) aklından dışarı atması manasına gelmektedir. Ancak sözcüğün ilk hecede “Ğ” ile başlayan ve biraz daha yansıma bir ses gibi duran Öğ- yerine “K” harfi ile Ök- şeklinde başlıyor olması düşünsel boyutuna vurgu yapmaktadır. (Türkçe Ög/Ök kökü akıl, zeka ile alakalıdır.)

3854-_Ölçem: “Ebat” manasındaki sözcüğün “Hesap” anlamı Ülçem biçiminden aktarılmıştır.

3855-_Ölçer: “Ölçü aleti” (Avrupa dillerindeki Latince kökenli “Meter”) manasındaki kelime sınavlar için “Yanıt anahtarı” manasında da kullanılır. Bundan başka “Fiyat” karşılığında kullanılması ise değerlendirilmelidir. Halk kültüründe ise “Ateş karıştırma demiri” demektir.

3856-_Ölçerlemek: Kalibre etmek, kalibrasyon yapmak, tarifelendirmek, ölçüyü kontrol etmek, ölçüyü düzeltmek, nizami hale getirmek manalarını içerir.

3857-_Ölçermek: “Canlanmak” şeklinde izah edilen kelime “Ölümden dönmek” deyimindeki anlamı karşılamaktadır. Bu içerik sönmek üzere olan ateşin karıştırılarak yeniden canlanmasını da tanımlar. Tahrik olmak, kımıldanmaya başlamak, zamlanmak (fiyatı yükselmek) manalarında da kullanılmaktadır.

3858-_Ölçertmek: “Canlandırmak” şeklinde izah edilen kelime “Ölümden döndürmek” deyimindeki anlamı karşılamaktadır. Ateşi yeniden canlandırmak, tahrik etmek, zam yapmak (fiyatı yükseltmek) manalarında da kullanılmaktadır.

3859-_Ölçev: “Standart” anlamındaki kelimenin “Doz” manası Ülsev (Ülçev) biçiminden aktarılmıştır.

3860-_Ölçünmek: Kendi boyunu ölçmek, kendini ölçmek (kendisini denemek), teemmül etmek (düşünüp taşınmak) manalarında kullanılır.

3861-_Ölen: Çimen, çayır manaları taşır. Islaklık, nem, rutubet bildiren Öl/Höl kökünden türemiş olan sözcük aslında Hölen (sulak arazi) sözcüğünün farklı bir söylenişinden ibarettir. Ülen biçimi de mevcuttur.

3862- Ölenk: “Şiir” manasındaki kavramın aslı Öleng/Ölen biçimindedir. Çok eski dönemlere kadar izlenebilen bir kelimedir. Bir ihtimal çok daha ilkel devirlerde ise zeka, akıl ile ilişkili olan Öğ köküyle bağlantılı olarak Öğleng/Öğlen söylenişine sahip olmalıdır. Olongo/Olonho (destan) sözcüğü ile de alakası vardır.

3863-_Öleşmek: Leş için kokmak, çürümek, şişmek manalarında kullanılır. Bundan başka “Ölü gibi yığılıp kalmak” deyimindeki manayı da karşılamaktadır.

3864- Ölez: “Bitap” veya “Mecalsiz” manasında kullanılan sözcük tam olarak “Ölü gibi” veya “Ölecek gibi” demektir. Işık için “Sönük” anlamına Ülez biçimi ile rastlanmıştır.

3865-_Ölezmek: “Bitap düşmek” olarak açıklanan fiil tam olarak “Ölecek gibi olmak” veya “Öle yazmak” deyimlerindeki içeriğe denk düşmektedir. Ayrıca ateş için alevi sönmek anlanımda da kullanılmaktadır.

3866-_Ölüköydürme: Bileşik bir kelimedir Ölü ve Köydürme (yakma) sözcüklerinden oluşur. Ölünün yakılmasını ifade eder.

3867-_Ölüşmek: Özellikle hayvan ve bitkiler için “Topluca ölmek” manasından başka gevşemek, yumuşamak, laçkalaşmak, ılıklaşmak, halsizleşmek, mecalsizleşmek, solgunlaşmak, solmak, az pişirilmek, az kavrulmak anlamlarında kullanıldığı da görülür. Ölüştürmek fiili de tüm bu manaların etkin biçimi olarak kullanılır.

3868-_Ömek: Hizip, grup, fırka manasındaki kelime “M/B” dönüşümü ile Türkiye Türkçesi’ndeki Öbek sözcüğünün farklı bir söylenişidir.

3869-_Ömermek: Kafa tutmak, diklenmek, karşı çıkmak anlamı taşıyan fiilin Hömermek söylenişi de mevcuttur.

3870-_Öndelemek: “Hazırlamak” anlamındaki fiilin “Pusuya yatmak” içeriğine de rastlanmıştır.

3871-_Öndemeç: “Propoganda” manasındaki sözcük Ön ve Demeç kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

3872-_Öndürmek: “Tahsil etmek” anlamındaki kelimenin bazı şivelerde “İmal etmek” anlamı da bulunur. Fakat kelimenin kökündeki asıl anlam “Yönlendirmek” (önde giderek yol göstermek) demektir.

3873-_Önelemek: Ön ve Elemek kelimelerinin bileşik hali olan sözcük delegasyon usulü seçim yapmak veya iki basamaklı seçim yapmak anlamına gelir. “Öne” (öncelik) ve “Önel” (avans) kelimesinden türeyen ikincil anlamlar ise, öncelik tanımak, öne çekmek ve “Avans vermek” şeklindedir. Altayca’da ise “Sessizce yaklaşmak” manasına rastlanmıştır.

3874-_Önenmek: “İmamlık etmek” şeklinde çevrilen sözcüğün kök anlamı aslında “Öne geçmek” ya da “Önde durmak” şeklindedir. Kelimenin “Renklenmek” manası ise aslında Öngenmek fiilidir ve Önk/Öng (renk) sözcüğünden kaynaklanır. Anlam kayması ile “Çiçeklenmek” (çiçeklerin rengarenk açması) için de kullanılmaktadır.

3875-_Önez: “Pusu” demektir. “Küf” manası ise Ünez söylenişinde verilmiştir.

3876-_Önmek: Önünü kesmek, önüne çıkmak, öne geçmek, rehberlik etmek ve ayrıca pusu kurmak, pusuya yatmak, gizlice izlemek, saklanarak gözetlemek manaları bulunur.

3877- Önremek: “İkaz etmek” manasındaki fiilin kökenindeki içerik “Önceden söylemek” şeklindedir.

3878- Önük: “İbik” manasındaki kelime muhtemelen bir benzetme ile “Peruk” anlamında da kullanılmaktadır. Önük/Öğük/Övük biçimlerine de rastlanmıştır. Öngük kavramı ise “Yastık ucu nakışı” şeklinde son derece özelleşmiş bir manaya sahiptir. Bu sözcüğün de Türkçe’ye Önük şeklinde aktarılması uygun görünmektedir.

3879-_Önürdemek: “Siftah etmek” anlamındaki kelimenin Türkçe’ye Önürlemek şeklinde aktarılması da mümkündür. Ancak orijinal biçiminde de söyleyiş açısından bir sıkıntı görülmediği için dönüştürmeye gerek görülmemiştir.

3880-_Önüz: Önüs/Önüs/Önüz biçimleri de bulunan kelime “Erkek hayvan” (her tür) manasına gelir.

3881-_Örçünmek: Sarmaşık, fasülye gibi bitkilerin sarılarak büyümesini ifade etmektedir. Ürçümek/Örçümek fiili de büyümek manası taşır.

3882-_Örçütmek: “Rahatsız etmek” olarak verilen içerik aslında laf uzatmak, birisine sürekli sataşmak, durmadan laf varmak şeklinde anlaşılmalıdır.

3883-_Ördemek: “Tohum / fidan ekmek için çukur açmak” olarak açıklanan kelime ile aslında tam olarak çukur açıp tohumu / fidanı diktikten sonra ekilen yeri temizlemek, düzenlemek, tekrar toprakla doldurulan yerin etrafını hafifçe yükselterek belirginleştirmek kastedilmektedir. “Stoklamak” veya “Yığmak” anlamı ise Ürdemek fiilinde verilmiştir.

3884-_Öre: Borç, kolon (inşaat), tay (üç yaşında), kirmen, duvar, ileri gibi birbirinden son derece uzak manaları bulunmaktadır. Haşlama et suyu veya etli çorbada su üstüne çıkan yağ anlamlarına da rastlanmıştır.

3885-_Örek: Sözcüğün ilk anlamı “Hayalet” demektir. Ayrıca başıboş gezen hayvan sürülerine de “Örek” denir. Bu bağlamda hayaletlerin başıboş gezmeleri de mananın içerisinde gizlidir. Hayvanların serbestçe gezebildikleri otlaklara da yine Örek denilmektedir. (Ören sözcüğü de harabe anlamına gelse de aslında sözcüğün kökeninde terkedilmiş, başıboş yer manası vardır. Hatta çağrışım yoluyla başıboş ruhların gezdiği yer demektir.) Öz/Ör/Yör kelimesi aynı zamanda bir kök olarak da ruh ile alakalıdır. Öyrek ise bazı dillerde ördek anlamına gelir ve bu hayvanların ruh ile ilişkilendirilmesinin en güzel örneklerinden biridir.

3886-_Örelemek: “Borç vermek” anlamı taşıyan fiilin yalan yanlış, düzgün olmayan bir biçimde hızlıca örgü örmek manasında kullanımı da bulunur. “İlerlemek” anlamı da vardır.

3887-_Ören: Virane, harabe manasındaki kelimenin orijinal biçimi Öreğen/Öyreğen şeklindedir. Hayaletlerin, ruhların başıboş dolaştığı yer demektir.

3888- Örene: Derme çatma, taşların üst üste harç kullanmadan yığılarak yapıldığı duvar demektir. Sözcüğün diğer anlamı da “Taş yığını” şeklindedir.

3889-_Örenlemek: Bir konunun üzerinde dönüp durmak, sürekli tekrarlamak, bıktırana kadar uğraşmak manalarını içerir.

3890-_Örenmek: Kaymak tutmak, kaymak bağlamak, kaymaklanmak manasındaki kelimenin Örünmek söylenişi de bulunur.

3891-_Örkeç: Kurutulmuş süt (gıda sanayisinde “Süt tozu”) manası taşımaktadır. Sütü değişik yöntemlerle kurutmak geleneksel bir uygulamadır. Sözcüğün “Kambur” manası ise Hörgüç/Hörgeç dönüşümü içerisinde değerlendirilmelidir.

3892-_Örkemek: Genel olarak “Bağlamak” anlamı vardır. “Kazık çakmak” manası Örge/Örke (kazık) sözcüğü ile alakalıdır. “Mikrop bulaşmak” ve “Filizlenmek” anlamları ise Ör/Ür (tohum) kavramı ile bağlantılı görünmektedir ve bu içeriklerin Ürkemek söylenişi de vardır.

3893-_Örkenmek: “Bağlanmak” anlamındaki kelimenin “Filizlenmek” manası da bulunur.

3894-_Örkeş: Değişik lehçe ve şivelerde Hörküç/Hörgüç/Hörgüş/Hörgeş/Hörgeç/Hörkeç/Hörkeş ve Örküç/Örgüç/Örgüş/Örgeş/Örgeç/Örkeç/Örkeş ayrıca Ürküç/Ürgüç/Ürgüş/Ürgeş/Ürgeç/Ürkeç/Ürkeş sözcüklerinin tamamı devenin sırtındaki çıkıntı veya insanda kambur manası taşır.

3895-_Örlemek: Genel bir anlam olarak “Belirmek” fiilini de karşılayan sözcük aslında “Güneş / Ay doğmak” veya “Yükselmek (Güneş / Ay)” için kullanılmaktadır.

3896-_Örpe: “Peçe” demektir. Kavramın sonuna eklenen değişik harflerle oluşan Örpek, Örpen, Örpeç, Örpeş gibi kelimeler peçe, başörtüsü, çarşaf (giysi), türban gibi manalar taşır. Ancak Türk Dünyası’nın değişik yörelerinde halk ağzına ait olan bu sözcükler Türkiye Türkçesi’nin ortak kullanımında söyleyiş kolaylığı açısından pek uygun bulunmamıştır.

3897-_Örtenmek: Ateşlenmek (vücut ısısının artması) manasında kullanılan fiil mecazen çok üzülmek anlamına da gelmektedir. Aslında geçmişte vücut ısısının artmasının aşırı üzüntüden kaynaklandığı anlayışı ile de bağlantılıdır. Öfkelenmek, hiddetlenmek manalarına da rastlanır.

3898-_Örü: Duvar, tekstil, mera (otlak), belik (saç örgüsü), ağıl, bitki sapından örülerek yapılan hevenk, sele karşı taş ve çubukların örülmesiyle yapılan set, hayvanların / sürünün gece otlatılması veya yemlenmesi, insanların geceleyin karnını doyurması gibi birbirinden çok uzak bir dizi manayı içerektedir. Mayıs ayının ilk haftasınada o yılın yeni kuzuları geceleyin ilk kez otlatmaya çıkarılır ve bu uygulamaya da Örü denilir. Çobana armağan ve bahşişler verilir ve mümkünse kendisine bir koyun veya koç hediye edilir.

3899-_Örülmek: Saldırmak olarak açıklanan kelime “Yakasına yapışmak”, “Yakasını tutup bırakmamak” manalarını içerir.

3900- Örünmek: Hayvanlar için gece otlamak, insanlar için gece beslenmek manasındaki fiilin Oray/Oruy/Oru (akşam, geç vakit) sözcüğü ile bağlantısının bulunması kuvvetle muhtemeldir. “Kaymak tutmak” manası ise Örenmek fiilinde verilmiştir.

3901-_Örüşmek: “Kavga etmek” anlamında kullanılan fiil tam olarak “Birbirine girmek” deyimini karşılamaktadır. Hatta kökende örülerek iç içe geçmek manası vardır.

3902-_Örütmek: “Duvar örmek” manasındaki fiilin ayrıca hayvanları gece otlattıktan sonra ağıla sokmak manası da bulunmaktadır.

3903-_Örüz: Nehir, akarsu manasındaki kelimenin Örüs söylenişi de yaygındır.

3904-_Örüzdürmek: “Ürkütmek” manasındaki fiilin Ürüzdürmek biçimi de mevcuttur.

3905-_Örüzmek: “Ürkmek” manasındaki fiilin Ürüzmek biçimi de mevcuttur. Sözcük mitolojide aynı zamanda ürkütücü bir cengaverin de adıdır.

3906-_Ös: “Can” anlamındaki kelimenin Öz sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır. Fakat anlam kesin olarak farklılaşmış bulunduğu için ayrı bir başlık halinde verilmesi uygun görülmüştür.

3907-_Ösmek: Çoğalmak, kabarmak, şişmek, şişkinleşmek manalarındaki fiilin boyu uzamak ve büyümek (bitki) içerikleri Üsmek başlığında verilmiştir.

3908-_Ösükmek: “Canı çekmek” anlamındaki fiilin Özükmek biçiminde aktarılması da mümkündür.

3909-_Öşek: “Vaşak” demektir. Sözcükte kesinlikle bir benzeşim bulunmayıp kökende “kulaklarını diken” veya “kulakları dikili duran” hayvan manası yer alır. Üşek söylenişi de mevcuttur.

3910-_Öşelme: “Dedikodu” olarak izah edilen fiil aslında tam olarak kulak kabartıp belli etmeden dinleyerek yine başka birinin kulağına fısıldamak demektir.

3911-_Öşelmek: “Gizlice (farkettirmeden) dinlemek” manasındaki sözcük “Kulak misafiri olmak” veya “Kulak vermek” deyimlerindeki içeriğe denk düşmektedir. Sözcüğün kökeninde kulaklarını dikmek anlamı bulunur.

3912-_Öşünmek: “Şarj olmak” manasındaki fiil Ösünmek/Özünmek dönüşümü ile Öz kavramına bağlanır. Dolayısıyla kelime kökünde “İçi dolmak” içeriği bulunur. Türev fiiller için de benzer ses dönüşümleri geçerlidir.

3913-_Ötkermek: “Tehir etmek” / “Tecil etmek”ayrıca özel olarak namaz için “Kazaya bırakmak” manalarında kullanılır. Ütkürmek/Ütkermek söyleyişleri de bulunur.

3914- Ötkürmek: “Nükte yapmak” / “Espri yapmak” anlamına gelir. Ayrıca “Yolcu etmek” (yolculamak, uğurlamak, geçirmek) manasında da kullanılır.

3915-_Ötre: Arap alfabesinde U (veya ses kaymasıyla Ü) sesi veren noktalama işaretidir. Türkçe “Öt” kökünden “Ötmek” fiili ile bağlantılıdır. Osmanlıca’da oluşturulmuş bir terimdir. Arapçası “Demma/Damma” şeklindedir.

3916-_Ötüken: Türklerin ilk var olduğu ve oradan Dünya’ya dağıldığı yerin adı olarak kabul edilmektedir. Orhun Irmağı kaynaklarını bu bölgeden alır. İnanca göre bütün büyük Türk devletlerinin başkenti burada kurulmalıdır. Göktürk Devleti’nin de başkenti yine bu yörededir. Gerçekten de pek çok Türk ve Moğol Devleti biraz genişledikten sonra başkentlerini bu bölgeye taşımışlardır. Kavram aynı zamanda “Etügen” adlı toprak tanrıçası ile de doğrudan bağlantılıdır.

3917-_Öven: “Avlu” (ön bahçe) anlamındaki kelimenin Üven söyleyişi de mevcuttur.

3918-_Övremek: Birine veya birine alışmak demek olan fiilin “Öğremek” söyleyişi de mevcuttur.

3919-_Övrenişmek: Hayvanlar için “Sahibine alışmak” manasındadır. Anadolu’da Öğrenişmek fiili alışmak, uyum sağlamak anlamlarında kullanılır.

3920-_Öy: Farklı Türk lehçe ve şivelerinde Öv/Öğ/Öy/Üy/Uy kelimeleri “Ev” manası taşır.

3921-_Öydürmek: “Yolcu etmek” anlamına gelir. Kelime kökünde Öy (ev) kavramı bulunur. Eve yollamak veya evden çıkarak uğurlamak demektir.

3922-_Öyegiren: “İç güveyi” (karısının ailesinin yanında yaşayan erkek) demektir. Öy sözcüğü (ev) Girmek fiilinin çekimli halinden oluşan bileşik bir kelimedir. İç güveyi olmak ise Öyegirmek fiili ile anlatılır.

3923-_Öykemek: Gücenmek, darılmak manasındaki kelimenin “Ayakkabı vurmak” anlamı Üğkemek başlığında verilmiştir.

3924-_Öyleşmek: Özellikle yeni evlenen çiftlerin ana babalarının yanından ayrılarak kendilerine yeni ev açmalarını, yeni eve çıkmalarını ifade etmektedir.

3925-_Öymek: Ezmek, karıştırmak, sinmek (is, duman), nüfuz etmek, azmak (yara), bulaştırmak, yığmak, istiflemek manaları vardır. Öyük/Höyük (Tümülüs) sözcüğünün kökenini oluşturur ve bu kavramın yabancı kökenli olduğunu iddiası tamamen asılsız ve eksik bilgiye dayalı bir husustur. Öyükmek (toprağa gömülmek, yere batmak) şeklinde son derece özel bir fiil bile vardır.

3926-_Öyürme: “Hortum” (rüzgar) manası taşır. “Tipi” içeriği ise Öyerme söylenişinden aktarılmıştır.

3927-_Özbilmek: Öz (kendi) ve Bilmek sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Kendini bilmek” veya “Haddini bilmek” manasında kullanılır.

3928- Özden: “Asil”, “Timüs bezi” (tıp) ve “Irmak” olmak üzere birbiri ile alakasız üç mana tespit edilmiştir. “Irmak” manası Östen biçiminden alınmış olup asıl kaynakta “çayların birleşmesi ile oluşan ırmak” ve “küçük derelerle beslenen nehir” açıklamaları yer almaktadır. Öz sözcüğü de akarsu, dere, ırmak anlamlarında kullanılır. Üzden söylenişine ise “Su kanalı” manası ile rastlanmıştır.

3929-_Özdenet: Öz (kendi) ve Denet (kontrol, teftiş) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Otokontrol” demektir.

3930-_Özdenetim: Öz (kendi) ve Denetim (kontrol, teftiş) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Otokontrol” demektir.

3931-_Özdeşmek: Aynılaşmak, tıpatıp aynısı olmak, birebir aynı hale gelmek manalarını içerir.

3932-_Özdevingen: Öz (kendi) sözcüğü ve Devinmek (hareket etmek) fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. “Otomatik” demektir. Özdevinmek fiili de kendiliğinden harekete geçmek, otomatik olarak çalışmak anlamlarında kullanılır.

3933-_Özek: “Merkez” manasındaki kelimenin bitki için ortadaki ana-dal, ana-kol ve arabada ön ve arka dingilleri ortalarından birbirine bağlayan düz çubuk (otomobillerde “Şaft” kavramına denk düşer) anlamları da vardır. Ruh, can, gönül gibi manalara da rastlanır.

3934-_Özeleşmek: Özellikle sıvı ve akışkan maddeler veya yemek için karıştırılan maddelerin kaynaşıp birleşmesi, ayrışmaz hale gelmesi manasında kullanılır. Örneğin pirinç unu, nişasta, süt ve şekerin kaynatılması sonucu muhallebi oluşmaya başlaması veya salçanın suyun içinde karışarak erimesi bu fiille tanımlanır. Özeleştirmek ise kaynaştırmak, bileştirmek, yedirmek (içine işletmek) anlamlarına sahiptir.

3935-_Özetmek: “Saflaştırmak” şeklinde izah edilen kelime “Özüne döndürmek” deyimindeki manaya denk düşmektedir. “Sindirmek” anlamı da bulunur.

3936-_Özetmen: “Temel faktör” manasındaki kelime Öz ve Etmen sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur.

3937-_Özgermek: “Tebdil olmak” (biçimi değişmek) demek olan sözcüğün “Tadil olmak” (aslına dönmek) anlamı da bulunmaktadır. Duruma göre bu ikinci anlam öne çıkabilir.

3938-_Özgertmek: Tebdil etmek (biçim değiştirmek) demek olan sözcüğün “Tadil etmek” (aslına döndürmek) anlamı da bulunmaktadır. Duruma göre bu ikinci anlam öne çıkabilir.

3939-_Özgörev: “Misyon” manasındaki kelime Öz ve Görev sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur.

3940-_Özmek: Kabuğunu soymak, içini çıkarmak (yemiş), özünü çıkarmak, çekirdeğini çıkarmak manalarını içermektedir.

3941- Özükmek: “Namuslu davranmak” veya “Dürüst davranmak” anlamındaki fiilin “Koyulaşmak” / “Yoğunlaşmak” manası da bulunur.

3942-_Özülmek: Kabuğu soyulmak, özü çıkmak, çekirdeği çıkmak manalarını içerir.

3943-_Özüncemek: “Rafine olmak” ve “Aslına dönmek” anlamlarındaki sözcüğün mecazen “Kendine gelmek” veya “Kendine dönmek” manaları da mevcuttur.

3944-_Özüncetmek: “Rafine etmek” ve “Aslına döndürmek” anlamlarındaki sözcüğün mecazen “Kendine getirmek” veya “Kendine döndürmek” manaları da mevcuttur.

3945-_Paçak: Baçak söylenişi de bulunan sözcük birbiri ile bağlantılı iki anlam grubunu barındırır. Karpuz, kavun, kabak gibi bitkilerin kalın kabukları anlamında kullanılır. Ayrıca “Zırh” veya “Diz zırhı” manalarına sahiptir.

3946-_Paktagan: Saban Bayramı olarak 22-23 Eylül Güz Gündenkliği’nde düzenlenen bir şenliktir. İnsanlara yemek dağıtılır. Azerbaycan köylerinde bu gecede çeşitli oyunlar oynarlar. Özellikle Şor Türklerinde ise bu törenin düzenli olarak kutlandığı bilinmektedir. Saban tanrısı “Pakta Han” ile ilgili olduğu kadar lütuf tanrısı Baktı Han’ın adıyla da alakalıdır.

3947-_Palağur: “Hatıl" (duvar içi destek kirişi) veya Hezen (çatı kirişi) manasında da kullanılan sözcüğün Palavur/Balavur/Balağur biçimleri de mevcuttur. Kavramın gerçek manası “Ejderha” demek olup duvar veya çatı kirişlerinin (özellikle de odundan yapıldıklarında az ya da çok eğri, girintili çıkıntılı biçimlerinin) ejderhaya benzetilmesi söz konusudur.

3948-_Palanka: Surlarla çevrili köy olarak izah edilen kelime “İç-kale” manasındaki “Sitadel” (Latince kökenli Citadelle) sözcüğüne de denk düşmektedir. Türkçe bağ, duvar, çamur ile ilgili kelimeler türeten Bal/Pal (Bağal/Pağal) kökünden türemiştir.

3949-_Palar: “Kum tepesi” manasındaki kelimenin Balar söylenişi de bulunur.

3950-_Palaz: Yunanca kökenli olan “Kuş yavrusu” manasındaki sözcüğün “Domuz yavrusu” anlamına da rastlanmıştır. Ancak Türkçe yavru, yavrulama ve çocuk ile ilgili kavramlar türeten Mal/Bal/Pal köküyle uyumlu olması dikkat çekicidir. Malak/Balak (camız yavrusu) veya Bala (çocuk) gibi...

3951-_Palçan: “Seramik şişe” anlamı taşıyan sözcük balçık, çamur bildiren Bal/Pal kökünden türemiştir.

3952-_Papaklanmak: “Papak” (kürk şapka) gibi kabarmak demektir. Benzetme yapılmaktadır. Papaklamak ve Papaklaşmak türevleri de aynı manada kullanılır.

3953-_Papatya: Latince “Matricaria” türü çiçeğin Türkiye’deki adıdır. Sözcüğün etimolojisine dair net hiçbir bilgi yok gibidir. Son derece bilimsel yöntemler kullandığını iddia eden kaynaklar (ve kişiler) bile

Yunanca kökenli “Papazın karısı” şeklinde bir izahatla konuyu geçiştirmektedir. Peki bu açıklama nereden kaynaklanmaktadır? sorusunun yanıtı ise bu bilimsel kaynaklarda (ve kişilerde) bulunamaz. Araştırıldığında ise halk arasında dolaşan bir söylentinin esas alındığı görülür. (Oysa ki aynı kaynaklar ve kişiler farklı Türkçe sözcüklerin halk kültürü, efsaneler, mitoloji ve eski kam gelenekleri ile açıklandığını gördüklerinde ise ya tamamen kayıtsız kalmakta ve görmezden gelmekte ya da hakarete varan saldırılarda bulunabilmektedirler, ki çelişkinin ve ön yargının ötesinde iyi niyet sınırlarının dışına çıkan yaklaşımlardır bunlar.) Papatya’nın açıklaması olan ve gerçekten de son derece yaratıcı olan hikaye şöyledir. İki tane Türk askeri (Selçuklu veya Osmanlı dönemlerinden birisi olması muhtemel görünmektedir) Rum kökenli önemli bir papazı bir konuda fikrine başvurulmak üzere bulup getirmekle görevlendirilmişlerdir. Evine gittiklerinde papazın kendisinin orada olmadığını görürler ve karısı olduğunu tahmin ettikleri bir kadınla karşılaşırlar. Türkçe bilmeyen kadınla Rumca bilmeyen iki Türk askeri iletişim kurmaya çalışırlar. Amirlerine konu hakkında bilgi verirken doğru biçimde aktarmak amacıyla kadının adını öğrenmeye çalışırlar. Kadın kendisini “Papadia Margarita” yani “Papazın karısı Margarita” olarak tanıtır. Unutmamaları için de hemen yakında gördüğü ve Batı dillerinde “Margarita” olarak bilinen çiçeği -adını bildiklerini sanarak- askerlere gösterir. Ancak askerlerin aklında söylenen tamlamanın ilk kısmı olan “Papadia” (papazın karısı) kalır.

3954- Parag: Türk mitolojisinde köpek başlı insan manasında kullanılan kelime Barak (tüylü köpek) sözcüğünün varyantıdır. Ancak içerik olabildiğince özgünleşmiş olduğu için bu biçimi ile aktarılmıştır.

3955-_Parmak: Şiirde “Hece ölçüsü” anlamında kullanılan kelimenin Barmak telaffuzu da mevcuttur. Sözcüğün izahatı ise şu şekilde yapılabilir. Heceler sayılırken bir yandan heceleme yapan kişi öte yandan parmakları ile (baş parmağını diğer parmaklarına götürerek) saymaktadır.

3956-_Pasmar: “Tecavüz” anlamındaki kelimenin Basmar şeklinde aktarılması da mümkündür.

3957-_Paştama: “Bayramın ilk günü” anlamındaki kelimenin Baştama şeklinde aktarılması da mümkündür.

3958-_Paştamak: “Siftah etmek” anlamı Türkçe’deki Başlamak fiili ile bağlantılıdır. “İdare etmek” şeklindeki ikinci bir mana ise başta bulunmak anlam içeriği ile ilgilidir. Türkiye Türkçesi’ne Baştamak şeklinde aktarılması da mümkün görünmekle birlikte orijinal söyleyişte de zorlanma yoktur.

3959-_Patlangaç: Patlangıç olarak da bilinir. Genelde çocukların kamıştan yaptıkları patlama sesi çıkaran bir oyuncaktır. İçerisinden geçirilen ipin hızla çekilmesi ile yan tarafta ipe bağlanan sert nesneler kamışa çarparak ses çıkarır.

3960-_Pavkırmak: Aniden alev almak (ateş), aniden sinirlenmek / öfkelenmek, aniden gülmeye başlamak, aniden çığlık atmak, aniden kükremek (hayvan) gibi manalarda kullanılan kelime “Aniden olmak” veya “Aniden yapmak” şeklinde özetlenmiştir.

3961-_Pavurgan: Uçar sincap (Pteromyini) demek olan kavram farklı lehçelerde Bavurgan/Baburgan biçimlerinde de telaffuz edilir. Kelimenin kökeninde Bawur/Bavur/Bağır kelimesi bulunur. Bu sincap türünün havada atlarken kollarını açarak göğsünü havada süzülmek için kullanmasının sözcükteki yansımasıdır.

3962- Payalanmak: “Kendine pay çıkarmak” anlamında kullanılan kelime Farsça kökenli “Pay” sözcüğünden türemiştir.

3963-_Payçar: Kurban eti anlamı taşıyan kelimenin Farsça kökenli “Pay” (hisse, nasip) kavramı ile hiçbir ilgisi olmayıp Türkçe zenginlik, kutsallık, bereket bildiren Bay/Pay kökünden türemiştir. Sözcüğün Bayçar söylenişi de yine “Kurban” veya “Kurban eti” anlamlarında kullanılır. Günümüzde Türk-İslam coğrafyasında yaygın olarak uygulanan kurban etinin dağıtılması (pay verme) geleneğini tanımlayan Farsça kökenli “Pay” sözcüğü ile kısmi etkileşim bulunması ihtimali de mümkündür. Bu durumda eski Türk kültüründe zaten var olan Payçar kavramına da uyum gösteren “Pay” sözcüğü benimsenmiş olmalıdır.

3964-_Paydar: “Kurban derisi” anlamındaki kavramın Baydar söylenişi de yaygındır. Türkiye Türkçesi açısından bir sıkıntı bulunmadığı ve hangisinin daha uygun olduğuna karar verilemediği için her iki söyleyiş de ayrı birer başlık olarak verilmiştir.

3965-_Paynagan: Kış Gündönümü olan 21-22 Aralık’ta düzenlenen bir tür bayramdır. Güneş’in ölüp ertesi gün yeniden doğduğuna inanılır, çünkü kışın en uzun gecesinden sonra gündüzler uzamaya başlar. Bu bayramın koruyucu ruhu olan “Payna Han” (Bayna Han) adına düzenlenen bir törendir aynı zamanda. Paynagan bayramında genç erkek ve kızlar bir araya gelerek karşı cinsten beğendikleri kişilere çiçek vererek evlenecekleri kişiyi seçerler.

3966-_Paysınmak: “Kendine pay çıkarmak” anlamında kullanılan kelime Farsça kökenli “Pay” sözcüğünden türemiştir.

3967-_Pazık: “Kasvetli” anlamındaki kelime Basık sözcüğünün farklı bir lehçedeki söylenişidir.

3968-_Pazınmak: “Eziyet çekmek” manası taşıyan sözcük Türkçe’ye Basınmak fiiline yeni bir anlam içeriği eklenerek de aktarılabilir (Basınmak: Hafakan basmak, Kahrolmak).

3969-_Pazırmak: “Defnetmek” manası aslında Anadolu Türkçesi’ndeki Basırmak fiilinin farklı bir söyleniş biçimi olmasından kaynaklanır. Yine her iki biçimde de “Kabus görmek” ve “Kuluçkaya yatırmak” içerikleri de mevcuttur. Sözcüğün “Dava açmak” manası ise daha ilgi çekicidir ve büyük olasılıkla Pazmak (mühürlemek) fiili ile alakalı olup, dava açılmasına resmi makamlarca onay verilmesinin mühür ile ilişkilendirilmesi nedeniyledir. Diğer bir ihtimal ise dava açmanın bir tür kuluçkuya benzetilmesidir. Bu izahat her ne kadar zorlama gibi görünse de halk anlayışının ilginç benzetmeler yapması çok sık rastlanan bir durumdur.

3970-_Pazıtmak: “Eziyet etmek” manası taşıyan sözcük Türkçe’ye Basıtmak fiiline yeni bir anlam içeriği eklenerek de aktarılabilir (Basıtmak: Bunaltmak, Kahretmek).

3971- Pazmak: “Mühürlemek” olarak izah edilen kelime Anadolu Türkçesi’ndeki Basmak fiilinin varyantıdır. Bu bağlamda “Mühür basmak” tamlaması daha uygun bir açıklama olarak görünmektedir.

3972-_Peçelek: Biçilecek ot veya ekin anlamı taşıyan kelime Biçelek sözcüğünün farklı bir biçimidir. Piçelek söylenişi de mevcuttur.

3973-_Peçelemek: “Ziyan etmek” anlamında kullanılan fiilin “Peçe” (yüz örtüsü) kavramı ile hiçbir alakası yoktur. Türkçe Beç/Biç/Piç/Peç kökünün heder etmek, heba etmek, zayi etmek, ziyan etmek manalarını da ihtiva ettiği burada açıkça görülmektedir.

3974-_Peçelgen: Kurumuş tarla manasındaki kelime Biçelgen sözcüğünün farklı bir biçimidir. Biçilecek hale gelmiş demektir.

3975-_Peçen: “Mera” (otlak) olarak izah edilen sözcük aslında biçilmeye hazır çayırlık demektir. Beçen/Biçen/Piçen/Peçen kelimeleri farklı lehçe ve şivelerde çimenlik, çayırlık, otlak, kes (biçilmiş ot), saman manaları taşır.

3976-_Peçene: “Bisküvi” manasındaki kelimenin Beçene/Beçine söylenişleri de bulunur.

3977-_Pediçin: “Tatlısu levreği” anlamındaki kelimenin Pidiçin söylenişi de bulunmaktadır.

3978-_Peg: Harabe, virane, yıkıntı manasındaki kelimenin Türk Dünyası’nın değişik yörelerinde Pek/Peg/Peğ/Pey biçimlerindeki söyleyişleri vardır. Anadolu’da “Çöplük” manasında kullanılan Peğlik sözcüğü de doğrudan bu kavramdan türemiştir.

3979-_Pekinmek: Koyulaşmak, katılaşmak manalarındaki fiilin Bekinmek söylenişi de bulunur. Ancak Bekinmek fiilinde yerine sağlamca yerleşmek içeriği daha fazla ön plana çıkmaktadır.

3980-_Pekişmek: Sağlamlaşmak, katılaşmak manalarındaki fiilin Bekişmek söylenişi de yaygındır.

3981-_Pekiştirmek: Sağlamlaştırmak, katılaştırmak demektir. Bekiştirmek söylenişi de yaygındır.

3982-_Pekitmek: Koyulaştırmak, katılaştırmak manalarındaki fiilin Bekitmek söylenişi de vardır. Ancak Bekitmek fiilinde yerine oturtmak, yerini sağlamlaştırmak içeriği ön plana çıkar.

3983-_Pelen: Gazel (geyik) anlamına geldiği gibi mitolojide Yol Tanrıçası’dır. Kelimenin “Belen” biçimindeki söylenişi aniden beliren ruhsal varlık manası ile ilişkilidir. Gazel ile olan bağlantısı ise geyik türü hayvanların kutsal sayılmaları ile alakalı olmakla birlikte yol kenarlarında aniden görünüp kaybolmaları ile de ilişkilendirilimiş olması muhtemeldir.

3984-_Pergemek: Sarmak, örtmek demektir. Pergemek/Pürgemek/Bürgemek/Bürkemek dönüşümü ile aynı manaları içeren Bürkemek fiiline bağlanır. Türev kelimeler için de aynı izahat geçerlidir.

3985- Peremeç: “Tatar mantısı”nı tanımlayan kelime Peremeç/Püremeç/Büremeç dönüşümü üzerinden değerlendirildiğinde bürülerek, sarılarak yapılan yiyecek manası taşır. Türemiş olduğu Peremek/Püremek/Büremek/Bürümek fiili de sarmak, örtmek anlamlarını içerir. Beremes/Beremez biçimleri de bulunur.

3986-_Pertlemek: “İnfilak etmek” (patlamak) manasındaki fiilin Partlamak söylenişi de vardır. Aynı ses dönüşümleri türev fiiller ve sözcükler için de geçerlidir.

3987-_Peşekmek: Biş/Piş/Peş kökünden türeyen sözcük Pişmek fiili ile doğrudan bağlantılıdır. Bahçedeki veya tarladaki bitkilerden ya da ağaçlardan kopartılan ham ya da yarı ham meyve ve sebzelerin kendiliğinden olgunlaşması anlamında kullanılır. Bazen de bu meyve sebzeler güneşe koyularak olgunlaştırılır veya kurutulur. Bu nedenle “Güneşte olgunlaşmak” veya “Güneşte kurumak” şeklindek izahatlar da doğrudur.

3988-_Pıçamak: “Hadım (iğdiş) etmek” anlamındaki fiil aslında benzer manalar (ampute etmek, neşterle kesmek) içeren Bıçamak fiilinin farklı bir formudur. Ancak buradaki “P” ile başlayan söyleyişte hadım etmek, iğdiş etmek, enemek (bir hayvanın veya insanın erkeklik organını kesmek) içeriği çok daha belirginleşmiştir. Bu nedenle ayrıca verilmesi uygun bulunmuştur. “Kesmek” ile ilgili alt manalar içeren Bıç/Pıç kökünde “B/P” dönüşümü çok sık görülür ve bu kökten gelen sözcüklerin neredeyse tamamının hem “B” hem de “P” ile söylenen biçimleri bulunur.

3989-_Pıçkı: “Testere” manasındaki kelimenin Pışkı söylenişi de vardır.

3990-_Pırkıldamak: Ekşiyip köpürmek, kabarmak manasındaki fiilin “P/F” dönüşümü ile Fırkıldamak biçimi de bulunur.

3991-_Pırlanmak: Dönmek, uçmak, fırlamak, telaşla sağa sola koşuşturmak anlamlarının hepsini birden kapsayan kelimenin “Tozlanmak” şeklinde açıklanan başka bir anlamı daha vardır. Ancak bunun aslında dönerek toz kaldırmak şeklinde algılanması daha doğru olacaktır. (Örneğin rüzgarın hortum oluşturması veya yükselen bir hava aracının ardından toz kalkması gibi.)

3992-_Pinez: “Kümes” (patlamak) manasındaki kelimenin Pines söylenişi de yaygındır.

3993-_Pit: “Yazı fırçası” manasındaki sözcüğü eldeki tarihsel verilere göre her ne kadar Çin kültürüne ait olsa da Türkçe Biç/Bit kökü ile kusursuz olarak uyumludur. Bu kök şekil, yazı, resim, suret, tasvir bildiren kelimeler türetir. Türkçe de dahil olmak üzere içerisinde pek çok Asya dilinin yer aldığı eski bir dilbirliğindeki ortak bir unsurdur. Eski çağlarda harflerin betimleyici şekillerden oluşması yani bir tür resim olarak algılanması ve ayrıca kalemin ise fırçadan ibaret olması nedeniyle resim fırçası aynı zamanda kalem demektir .

3994-_Poğdarha: “Ejderha” anlamına gelen kelime Boğmak/Poğmak fiili ile ilgili görünmektedir. Boga/Buga/Buğa sözcükleri de yine aynı manaya (ejderha) sahiptir. Ayrıca Poğdargamak fiili gururlanmak, kibirlenmek ve dolayısıyla büyüklük bildirir. Sözcüğün ikinci kısmında ise etkileşim ve hatta benzeşim bulunması çok büyük bir olasılıktır.

3995- Porhan: Ruhlar alemiyle iletişime geçebilen kişileri (Medyum) tanımlar, bazen de şaman manasında kullanılır. Cinlerle iletişime geçebildiklerine inanılır. Farsça Peri kelimesinden türeyen “Perihan” ile bağlantılı gösterilse de, aslında Bur/Pur/Por kökünden türeyen sözcük “Bur Han” veya “Bura Han / Pura Han” gibi Türkçe kökenli bir anlayıştan gelmektedir (bazı lehçelerde Porkan/Purkan olarak da söylenir). Bir görüşe göre Porhan kavramı “Burhan” (şaman ruhu) sözcüğünün farklı bir söyleyiş biçimidir ve Fars kültürünün etkisiyle Perihan şekline dönüşmüştür.

3996-_Pozak: “Şubat” ayının adı olarak kullanılan kelimenin Pözek söylenişi de vardır. Pozuk sözcüğüne ise “Mart” ayı manasında rastlanmıştır. Bu kavramlar farklı yörelerde farklı söyleyişlerle de olsa yaklaşık olarak aynı dönemi tanımlamaktadır.

3997-_Puç: Iskarta (değerini yitirmiş mal) veya bazen Hurda anlamına gelen sözcük ikramiye çıkmamış piyango biletlerini tanımlamak için de kullanılır. İskambilde elde tutulmasına gerek olmadığı için kenara ayrılan kağıtlar da bu şekilde adlandırılır.

3998-_Puğbay: “Beşik” manasındaki kelimenin Buğbay biçimi de bulunmaktadır.

3999-_Puğurmak: Burmak/Buğurmak/Buhurmak/Puhurmak/Puğurmak/Purmak fiillerinin tamamı “Kokmak” manası içerir ve “Burun” kavramının da kökenini oluşturur. Safra kesesi manasındaki Puğur sözcüğü ise tam olarak “kokan organ” demektir ki çok büyük olasılıkla kesilen hayvanların safra keseleri yanlışlıkla kesildiğinde yayılan kötü koku ile alakalıdır.

4000-_Pulaysımak: Sözcüğün tam ve doğru açıklaması “Haram yediği için hastalanmak” şeklindedir. Pulaysı/Bulaysı kelimesi Türkçe Bul kökünden türemiş olup, tam olarak anlamı hak edilmeden bulunmuş şey demektir.

4001-_Pulgamak: “Lekelemek” manasındaki sözcüğün Farsça “Pul” kavramı ile hiçbir alakası yoktur. B/P dönüşümü ile Bulgamak (karıştırmak) fiilinin farklı bir telaffuzundan ibarettir.

4002-_Pur: Beyaz, hafif kırılgan, çimento tutmayan, göreceli olarak değersiz kabul edilen bir taş türüdür. Sözcüğün “Koku” manası ise Bur/Buğur dönüşümü içerisinde değerlendirilmelidir.

4003-_Puramak: “İlave etmek” manasına gelen sözcüğün “Kokmak” anlamı da bulunur ki, Pur/Bur kökü Türkçe’de koku (özellikle de güzel koku) ile alakalıdır, örneğin Burcumak (güzel kokmak) fiilinde olduğu gibi. Burun kelimesinin kökeni de yine buradadır. Purmak/Burmak fiili de aynı manayı içerdiği için burada ilk mana tercih edilmiştir.

4004-_Purç: “Biber” anlamındaki kelimenin Murç/Burç söylenişleri de bulunur. Bur/Pur kökünde “Kokmak” içeriği bulunur ve biberin kendine özgü bir kokusu olması sözcüğün belirleyici özelliğini oluşturur (Buruç/Puruç > Burç/Purç).

4005- Purmak: “Kokmak” manasındaki fiilin “Ğ” türemesi (“U” sesi uzaması) ile ortaya çıkan Puğurmak söylenişi de bulunur. Her iki söylenişin de ayrı birer başlık olarak verilmesi uygun bulunmuştur.

4006-_Pusamak: Saklanmak, gizlenmek, kamufle olmak, görünmez olmak, sipere yatmak manalarını ihtiva eden fiilin Busamak söylenişi de mevcuttur.

4007-_Pusanak: Siper anlamında kullanılan kelimenin Busanak olarak söylenişi “Gölgelik” manasına gelir. Burada da aslında altına sığınılacak yer içeriği bulunur.

4008-_Pusmak: Sipere yatmak, sinmek, gizlice gözlemek manalarındaki fiilin Püsmek biçimine de rastlanmıştır.

4009-_Pürçek: Sözcüğün “Zülüf” veya “Kakül” manalarının Bürçek/Börçek söylenişleri de vardır.

4010-_Püşemek: “Olgunlaşmak” anlamındaki fiilin Büşemek/Püşemek/Pişemek dönüşümü üzerinden Pişmek/Bişmek fiiliyle olan bağlantısı çok açıktır.

4011-_Sabak: “Koçan” demek olan sözcüğün asıl anlamı “Mısır Koçanı”dır. Ancak daha sonra “Demet” veya “Deste” manasında da kullanılır olmuştur. Bunların dışında “Değnek” veye “Sopa” anlamı da vardır. “Meyveli dal / sap”, “Düğüm” ve “Tel” anlamlarına da rastlanmıştır.

4012-_Sacalamak: “Karartmak” şeklinde verilmiş olan tanım hakkında net bir açıklamaya ulaşılamamıştır. Yorum yoluyla ekmek, hamur gibi yiyecekleri sacda fazla pişirerek renklerinin kararmasına neden olmak şeklinde bir izahat yapılabilir. Sözcüğün Ukraynaca’dan köken aldığı da bazı kaynaklarda yer almaktadır. Gerçekten de “Saja” kelimesi bu dilde “Kurum” (is tozu) anlamına gelmektedir. “Kararmak” manasındaki Sacalanmak fiili için de benzeri bir açıklama geçerlidir.

4013-_Saçayıran: “Toka” manasındaki sözcük Saç kelimesi ve Ayırmak fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır.

4014-_Saçbağ: “Bandana” manasındaki sözcük Saç ve Bağ kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4015-_Saçılga: Doğaya dökülerek verilen yiyecek ve içecek şeklindeki kurbanı ifade eder. Özellikle ateşe “Saçı Verme” geleneği geçmişte oldukça yaygındır. Ayrıca geçmişte belirli bir öneme sahip olan Sac (pişirme aracı) ile de Saçılga uygulamasının yine alakası bulunur. Kızgınlaşan sacın üzerine kullanmadan önce eski halk inancına göre tuz, un veya pişirilecek yiyeceklerden bir parça “Saçı” olarak atılır. Eski Türk geleneğinde bahar aylarında derelere ve göllere dökülen sütler, çökelekler, peynirler, ekmekler hem bir Saçı, hem de buralardaki canlılar için bir besin niteliği taşır. Farklı uygulama türleri de mevcuttur. Örneğin; Tahılga/Takılga (tahıl sunusu) veya Yağaşga/Yağışka yani yakılarak sunulan yiyecekler gibi. Özellikle kümes hayvanlarının önüne saçılarak verilen yemlere de Çaçılga denilmektedir (“S/Ç” dönüşümü ile Saçmak > Çaçmak).

4016- Saçkı: Gübre, yakacak olarak kullanılan gübreli saman karışımı, tarlayan saçılan gübre karışımı manalarında kullanılan kelimenini genel olarak “Saçılan şey” manasında kullanıldığı da görülür. Saçgı söylenişi de vardır.

4017-_Saçkırmak: “Saç dökmek” manasındaki sözcük Saç ve Kırmak kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4018-_Sağan: “Bayağı doğan” türü kuşu tanımlar. Bundan başka “Süt” veya “Süt rengi” manası da taşır. Ayrıca “Sığır” veya “İnek” anlamına da rastlanmıştır. Moğolca Sagağan sözcüğünün “Beyaz” renk anlamı taşıyor olması bu ikinci anlam grubu ile etimolojik bağlantısı açısından dikkat çekicidir. “Sağım” (süt sağma) anlamı da bulunmaktadır.

4019-_Sağaymak: “Ayılmak” (baygınlıktan uyanmak, komadan çıkmak) manasındaki kelime “Dinçleşmek” demek de olduğu gibi “Tedavi olmak” anlamında da kullanılır.

4020-_Sağaytmak: “Ayıltmak” (baygınlıktan uyandırmak, komadan çıkarmak) manasındaki kelime “Dinçleştirmek” demek de olduğu gibi “Tedavi etmek” anlamında da kullanılır.

4021-_Sağbakış: “Basiret” anlamındaki sözcük Sağ ve Bakış sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Sağ ve Bakmak sözcüklerinin bileşimi olan Sağbakmak fiili ise “Basiretli davranmak”, “Dikkat etmek”, “Uyanık olmak” manalarında kullanılır.

4022-_Sağdamak: “Teselli etmek” manasındaki fiilin “D/L” dönüşümü ile Sağlamak şeklinde aktarılması da mümkündür. Bu durumda Türkçe’de zaten var olan Sağlamak fiiline yeni bir anlam içeriği eklenmesi gerecektir.

4023-_Sağdan: “Dost”, “Yaren” anlamları taşıyan kelimenin “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) ile Sadan biçimi de bulunmaktadır.

4024-_Sağdanmak: “Teselli olmak” manasındaki fiilin “D/L” dönüşümü ile Sağlanmak şeklinde aktarılması da mümkündür. Bu durumda Türkçe’de zaten var olan Sağlanmak fiiline yeni bir anlam içeriği eklenmesi gerecektir.

4025-_Sağdaşmak: “Hısım olmak” (evlilik bağı ile akrabalık kurmak) anlamında kullanılan fiil aynı zamanda sünnet olan çocuğa kirvelik yapan kişi ile hısımlık kurulmuş sayılmasını da ifade eder. Günümüzde zayıflamış olsa da yakın dönemlere kadar devam eden bir anlayışa göre Türk kültüründe kirve olmak bir akrabalık bağı oluşturmaktadır. Buna benzer bir algıya Avrupa kültüründe vaftiz babalığı uygulamasında da rastlanır.

4026-_Sağgı: “Şifa” veya “Derman” manasındaki kelimenin aslı Savgu biçimindedir. Orijinal haliyle aktarılmasınını mı yoksa Sağgı biçimine çevrilmesinin mi daha doğru olacağı konusunda kararsız kalınmıştır. “Ğ” ile yazımının Sağ ve Sağlık sözcükleri ile uyumlu olması ve sondaki ekin ise “I” harfi ile “-gı” biçiminde söylenmesinin Türkiye Türkçesi’ne daha uygun bulunması nedeniyle bu biçime öncelik verilmiştir.

4027- Sağın: “Kıvılcım” manası Çağın biçiminden dönüşmüş olmalıdır.

4028- Sağınç: “Merak” anlamının dışında bazı lehçelerde “Tereddüt” manası da bulunmakla birlikte Anadolu Türkçesi’ne bu mana biraz uzak olduğu için tercih edilmemiştir. Bu mana “Dikkat” veya “İhtiyat” anlamında kullanılan Sakınç kelimesine daha yakın olmakla birlikte yine de yeterince uyumlu bir içerik olarak görülmemektedir. Bunlardan başka “Tasavvur” anlamına da rastlanmıştır. Aynı şekilde Sağınmak fiilinin de “Merak etmek” anlamından başka “Hasret çekmek” (özlemek), “Tereddüt etmek” ve “Tasavvur etmek” anlamları da vardır.

4029-_Sağındırmak: “İlgi uyandırmak” / “Merak uyandırmak” manasındaki fiilin “Hatırlatmak” anlamı da bulunmaktadır.

4030-_Sağınma: “Tefekkür” manasındaki sözcük Sağınmak fiilinden türemiştir. Bu fiil “Tefekkür etmek” anlamından başka varsaymak, farketmek, merak etmek, aklında tutmak, hatırlamak, muhasebe etmek, muhakeme etmek içeriklerini de bünyesinde barındırır,

4031-_Sağırmak: “Sakinleşmek” manasından başka “İşitmemek” veya “İşitmez olmak” anlamı da vardır.

4032-_Sağızgan: Türk astronomisinde bu isimle tanımlanan iki yıldıza rastlanmıştır; “Ak-Sağızgan” ve “Al-Sağızgan”. Maalesef elde yeterince tanımlayıcı bilgi bulunmadığı için bunların hangi yıldızlar olduğu kesinleştirilememiştir. Ancak eski kaynaklardaki izahatlardan elde edilen verilerle bunların gökyüzündeki önemli ve belirgin yıldızlar olduğu anlaşılmaktadır. Çin kaynakları ile de yapılan karşılaştırmalar da dikkate alındığında Ak-Sağızgan yıldızının “Sirius” olduğu, Al-Sağızgan yıldızının ise “Antares” olduğu sonucuna ulaşılabilmektedir.

4033-_Sağkal: Sağ sözcüğü ile Kalmak fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşan kelime “Hoşçakal” veya “Elveda” demektir. Orijinali ise Savkal biçimindedir.

4034-_Sağna: “Sanduka” manasındaki kelimenin Sağana biçimi de mevcuttur.

4035-_Sağrak: “Güğüm” ve “Külek” şeklindeki iki farklı anlamı bulunan sözcüğün Sakrak söylenişine de “Sürahi” manasıyla rastlanmıştır.

4036- Sağramak: “İdrar yapmak” (işemek) manasındaki kelimenin Sanramak/Sanramak söylenişlerine de rastlanır.

4037-_Sağsınmak: Ölmüş bir kişiyi yaşıyor saymak, öldüğünü kabul etmemek manalarında kullanılır.

4038-_Sakalak: “Bıyıklı balık” türünü tanımlayan kelimenin Sagalak söylenişi de bulunmaktadır.

4039-_Sakaldırık: Çene (sakal) altından bağlanan şapka manası taşıyan kelimenin Sağaldırık biçimine de rastlanmıştır.

4040- Sakıl: “Hint sincabı” manası taşıyan kelimenin “Bozkır tilkisi” manasında kullanıldığına da rastlanmıştır. Bu durum büyük olasılıkla uzun kuyrukları nedeniyle hayvanların birbirine benzetilmesinden kaynaklanan bir farklılıktır. Sahıl telaffuzu da bulunan sözcüğün İskitçe kökenli olduğunu öne süren kaynaklar mevcuttur.

4041-_Sakımak: “Serap görmek” / “Hayal görmek” / “Sanrı görmek” anlamlarındaki kelimenin “Korumak” ve “Beklemek” manaları da vardır.

4042-_Sakızak: Başıboş dolaştığına inanılan ruhları ifade kavramın “Sağızak” (arı) sözcüğü ile benzerliği hatta neredeyse biçimsel eşdeğerliği dikkat çekicidir.

4043-_Saklaşmak: “Dikkat kesilmek” manasındaki fiilin “Birlikte saklanmak” anlamı da bulunur.

4044-_Sakramak: Hayal görmek, hayalet görmek manalarındaki fiilin Sakıramak biçimi de mevcuttur. Ancak aradaki “I” sesi söyleyişte neredeyse farkedilmez hale gelmektedir.

4045-_Sakranmak: Cin çarpmak, ruh tutmak manalarındaki fiilin Sakıranmak biçimi de mevcuttur. Ancak aradaki “I” sesi söyleyişte neredeyse farkedilmez hale gelmektedir.

4046-_Saksavul: Eski kaynaklara göre yapraklarındaki sütü tedavi veya şifa amaçlı kullanılan bir ağaçtır.

4047-_Salışmak: Karşılaşmak, müsabaka yapmak, boy ölçüşmek, birbirini kıyaslamak manalarını içerir. Selişmek söylenişine de rastlanmıştır. Türev sözcük ve fiiller için de aynı ses dönüşümü mevcuttur (örneğin Salıştırmak > Seliştirmek).

4048-_Salıtmak: “Azad etmek” manasından başka “Haber salmak” ve “Davet göndermek” anlamları da bulunmaktadır.

4049-_Salkınmak: “Rüzgar çıkmak” anlamındaki fiilin S/H dönüşümü ile Halkınmak varyantı da mevcuttur, ancak bu biçim Anadolu Türkçesi’nin söyleyiş kolaylığına uygun görünmemektedir.

4050-_Salkmak: “Esmek” manasındaki fiilin S/H dönüşümü ile Halkmak/Halkımak varyantı da mevcuttur, ancak bu biçim Anadolu Türkçesi’nin söyleyiş kolaylığına uygun görünmemektedir.

4051-_Salma: Genel olarak “Asılarak kurutulan hamur işi” özelde ise “Makarna” manasındaki kelimenin “H/S” dönüşümü ile Halma söylenişi de vardır. Ancak bu biçime “Erişte” izahatı ile rastlandığı için ayrı bir başlık olarak verilmiştir. Sözcüğün bundan başka harç (vergi), üçetekli giysinini herbir parçası, çeyiz, düğünde istenen hediye, atın bağlandığı ip, ayakkabı bağcığı gibi manaları da bulunur.

4052-_Salmak: Sözcüğün “Ciddiye almak” içeriği Anadolu’daki Sallamak fiilinin mecazi “Önemsemek” veya “Kaale almak” (negatifi olan “Önemsememek” veya “Kaale almamak manasındaki Sallamamak) fiili ile de doğrudan alakalıdır. Bunun dışında “Erişte kesmek” anlamı da bulunur ki aslında biraz daha geniş bir izahatla erişteyi kesip kuruması için ipe asmak şeklinde de anlaşılabilir. “İnşa etmek” manasına da rastlanmıştır. “Kurban kesmek” anlamı da kayıtlarda yer almaktadır.

4053- Saltan: Türkçe “Salt” (tek, mutlak) kökünden türeyen sözcük “Bekar” demek olduğu gibi “Sultan”, “Kral”, “Monark” gibi anlamları da karşılar. Arapça Sultanat/Saltanat kelimeleri ile de tam bir uyum gösteren kavramda Sultan sözcüğü ile etkileşim veya benzeşim bulunması da ihtimal dahilindedir. Ancak Türkçe tek olma, mutlak hükümdar olma anlamı da kelime kökü ile çelişmediği gibi bağımsız olarak ortaya çıkmış olması kuvvetle muhtemeldir.

4054-_Saltbaş: “Yalnız” veya “Bekar” anlamına gelen kelime Salt ve Baş sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4055-_Salvar: “Akbaba” (kuş) manasındaki sözcüğün Çalvar söylenişi de bulunur.

4056-_Sanaç: Fikir, kanaat, tasavvur manasındaki kelimenin deri torba, kırba manası Sağnaç söylenişinde verilmiştir.

4057-_Sanamak: “Hesaplamak” demek olan kelimenin bazı lehçelerde “Tefekkür etmek” (derin düşünmek) ve “Niyet etmek” manaları da bulunmaktadır.

4058-_Sanaşmak: “Tekerlemek okumak”, “Hesaplaşmak”, “Yüzleşmek”, “Atışmak” (tartışmak), “Paylaşmak” manalarında kullanılır.

4059-_Sanız: Sangız söylenişi de olan kelime “Sakız” kavramı ile doğrudan bağlantılıdır. Genizsil harfler olan “Ğ” (Yumuşak G) ve “N” (Yumuşak N) dönüşümüne bağlı olarak Seğiz/Seniz/Sengiz/Sangız/Sanız/Sağız sözcükleri Türkçe’nin farklı lehçe ve şivelerinde kısmen akışkan, koyu kıvamlı, yapışkan maddeler olan reçine, balmumu, çamsakızı, ağda, sakız, katran, zift gibi kavramları tanımlamakta kullanılır.

4060-_Sanızdamak: Reçine akmak/akıtmak, reçine damlamak/damlatmak manalarındaki fiilin Türkiye Türkçesi’ne Sanızlamak şeklinde aktarılması da mümkündür.

4061-_Sanza: “Kadayıf” manası ile izah edilmiş olan kelimenin etimolojisi netleştirilememiştir. Yabancı kökenli olması ihtimali ağır basmaktadır. “Baklava” anlamı ise Samza (M/N dönüşümü) söylenişinden aktarılmıştır.

4062-_Sapalamak: “Tevzi etmek” (dağıtmak, pay etmek) manasındaki kelimenin “Yanlış yola girmek / gitmek” anlamı da bulunur.

4063-_Sarançka: Kimi Türk lehçelerinde Yusufçuk böceği bazılarında ise Peygamberdevesi böceğini karşılayan bir sözcüktr. Türkçe Sarı sözcüğüyle ve “Sarılmak” (bükülmek, kıvrılmak) fiili ile aynı kökten gelir. Ayrıca “Sarsmak” fiili ile de uzaktan da olsa bağlantılıdır. Sarı renk ise yeşil renk ile birlikte ejderhaları sembolize eder. Avrupalıların bazen “Ejdersineği” (İngilizce; “Dragonfly”) adı verdikleri Yusufçuk Böceği’ne kimi Türk lehçelerinde “Sarıska/Sarınçka/Sarınskan”, Moğol dillerinde ise “Sarsa/Carca/Carcaha” denilmesi yine bu canlının ejderhaya benzetilmesiyle de ilgilidir.

4064- Saraş: “Sahur” (oruç tutmaya hazırlanmak için gece yemeği) demektir. Sözcüğün başında Sarı kavramının bulunması muhtemeldir, sonundaki “-aş” kısmı yemek kavramına işaret ediyor gibi durmaktadır. Bu durumda “Sarı-aş” bileşik kelimesinden “I” sesi düşmesi ile kaynaşarak ortaya çıkmış olabilir. Ancak Saraşan kelimesine de yine aynı “Sahur” anlamı ile rastlanmıştır ki bu durumda Saraşmak gibi bir fiilden türemiş olduğu yönünde bir izlenim edinilmektedir fakat arada anlamsal bir ilişki kurmak güçtür.

4065-_Sarbakan: “Hallaç” (yün çırpıcı) manasındaki kelimenin aslı Sarbaykan biçimindedir. Türkiye Türkçesi’ne “Y” sesi düşmesi ile aktarılması söyleyiş kolaylığı açısından daha uygun bulunmuştur.

4066-_Sarbakşın: “Maymun” demektir. Sarbamak (parmak ayırmak, parmakların arasını açmak) fiilinden türemiş görünmektedir. Maymunların parmaklarını açarak yere basması ve bu şekide yürümesi ile alakalıdır. Çarbak/Şarbak kelimesi ise “Sincap” anlamına gelir ki, maymunun pek çok açıdan sincaba benzetilmesi söz konusu da olabilir.

4067-_Sarbamak: “Parmaklarını ayırmak” gibi son derece özel ve ilginç bir anlamın yanısıra “Atmak”, “Savurmak” ve bu içeriklerle bağlantılı olarak “Yün çırpmak” manası da bulunur. Sarbaymak biçimi de mevcuttur.

4068-_Sargamak: “Elemek” manası dışında “Ismarlamak” şeklinde başka bir anlamı daha mevcuttur.

4069-_Sargayah: Bahar Bayramı niteliği taşır. Özellikle Slav kavimleri ve Ruslarla komşu olarak hatta birlikte yaşayan Hristiyan Türkler tarafından hatta çevrelerinde Slavlarca kutlanan bir bayramdır. Hristiyan geleneğindeki “Maslenitse” bayramının Türkçe karşılığıdır.

4070-_Sarnamak: Bestelemek, beste yapmak, kaside okumak, şarkı söylemek, ilahi söylemek manalarına sahiptir.

4071-_Satalamak: “Bağırarak satış yapmak” anlamındaki kelimenin “Bir lafı sürekli tekrarlamak” manası da bulunur. Bu ikinci içerik satıcının aynı sözleri durmadan tekrarlayarak mallarını satmaya çalışması ile de uyumludur.

4072-_Satan: Türkçe Satmak fiilinden türeyen sözcüğün “Hain” anlamı İbranice kökenli “Satan” (Arapça: Şeytan) sözcüğü ile de belirli bir oranda uyumludur. Elbetteki bu durum tamamen tesadüfi olup aralarında etimolojik bir ilişki yoktur.

4073-_Sava: “Haber” veya “Mesaj” manası taşıyan sözcüğün Saba ve Çava söylenişleri de vardır.

4074-_Savlama: “İddia” veya “Hipotez” manasındaki kelimenin orijinali Savdama biçimindedir.

4075- Savulçak: “Silahlı tenya” (Latince “Taenia Solium”) adlı parazit “Domuz tenyası” olarak da bilinmektedir.

4076-_Savutlamak: Silah çekmek, silah çıkarmak, silahla saldırmak manalarında kullanılır.

4077-_Say: “Zırh” anlamı Zay (cenk, harp) kavramı ile alakalı görünmektedir. Bunun dışında yassı ve yuvarlak iri taşları da tanımlamaktadır. Rastlanan diğer anlam ise “Nehir Yatağı” şeklindedir. Fakat bu sözcük aslında Say > Tsay > Çay dönüşümü ile Anadolu Türkçesi’nde küçük akarsuları tanımlamakta kullanılmaktadır. Kabuk, tebeşir, yiv gibi birbiri ile alakasız diğer anlamlara da rastlanır.

4078-_Sayagan: Hayvancılığa dayalı ekonominin ön planda olduğu toplumsal dönemlerde bir anlamda “Sürü Bayramı” olarak kutlanan bir gündür. 21-22 Haziran’daki Yaz Gündenkliği’nde sürülerin koruyucu ruhu “Saya Han” adına düzenlenen bir törendir. Sayacılar (genelde çocuklardır) bu günde keçi veya koyun derisine bürünüp evlerden Saya (bir tür hediye olarak çocuklara verilebilecek her şey, ayrıca tahıl) toplarlar.

4079-_Sayalanmak: 21-22 Haziran’daki Yaz Gündenkliği’nde çocukların evleri gezerek “Saya” adı verilen hediyeleri almalarını tanımlar.

4080-_Sayalgan: Azad edilmiş köleleri tanımladığı gibi bağları çözülmüş veya doğaya salınmış hayvanları da ifade eden bir kavramdır.

4081-_Sayalmak: “Azad olmak” manası aslında “Bağları çözülmek” demek olup genellikle hayvanlar için kullanılan bir fiildir. Anlam genişlemesi ile “Çözülmek” olarak da izah edilir. Türeyen Sayaltmak fiili de “Azad etmek” veya “Bağlarını çözmek” ya da daha genel olarak “Çözmek” demektir.

4082-_Saydılamak: “Yoklama yapmak” manasındaki fiilin Sağdılamak/Sadılamak biçimlerine de rastlanmıştır. Hürmet etmek, saygı göstermek, saygı gösterisinde bulunmak manalarında kullanıldığı da görülür.

4083-_Saygak: “Mezar taşı” demek olan kavramın “Saygah” (şaman ruhu) sözcüğü ile ilgisi ve benzerliği dikkate değerdir. Çok büyük olasılıkla şamanın (hatta genel olarak insanların) ruhlarının mezar taşları ile ilişkili olduğu, şamanların yardımcı ruhları gibi insanın yanıbaşında beklediği, bu taşların ruhu temsil ettiği inancının bir sonucudur. Hatta mezar taşı mecazen kişinin ruhu gibi algılanmaktadır.

4084-_Saygarma: Psikanaliz manasına gelen sözcük aslında tam olarak şamanın ruhu incelemesi olarak tanımlanmaktadır.

4085-_Sayhan: Sözcük üst düzeyde saygı gösterilmesi gereken bir kişiyi bildirir. Tıpkı hanlara karşı gösterilene eşdeğer bir saygı söz konusudur. Günümüzdeki tabirle “VIP” (İngilizce “Very Important Person) kavramını belki de daha üzeri bir düzeydeki kişiyi karşılar.

4086- Sayınmak: Aklında hesaplamak, kendi hesabını yapmak, içinden hesap yapmak, kendince hesap etmek manalarını içerir.

4087-_Sayışmak: “Hesaplaşmak” manasındaki kelimenin “Vuruşmak” anlamı Zayışmak biçiminden dönüşmüştür. Zay/Day kökü savaş ve silahla ilgili sözcükler türetir.

4088-_Saylamak: “Tercih etmek”, “Seçmek” veya “Vekalet vermek” anlamlarından başka “Kabuğunu soymak” manası da bulunmaktadır. Fakat bu son anlam aslında “Çaylamak” fiili olmalıdır. Çünkü Çay kökü kaplamak manası ile de alakalıdır. (Örneğin Çayınmak fiili metal kaplanmak anlamı taşımaktadır.) Burada ise tersine bir anlam ile kabuktan arındırma söz konusudur. Sözcüğün ayrıca “Sinir krizi geçirmek” şeklinde bir manası daha bulunur ki, bu da Anadolu Türkçesi’ndeki Sayıklamak (hezeyan etmek, uykuda konuşmak) fiili ile doğrudan alakalıdır. “Tertiplemek” anlamı da mevcuttur.

4089-_Saylanmak: “Tercih edilmek” veya “Vekalet etmek” anlamlarından başka “Kabuğu soyulmak” manası da bulunmaktadır. Fakat bu anlam aslında “Çaylanmak” fiili olmalıdır. (Çünkü Çay kökü kaplamak manası ile de alakalıdır.) Örneğin Çayıtmak fiili metal kaplamak anlamı taşımaktadır. Burada ise tersine bir anlam ile kabuktan arındırma söz konusudur. Sözcüğün ayrıca “Siniri bozulmak” şeklinde bir manası daha bulunur ki, bu da Anadolu Türkçesi’ndeki Sayıklamak (hezeyan etmek, uykuda konuşmak) fiili ile doğrudan alakalıdır. Bunun dışında “Talep etmek” ve “Heveslenmek” manamlarına da rastlanmıştır.

4090-_Sayralmak: “Enderleşmek” veya “Nadideleşmek” anlamları taşıyan kelimenin “Harap olmak” manasına da rastlanmakla birlikte bu “Sayrılmak” (hastalanmak) fiilinin anlam kaymasına uğramış bir varyantı olarak görülebilir. Asıl anlamlar ise “Seyrelmek” fiili ile bağlantılıdır.

4091-_Sayramak: “Karaya oturmak” manası “Seyremek” (sığlaşmak) fiili ile alakalı olup suyun çekilerek geminin kuma batmasını ifade eder. Bundan başka “Şarkı söylemek”, “Şakımak”, “Ötmek” ve “Şuh davranmak” (açılıp saçılmak) anlamları da bulunmaktadır.

4092-_Saysanak: “Domino” oyunu anlamındaki kelimenin Sayzanak söylenişi de bulunur.

4093-_Sayşu: “Düello” anlamındaki kelimenin Sayju söylenişi de bulunur.

4094-_Sazakan: Baharda yağmurdan önce ortaya çıkıp, yaz mevsiminde ise bulutların arasında dolaştığına inanılan bir su ejderidir. Kışın sonuna doğru hiç beklenmedik bir kar fırtınası veya tipi bastırırsa yahut da baharda aniden sağanak yağmur başlarsa, “Sazakan Oynuyor” denilir. Yağmurlar bittikten sonra yerin altına girip kaybolur ve girdiği yerde derin bir çukur oluşur. Sazgan/Sazğan kelimesi eski Türkçe’de yılan veya ejderha manası taşır. Balık türlerini ifade eden Sazan ve Sazar kelimeleri ise kıvranma manası taşırlar ve aynı kökten gelirler. Ayrıca “R/Z” ses dönüşümü dikkate alınırsa “Sarkan” adlı ejderha ile de alakalı olması muhtemeldir. Bataklık yer anlamındaki Saz/Sazlık kelimesi ile de bağlantılı görünmektedir, çünkü bu varlığın toprakta çamurlu bir çukur açarak kaybolduğu söylenir. Sazağan (girdap, anafor) sözcüğü de yine bu varlığa benzetilmesi veya onun tarafından oluşturulması ile alakalı görüldüğü için bu şekilde tanımlanmıştır.

4095- Seçilemek: Sözcüğün “İç çekmek” manası Çeçilemek (titremek) fiilinden Ç/S dönüşümü ile ortaya çıkmış olmalıdır. Seçmek fiilinden türeyen “Tercih etmek” veya “Tercih yapmak” manası da bulunur.

4096-_Seçilenmek: Sözcüğün “İçi ürpermek” veya “İçi titremek” manası benzer manalara sahip olan Çeçilenmek fiilinden Ç/S dönüşümü ile ortaya çıkmış olmalıdır. Seçmek fiilinden türeyen “Tercih edilmek” manası da bulunur.

4097-_Seğelmek: Bayılmak, düşmek, (iki mana birleştirilerek; “Bayılarak yere düşmek”,) toprağa düşmek (tohum) ve sesi kesilmek, sesi kısılmak, nefesi kesilmek anlamlarına sahiptir.

4098-_Seğeltmek: Bayıltmak, düşürmek, tohum saçmak ve sesini kesmek, sesini kısmak, nefesini kesmek anlamlarına sahiptir.

4099-_Seğirtke: “Pire” demektir. Türkiye Türkçesi’ndeki Çekirge kavramına da köken teşkil eden Seğertki/Seğirtke/Şeğirtke/Çekirtke/Çeğirtke sözcükleri farklı türlerdeki zıplayan böcekleri tanımlamakta kullanılır.

4100-_Seğmen: “Milis” veya “Zeybek” manalarında kullanılan kelimenin Seymen söylenişi de bulunur. Kelimenin kökeninin “Köpek bakıcısı” manasındaki Farsça Sekban/Sagban ile ilişkilendirilmesi tamamen yersizdir ve yanlış bir tespittir. Türkçe bir kavrama etimolojik bir açıklama geliştirilemediğinde eksik, yetersiz bilgiyle hatta hiçbir veriye gerek duymadan tamamen biçimsel benzerliklere (üstelik yeterince benziyor olmasa bile) dayalı olarak hemen Farsça’dan veya Arapça’dan köken aramak bir tür takıntıya hatta marazi bir rahatsızlığa dönüşmüş durumdadır. Oysaki “Seğmen” kelimesinin kökenini anlamak için dilbilim uzmanı olmaya gerek yoktur. Bir tür halk dansı olan “Seğmen oyunu” izlemek yeterlidir. Sekmek > Seğmek fiili ile bağlantılı olarak ele alındığında izahatın ne kadar basit olduğu anlaşılır çünkü bu oyunu oynayan kişilerin tek ayakları üstünde sektikleri dolunay gibi apaçık izlenebilir. Seğmek fiili “Ç/S” dönüşümü ile Çeğmek fiili ile de alakalı olup her ikisi de “Eğmek/Eğilmek” manalarını da sahiptir ki “Selam vermek”, “Saygı göstermek” mecazlarını içerir.

4101-_Sekmen: Sözcüğün “Atlet” (giysi) manası Türkçe kökenlidir (Çekmen > Sekmen). “Divan” veya “Sedir” (oturak) anlamının ise Yunanca’dan gelmiş olma ihtimali yüksek görünmektedir.

4102-_Sekremek: Sıçramak, zıplamak manasındaki fiilin Sekrimek/Sekirmek/Sekiremek söylenişleri de vardır. Aynı ses dönüşümleri türev fiiller için de geçerlidir.

4103-_Semrük: Bazı Türk lehçelerinde gerçek kuş adları (özellikle de Keklik) için kullanıldığı da bilinmekle birlikte eski kaynaklarda efsanevi devasa bir kuş olarak bahsi geçer. Güneş’te yanar ve her gün kendi küllerinden yeniden doğar. Tüyleri bakır rengindedir. Köpek başlıdır ve pençeleri de tıpkı bir arslanınki gibidir. Farsça kuş manasındaki “Simurg” sözcüğü etkileşimle Altayca’da “Semrük” biçimine dönüşmüştür. Bu dönüşüm Türkçe Sem kökü ile alakalı görünmektedir. Örneğin; Semirmek (irileşmek, beslenmek) fiili.

4104- Şenelmek: Sözcüğün “Karşı çıkmak” / “Karşı gelmek” / “Karşı durmak” manaları hem “İtiraz etmek” hem de fiilen “Karşılamak” (karşısına çıkarak engel olmak veya karşısına çıkarak selamlamak) içeriklerini kapsar.

4105-_Senir: Dağ yolu veya dağ yamacı şeklinde birbiri ile bağlantılı iki manası bulunan kavramın eski söylenişi Senir/Sengir biçimindedir..

4106-_Senmek: “İkna olmak” anlamı aslında tam olarak “Sen (karşısındaki kişi, başkası) gibi düşünmeye başlamak” olarak izah edilebilir. Bundan başka “Katılaşmak”, “Sertleşmek”, “Bayatlamak” veya bu içeriklerin bileşiminden oluşan “Bayatlayarak sertleşmek” manaları da vardır.

4107-_Serenk: “Kibrit” demektir. Serenke ve Sernek sözcüklerinin de aynı anlamda kullanıldığı görülür.

4108-_Serepe: Kuş tuzağı manası taşıyan kelimenin orijinali Serebe biçimindedir. Türkçe’ye söyleyiş uyumu açısından “B/P” dönüşümü ile aktarılması daha uygun bulunmuştur.

4109-_Serlenmek: “Teşhir edilmek” anlamından başka “Hafızası zayıflamak” manası da vardır.

4110-_Servenlemek: “Seyahat etmek” manasındaki kelimenin orijinali Servendemek biçimindedir. Türkiye Türkçesi’ne sondaki ek “-demek > -lemek” dönüşümü ile aktarılmıştır.

4111-_Sesbeğen: “Radyo” manasındaki sözcüğün orijinali Sespeğen şeklindedir. Kelime kökünde “Ses veren alet” manası bulunur.

4112-_Sesinmek: Sesli düşünmek, niyetini açığa vurmak, ağzından kaçırmak manaları vardır.

4113-_Seskenmek: “Ürkmek” veya “Şaşırmak” olarak açıklanan sözcük aslında tam olarak bir ses duyarak ürkmek, sesten etkilenip şaşkınlıkla bakmak demektir. Heyecanlanmak, tedirgin olmak, işkillenmek maanalarında da kullanılır.

4114-_Setikçi: “Esnaf” manasındaki kelimenin Satıkçı kavramının ünlü harf incelmesi ile oluştuğu açıktır.

4115-_Sezikmek: “Şüphelenmek” veya “Endişelenmek” manasındaki kelimenin hamile kadın için “Hassaslaşmak” manasında kullanıldığı da görülür. Aslında birbirine uzak gibi görünen bu iki içerik arasında yakın bir ilişki vardır. Hamile kadınların hassaslaştığı dönemlerde pek çok şeyden korktukları veya asılsız kuşkular duydukları bilinen bir gerçektir. Sözcüğün Sizikmek söylenişi de bulunmaktadır. Aynı şekilde “Gebelik hassasiyeti” veya “Şüphe” manasındaki Sezik kavramının da Sizik söylenişi de vardır.

4116-_Sıbır: Fısıltı, anlaşılmaz söz manasındaki kelime Anadolu Türkçesi’ne çok uyumlu bulunmamıştır. Bu nedenle yalnızca bu ana kavrama bir başlık açılmış fakat ondan türeyen Sıbırak:

Sihirli söz, Sıbırakçı: Efsuncu, Sıbıramak: Sihirli söz söylemek, Sıbırlamak: Fısıldamak, Sıbırlaşmak: Fısıldaşmak sözcüklerine yer verilmemiştir.

4117- Sıbızgı: Kelimenin Hıbızgı söylenişine “Düdük” manası ile rastlanmıştır.

4118- Sıdırga: “Kar küreği” anlamındaki kelimenin “D/Y” dönüşümü ile Sıyırga biçiminde aktarılması da mümkündür.

4119-_Sıdırmak: “Kar küremek” anlamındaki fiilin “Deri yüzmek” (kesilmiş hayvan için) manasında kullanıldığı da görülür. Sözcük aslında “D/Y” dönüşümü ile Sıyırmak fiilinin farklı bir söylenişinden başka bir şey değilidir.

4120-_Sığat: “Mesih” (el sürme) anlamı taşıyan kelimenin “Ğ/V” dönüşümü ile Sıvat söyleyişi de mevcuttur.

4121-_Sığatlamak: “Meshetmek” (elini sürmek) manasındaki fiilin “Ğ/V” dönüşümü ile Sıvatlamak söyleyişi de bulunur.

4122-_Sığatlanmak: “Meshedilmek” manasındaki fiilin “Ğ/V” dönüşümü ile Sıvatlanmak söyleyişi de bulunur.

4123-_Sığaz: “Merhem” veya “Krem” manalarındaki sözcük aslında koyu kıvamlı yağ veya yağlı madde anlamı taşır. Krem, merhem gibi nesneler de yağlı olduğu için anlam genişlemesi (veya anlam kayması) ile bu kavramları da tanımlar olmuştur. “Mesh” (el sürme) anlamındaki Sıvaz kelimesi ile de doğrudan alakası vardır ve kimi zaman bu kavramın farklı bir söyleniş biçimi olarak da bu içerikte kullanıldığına da sıklıkla rastlanır.

4124-_Sığazlamak: “Merhemlemek” veya “Kremlemek” (krem sürmek) anlamlarındaki fiil aslında tam olarak “Yağla ovalamak” (yağlı maddelerle ovalamak) demektir. “Ğ/V” dönüşümü ile Sıvazlamak (meshetmek, el sürmek, yağ sürmek) fiili ile aynı anlamda kullanımı da yaygındır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir ve benzeri küçük anlam kaymalarına rastlanır.

4125-_Sığırgan: Sığır kurbanı, sığır kesme töreni anlamından başka “Sığırcık kuşu” manası da bulunur.

4126-_Sığlamak: “Ağlamak” veya “Feryat etmek” anlamındaki kelimenin Sığdamak biçimi de mevcuttur. Ayrıca Sığlamak/Sınlamak/Sınlamak dönüşmü ile de ortaya çıkan söylenişleri bulunmaktadır. “Teyellemek” (gevşek dikiş atmak) manası ise Sığılamak söylenişinden “I” sesinin düşmesi ile oluşmuştur. “Fullemek” (ağzına kadar doldurmak) anlamı da “Ğ” düşmesi ile Sılamak biçimine dönüşmüştür, bu içerik benzeri manalara sahip Silemek fiili ile de bağlantılıdır.

4127-_Sığrık: Büyükbaş hayvan anlamındaki kelimenin Sığır sözcüğü ile bağlantısı çok açıktır. Suğruk söylenişi de mevcuttur.

4128- Sığrış: “Islık” manasındaki kelimenin Sığırış söyleyişi de bulunmaktadır. Sığrışmak (karşılıklı ıslık çalmak) fiilininde Sığırışmak söyleyişinden dönüştüğünü söylemek mümkündür.

4129-_Sılamak: “Badana yapmak” ve daha geniş olarak “Boyamak” manalarına sahip olan sözcük “Şılamak” (merhem sürmek) ve dolaylı olarak “Çılamak” (terlemek) fiilleri ile de bağlantılı görünmektedir. Ayrıca “Fullemek” (tam doldurmak, ağzına kadar doldurmak) anlamına da rastlanmıştır fakat bu içerik Silemek fiilinin farklı bir söylenişi olarak değerlendirilmiştir.

4130-_Sılanmak: “Sırnaşmak” manası taşıyan fiilin Türkçe’deki Sulanmak kavramının aynı içeriği ifade eden mecazi anlamı ile bağlantısı dikkat çekicidir. Cılanmak/Çılanmak/Sılanmak fiilinin sarılmak, dolanmak, kıvrılmak manaları bulunur.

4131-_Sılavuk: “Sırnaşık” anlamındaki sözcüğün Cılavuk/Çılavuk söylenişlerine de rastlanmıştır.

4132-_Sıltamak: “Bahane etmek” manasındaki fiilin Çıltamak biçimi de bulunur. Farklı Türk dillerinde Sıltamak/Çıltamak/Şıltamak fiilleri kapris yapmak, yaygara çıkarmak, bahane etmek, mazeret bulmak anlamlarında kullanılır.

4133-_Sımaşmak: Tırmanmak, sarmaşmak, dolanarak büyümek manalarındaki fiilin S/Ş dönüşümü ile Şımaşmak biçimine de rastlanmıştır.

4134-_Sımda: Çil kuşu anlamındaki sözcük Sımday ve Sında/Sınday söylenişlerine da sahiptır.

4135-_Sınalga: “İmtihan” veya “Deneme” manası taşıyan kelime Sınamak ve edilgin biçimi olan Sınalmak fiillerinden türemiştir.

4136-_Sınalmak: Test edilmek, imtihan edilmek, denenmek manalarındaki fiilin “Görüntü kaydetmek” (kamera ile kaydetmek, görüntü almak) ve “Sinyal almak” (özellikle televizyon için) anlamlarına da rastlanmıştır. Elde edillen bilgilere göre bu ikinci anlam grubu bileşik bir kelimenin içeriğini oluşturmaktadır. Bu bileşik kelime Sın ve Almak sözcüklerinden oluşmaktadır ve Kırgızca’da (hatta Kırgızca etkisi altındaki sınır bölgelerinde Kazakça’da) “Televizyon” manasında kullanılan Sınalgı kelimesinin de kökenini oluşturmaktadır. Tam da bu noktada değinilmesi gereken husus bu kavram üzerinden bitmek bilmeyen bir tartışmanın süregeldiğidir. Her ne kadar Türkiye Türçesi’nin dil yapısına (özellikle anlam ve biçim ilişkisine) uygun bulunmadığı için Sınalgı kelimesi bu sözlüğün kapsamı dışında bırakılmışsa da Türkçe’nin sınırları aşan, geniş coğrafyalara yayılan ve yabancı dillerle etkileşim kuran (başka dilleri etkileyen ve onlardan etkilenen) kapsayıcı yönünün en ilginç örneklerinden birisini oluşturduğu için bu tartışmaya değinmek faydalı olacaktır. Öncelikle Sınalgı kelimesinin öz be öz Türkçe olduğunu savunanlar ile Çince’den Uygurca’ya (günümüz Türkistan Türkçesi’ne) Sinalgu şeklinde geçerek oradan Orta Asya’ya ulaştığını savunanlar karşı karşıya gelmektedir. Çince kökenli olduğunu savunanlar tarafından, Uygurca’ya geçerken söyleyişin Türkçeleştiği ve aslında Çince’deki kaynak sözcüğün manasının ise “Kamera” olduğu da iddia edilmektedir. Öte yandan sözcüğün tamamen Türkçe kökenli olduğunu öne sürenlerin kavramın (bileşik bir kelime olduğu ön kabulü ile) ikinci kısmını oluşturan “-algı” kelimesinin açıklanmasında hiçbir sıkıntı çekmedikleri ancak baştaki “Sın” kelimesinin içeriğini doldurmakta ciddi sorunlar yaşadıkları bir gerçektir. Öncelikle “algı” kavramı ile biten başka örnekler de destekleyici hatta ispatlayıcı olarak gösterilmektedir. Örneğin; Ünalgı (Ün yani ses alan aygıt manasında “Radyo” veya “Rekorder”) ve Şanalgı (Şan/Şan yani toz alan aygıt manasında “Elektrikli süpürge”) gibi... “Algı” kavramı bu örneklerde görüldüğü üzere alıcı, alan (alma işini yapan) manasında kullanılmaktadır ve ille de aktarma yapılacaksa Türkçe’ye bileşik kelime içerisinde “-alan” veya “-alır” yahut da “-algaç” şeklinde çevrilmesi daha uygun görünmektedir. Ancak asıl tartışma “Sın” kavramı üzerinde dönmekte ve yoğunlaşmaktadır. Kimileri tarafından kavram Sın/Sin dönüşümü ile de değerlendirilmeye çalışılmaktadır. “Sın” kelimesinin endam, boy-pos, eşkal, dış görünüş, gövde, vücut, sıfat, unvan, paye, uzunluk, belkemiği, tecrübe, deneme, imtihan, muayene, vasıf, karakter, sıradağ, yamaç, tenkit, eleştiri gibi birbiri ile alakalı veya alakasız pek çok manasına hem farklı lehçe ve şivelerde hem de eski kaynaklarda rastlanır. Ancak ne Kırgız/Kazak bölgesinde ne de Uygur (Türkistan) diyarında bulunamayan asıl çözüme çok daha uzak bir yörede konuşulan Çuvaşça’da rastlandığı ifade edilmektedir. Gerçekten de bu dilde yüz, çehre, imaj, suret, şahsiyet, hayal, tarz, görüntü, görünüş, portre, fotoğraf manalarında kullanıldığı görülür. (Bu bağlamda “Simge” kavramının kökü de aslında Sim değil Sin olmalı ve kelime de Singe > Simge dönüşümüne uğramış olmalıdır.) Bütün bunlar da dikkate alındığında Çince’deki sözcük yapıları benzer olmakla birlikte Sınalgı kavramının bu dilden kaynaklandığını açık olarak gösterecek kadar benzerlik bulunduğunu söylemek de mümkün değildir. Fakat bir örnekleme veya benzeşim yapıldığı kabul edilebilir. Çince’deki bazı kavramlara örnek vermek gerekirse son derece özgün olanlar şöyle sıralanabilir; Şiangji (kamera), Şouyinji (radyo), Dianji (televizyon), Luşiangji (kayıt cihazı).

4137- Sındağ: “Sıradağ” anlamındaki sözcük Sın (boy, uzun) ve Dağ kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4138-_Sındırmak: Sözcüğün asıl içeriğini oluşturan “Kırdırmak” anlamına bağlı olarak “İftar etmek”, “Açlığını bastırmak”, “Perişan etmek”, “Mağlup etmek”, “Darmadağın etmek”, “Sindirmek” manaları da bulunur.

4139-_Sıngan: “Müflis” (iflas etmiş) olarak izah edilen sözcüğün aslı “Sungan” biçimindedir. Aynı şekilde Sıngamak (İflas etmek) fiilinin orijinali Sungamak olarak kayıtlarda yer alır.

4140-_Sınılmak: “Dağılmak” manasındaki fiilin “Krize girmek” veya “Buhrana girmek” manasında kullanıldığı da görülür.

4141-_Sınırmak: “Pişmek” manasındaki kelimenin Isınırmak fiilinden baştaki “I” sesinin düşmesi ile oluşmuş olması büyük bir olasılıktır. Bu durumda Isınmak kavramı ile doğrudan bağlantılı olduğu rahatlıkla söylenebilir. Türev fiiller için de aynı durum söz konusudur.

4142-_Sınışmak: “Hoşlanmak” veya “Kanı kaynamak” manalarındaki kelime Isınışmak fiilinden baştaki “I” sesinin düşmesi ile ortaya çıkmış olmalıdır.

4143-_Sınlamak: “Nitelemek” manasındaki fiilin bağlantılı olarak “Unvan vermek” veya “Paye vermek” anlamı da vardır. Bunun dışında “Tenkit etmek” manası da mevcuttur. Feryat etmek, ağlamak içeriği ise N/Ğ (Genizsil N > Genizsil Ğ) dönüşümü nedeniyle Sığlamak fiilinde verilmiştir. Sındamak biçimi ile “Kesmek” manasına da rastlanmıştır.

4144- Sınmak: Kırılmak, kesilmek, parçalanmak, bozulmak, dağılmak, sona ermek, mağlup olmak, yılmak, bıkmak manalarını içerir.

4145-_Sıralmak: Camlaşmak, cam gibi olmak, cam gibi kayganlaşmak (buz, metal, taş, zemin vs.), cam gibi parlaklaşmak anlamlarında kullanılır. Ayrıca “Savrulmak” ve “Dikilmek” manaları da vardır.

4146-_Sırga: “Küpe” manasındaki kelimenin Isırga/Asırga biçimleri de mevcuttur.

4147-_Sırış: “Hoşaf” manasındaki kelimenin Sırıç biçimindeki söylenişi de bulunmaktadır.

4148-_Sırtaş: “Çini” veya “Seramik” anlamında kullanılan sözcük Sır (cam) ve Taş kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4149-_Sıtka: “Dua” ve “Niyaz” manaları taşıyan sözcük Sığıtkama kelimesinden “Ğ” düşmesi (uzun “I” harfinin kısalması) ile oluşmuştur. Türev sözcükler ve fiillerin tamamı için aynı ses dönüşümü geçerlidir. Bu bağlamda Sığıtmak (matem tutmak) fiili ve Sığıt (matem, yas, ağlama, feryat) kavramaları ile doğrudan alakalıdır.

4150-_Sıtkamak: “Dua etmek” ve “Niyaz etmek” manalarındaki fiil Sığıtkamak kelimesinden “Ğ” düşmesi (uzun “I” harfinin kısalması) ile oluşmuştur. Türev fiillerin tamamı için aynı ses dönüşümü geçerlidir.

4151-_Sıtmak: Kesmek ve kırmak manalarından başka “Ağlamak” anlamına da rastlanmıştır.

4152-_Sıvaz: “Mesh” (el sürme) manasındaki kelimenin Sığaz söylenişi de bulunur. Anadolu’da “Masaj” anlamında kullanıdığı da görülür. (Sığaz kelimesinin “Merhem” veya “Krem” anlamları da vardır.)

4153-_Sıvazlamak: “Meshetmek” (el sürmek) manasındaki kelimenin Sığazlamak söylenişi de bulunur. (Sığazlamak kelimesinin “Merhem / Krem sürmek” anlamları da vardır.) Türev fiiller için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

4154-_Sıvlanmak: “Nemlenmek” anlamı taşıyan fiilin H/S dönüşümü ile Hıvlanmak biçimine de rastlanmıştır. Sıv/Suv/Su kökünden türemiştir ve Sıvı kelimesi ile doğrudan alakalıdır. Sıvlanmak/Suvlanmak/Sulanmak dönüşümü ile “Su” kavramına bağlanır.

4155-_Sıy: “Şeref”, “Haysiyet” manasındaki kelimenin “Soy” sözcüğünün farklı bir söylenişi olduğu kanaatine varılmıştır ancak yine de kesin bir sonuca ulaşmak için araştırılması gerekmektedir. Ayrıca “Sıy” biçiminin Türkiye Türkçesi’ne uyumlu olduğunu söylemek çok zordur. “Hediye”, “Armağan” anlamı da bulunmakla birlikte bu içerikle ilgili olan türev sözcüklerin Türkçe’de kabul görmesi ihtimali düşüktür.

4156- Sıyalmak: “Hediye almak” manasındaki fiil Sıy (hediye, armağan) ve Almak sözcüklerinin bileşiminden oluşmuş gibi görünmektedir. “Rüşvet almak” anlamında da kullanılır, fakat bu içerik aynı manadaki Suyalmak fiiline daha yakın durmaktadır.

4157-_Sıyınma: “Cinsel birleşme” manasındaki sözcük Sıyınma > Sığınma dönüşümünde görüleceği üzere Türkçe bir kelimenin farklı bir söyleyişinden ibarettir ve aslında kelime “Yerleşme” ve “İçine sığma” demektir ve anlam kaymasına uğradığı görülmektedir. “S/H” dönüşümüne uğramış olan Hıyınma biçiminde ise tıpkı Türkiye Türkçesi’ndeki gibi sözcüğünün “İltica” (siyasi anlamda başka bir ülkenin himayesine girmeyi isteme) içeriği ile kayıtlarda yer almaktadır.

4158-_Sıyışmak: Sıyışmak/Sığışmak/Siğişmek dönüşümü ile Anadolu Türkçesi’ndeki cinsel birleşmekle ilgili argo fiillere bağlanmaktadır.

4159-_Sıymak: “İbadet bozmak” şeklinde açıklanmış olan fiil büyük ihtimalle “Abdest bozmak” içeriği ile açıklanmalıdır. Bu nedenle bu ikinci mana da eklenmiştir. Siğmek/Siymek kelimesinin “İdrar yapmak” manasında kullanıldığı bilinmektedir ve ünlü harflerin kalınlaşması ile görülen Sıymak biçiminin anlam kaymasına uğramış olması mümkündür. Dolayısıyla aralarında çok yakın bir bağlantı vardır. Hatta “Abdest bozmak” deyiminin dolaylama ile “İdrar yapmak” anlamıyla da kullanılır. Çince kökenli olduğu öne sürülen Suy kelimesi ise “Kabahat” anlamı taşır ki Suymak (kabahat işlemek) fiili ile de alakalı olduğunu söylemek mümkündür. Zaten Sıy/Suy kökünden türeyen kelimelerin bir bölümünün suç, kabahat, zina, fuhuş, rüşvet gibi olumsuz manalar içerdiği anlaşılmaktadır.

4160-_Sıypamak: “Mesh etmek” (elini sürmek) anlamındaki fiilin Ğ/Y dönüşümü ile Sığpamak ilk biçminden dönüşmüş olmalıdır. Sığ/Sıv kökünün “Mesh” (el sürme) ile ilgili sözcükler türettiği bilinmektedir.

4161-_Sıyramak: Sözcüğün “Okşamak” manası “Ğ/Y” dönüşümü üzerinden Sığramak biçiminden kaynaklanıyor olmalıdır ki Sığ/Sıv kökünün el sürmek, meshetmek manalarıyla ilgili sözcükler türettiği aşikardır. Sözcüğün Hıyramak biçiminden “H/S” dönüşümü ile aktarılan “Cinsel birleşmek” (erkek için) manası da dolaylı da olsa bu içerikle uyumludur. Hıyraşmak biçiminden aktarılan “Cinsel birleşmede bulunmak” (kadın ve erkek için) anlamındaki Sıyraşmak türev fiilinin de yine “Birbirini okşamak” manasına sahip olduğu da görülür. “Ayak dayamak” / “Ayağını yaslamak” anlamının ise Siyremek/Siremek biçimleri de bulunmaktadır. Ancak Siyremek biçimi “Ayakta işemek” (ayakta durarak idrar yapmak) anlamında da kullanılmaktadırlar.

4162-_Sızaç: “Kavurma et yemeği” anlamındaki kelimenin Sızaş söyleyişi de bulunur.

4163-_Sızık: “Kavurma et” manası taşıyan kelimenin Cızık biçimi de bulunmaktadır. “Hayvanın iç yağından yapılan kavurma” şeklinde daha özelleşmiş bir açıklamaya da rastlanmıştır. “Şerit” (yol çizgisi) manası ise Çizik/Çızık/Sızık dönüşümü ile ortaya çıkmış olmalıdır. Gökkuşağının her bir rengini oluşturan şeritlerin de bu şekilde adlandırıldığı kayıtlarda yer alır. “S-H” dönüşümü ile sözcüğün “Hızık” versiyonu da mevcuttur.

4164- Sızıkça: “Tire işareti” anlamındaki sözcük Çizikçe/Çızıkça/Sızıkça dönüşümü ile ortaya çıkmış olmalıdır. Bu nedenle aynı anlam Çizikçe başlığı altında ayrıca verilmiştir.

4165-_Sızıkmak: İz oluşmak veya iz bırakmak manasındaki fiil aslında Çızıkmak/Çizikmek kelimesinin farklı bir söylenişidir. Hat veya şerit manasında kullanılan Sızık sözcüğü de aslında “Çızık” (çizik) ile aynı kökenden gelir hatta aynı kelimedir, sadece kavram biraz farklılaşmıştır.

4166-_Sızmak: Çizmek veya boyamak anlamında kullanılan kelime Türkiye Türkçesi’ndeki Sızmak (hafifçe akmak, bir çatlaktan yavaşça akmak) fiilinden farklıdır. Çizmek/Çızmak/Sızmak dönüşümü ile ortaya çıkmıştır.

4167-_Sızıt: “Kuyruk yağı” anlamındaki kelimenin Sızgıt biçimindeki söylenişi de mevcuttur.

4168-_Sibelemek: “Çiselemek” (ince taneler halinden hafifçe yağmur yağmak) manasındaki fiil Çiybelemek/Çiğbelemek/Çibelemek/Sibelemek dönüşümü ile ortaya çıkmış olmalıdır. Bu durumda akma, yağma, damlama bildiren Çiğ/Çiy/Siy/Siğ köküne bağlı olduğu çok açıktır.

4169-_Sile: Sözcüğün bir ağırlık ölçüsü birimi olarak “Yarım kilogram” (0,5 kg) manasında, uzunluk ölçüsü birimi olarak ise başparmakla işaret parmağı arasındaki mesafe manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır. “Full” (ağzına kadar dolu) manasının Sıla biçimi de mevcuttur.

4170-_Simiş: “Kuruyemiş” anlamındaki kelime Simiş/Çimiş/Çimiş/Yimiş/Yemiş dönüşümü ile Türkçe’deki Yemiş kavramına bağlanır.

4171-_Sirçe: “Cam kavanoz” manasındaki sözcüğün Sırça (cam eşya) kelimesinin ünlü incelmesine uğramış biçimi olduğu çok açıktır.

4172-_Sirek: “Kızılağaç” ve “Zeki” manalarındaki sözcüğün etimolojisi netleştirilememişir. “Nadir” veya “Ender” içeriği ise çok net olarak Seyrek/Siyrek/Sirek dönüşümü ile ortaya çıkmıştır ve Seyrek kelimesinin farklı bir söylenişidir.

4173-_Sirekey: “Sivrisinek” manasındaki kelimenin Sirkey/Şirkey/Çirkey (sirke sineği) sözcüğünün farklı bir biçimi olduğu açıktır.

4174-_Sirelmek: “Ayağa kalkmak” anlamı bir yere tutunarak veya destek alarak ayağa kalkmak şeklinde anlaşılmalıdır. Siyremek biçimi de mevcuttur. Az rastlanan bir dönüşümle (“S>Ç>T>D” ses değişimi içeresinde “Ç” ara formu atlanarak) Tirelmek/Direlmek fiiline de bağlandığını hatta farklı bir söylenişi olduğunu söylemek dahi mümkündür.

4175-_Siremek: “Ikınmak” anlamındaki fiilin “Ayak dayamak” / “Ayağını yaslamak” manası da vardır. Siyremek söylenişi “Ayakta işemek” (ayakta durarak idrar yapmak) anlamında da kullanılmaktadırlar. “S>Ç>T>D” ses değişimi içeresinde Tiremek/Diremek fiiline de bağlandığını söylemek de mümkündür.

4176- Sirenmek: “Dayanmak” veya “Yaslanmak” olarak açıklanan fiil ayakta bir yere tutunarak veya yaslanarak durmak şeklinde anlaşılmalıdır. Siyrenmek biçimi de mevcuttur. “S>Ç>T>D” ses değişimi içeresinde Tirenmek/Direnmek fiiline de bağlandığını söylemek de mümkündür.

4177-_Sirkenmek: “İğrenmek” veya “Tiksinmek” olarak izah edilen sözcük yaklaşık aynı manaları ihtiva eden Çirkenmek/Çiyirkenmek/Çiyirgenmek/Çiğirgenmek/Yiğirgenmek/İğirgenmek söz dizisine bağlıdır. Çirkenmek fiilinde görülen birşeyden tiksinmek söz konusu iken bu söyleyişte daha çok kötü kokudan dolayı iğrenmek anlamı bulunmaktadır. Yani Sirkenmek fiilinde kötü kokuya vurgu yapılmaktadır.

4178-_Siymek: “İdrar yapmak” (işemek) manasındaki sözcüğün D/Y dönüşümü ile Sidmek biçimi de bulunmaktadır. Siğemek/Siyemek/Sidemek fiili de yine aynı anlamda kullanılmaktadır. “Penis” manasında kullanılan argo Sik sözcüğü de bu fiilden türeyen Siyek/Siyik kavramından dönüşümle ortaya çıkmıştır.

4179-_Soğak: “Ayaz” anlamındaki sözcüğün orijinali Sovak biçimindedir. Soğuk kelimesi ile akrabalığı dikkate alınarak V/Ğ dönüşümü ile alınmıştır.

4180-_Soğanlama: “Soğan yahnisi” manasındaki kelimenin orijinali Soğanlamay biçimindedir. Türkiye Türkçesi’ne sondaki “Y” sesinin düşürülerek aktarılması daha uygun bulunmuştur.

4181-_Soğrulmak: “Emilmek” manasındaki sözcük Anadolu Türkçesi’nde “Ğ” düşmesi (uzun “U” sesinin kısalması) ile Sorulmak biçimine dönüşmüştür. Orijinal biçim daha doğru görünmektedir.

4182-_Soğrutmak: “Emdirmek” manasındaki sözcük Anadolu Türkçesi’nde “Ğ” düşmesi (uzun “U” sesinin kısalması) ile Sorutmak biçimine dönüşmüştür. Orijinal biçim daha doğru görünmektedir.

4183-_Soğulçak: “Tenya” manasındaki kelimenin Solucan kavramının farklı bir söylenişi olan Soğulcan sözcüğü ile bağlantısı dikkate değerdir.

4184-_Soğulmak: “Sütü kesilmek” anlamındaki sözcüğün ırmak, dere, göl, kuyu için “Suyu çekilmek” veya “Suyu kurumak” anlamı da vardır. Ayrıca göz için “Görme gücü zayıflamak” manasında kullanıldığı da görülür.

4185-_Soğur: Sözcüğün “Adatavşanı” manası farklı yörelerde başka hayvanları tanımlayacak biçimde değişiklik gösterebilmektedir. Örneğin yaygın olarak “Dağsıçanı” manasında da kullanılır.

4186- Sonurgamak: “Merak etmek” manasındaki kelimenin Sonurgamak/Sonurgamak dönüşümüne de rastlanır.

4187-_Soğuşmak: “Buzlanmak” (buzlanmaya başlamak) veya “ayaz çıkmak” manalarında kullanılan kelimenin “titreme tutmak” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. “İç içe geçmek” anlamı ise Sokuşmak fiilinin içeriğinde yer almalıdır.

4188- Sokağ: “Saban” manası taşıyan kelimenin Soka/Sokay telaffuzları da bulunur.

4189- Soklamak: Dalmak, girişmek, atılmak manaları ile verilen fiil aslında gözünü yumup dalmak, gözünü kapatıp girişmek, kör gibi gitmek, körlemesine dalmak deyimlerindeki manaları karşılamaktadır. Sözcüğün kökeninde “Kör” içeriği yer almaktadır.

4190-_Soklanmak: “Haset etmek” manası taşıyan fiilin Soklunmak söylenişine de rastlanır. Ayrıca “Körlenmek” (körelmek) anlamı da bulunur.

4191-_Sokudaş: “Havan eli” manasındaki kelime Soku (havan) ve Daş/Taş sözcüklerinin bileşiminden oluşmuş gibi görünmektedir.

4192-_Solunga: “Gökkuşağı” demek olan sözcük Moğolca’nın etkisi altında görünmektedir. Moğolca’nın lehçe ve şivelerinde Solongo/Solonho ve Holongo/Holonho kelimeleri de aynı manaya gelmektedir.

4193-_Solunmak: “Meraklanmak” manası taşıyan fiilin “Tereddüte düşmek” anlamında kullanıldığı da görülmektedir. “Değişmek” manasına da rastlanmıştır. Türev Solutmak fiilinin “Değiştirmek”, Soluşmak fiilinin ise “Değişim geçirmek” / “Dönüşmek” anlamları bulunur.

4194-_Soluşmak: “Birlikte / aynı anda hızlı hızlı nefes alıp vermek” manasındaki fiilin “Aynı havayı teneffüs etmek” deyimindeki içeriğe denk düştüğü görülür. Ayrıca “Nefes nefese kalmak” anlamında da kullanılmaktadır.

4195-_Somalmak: Cinsel organ için “Erekte olmak” manasındaki fiil aslında katılaşmak, sertleşmek anlamlarını taşımaktadır.

4196-_Somunmak: “Banyo yapmak” anlamındaki fiilin Şomunmak söylenişine de rastanmıştır. Çomunmak biçiminde ise “Abdest almak” manasında kullanıldığı da görülmektedir.

4197-_Somurmak: “Absorbe etmek” manası taşıyan kelime Soğmurmak biçiminden “Ğ” düşmesi ile oluşmuş olmalıdır. Soğ kökünün emmek, içine çekmek, içmek ile ilgili manalar taşıyan kelimeler türettiği bilinmektedir. Ayrıca Türkçe’deki Sömürmek fiili ile de bağlantılı görünmektedir.

4198-_Sona: “Deniz kızı” anlamında kullanılan sözcük “Su-Ona” (Su Ana) tamlamasından aradaki “U” sesinin düşmesi ile ortaya çıkmış gibi görünmektedir.

4199-_Sonalamak: “Tehir etmek” manasındaki kelimenin “Bahane bulmak” veya “Bahane / Mazeret üretmek” anlamına da rastlanmıştır ki, aslında bu içerik “Bahane / Mazeret bularak bir işi ertelemek” şeklinde anlaşılmalıdır.

4200-_Sonramak: “Tecil etmek” manasındaki kelimenin “Bahane bulmak” anlamına da rastlanmıştır. Ancak bu içerik “Bahane bularak sonraya bırakmak” şeklinde anlaşılmalıdır.

4201- Sorgunçak: “Sigara ağızlığı” manasındaki kelimenin Surgunçak biçimi de mevcuttur.

4202- Sorgunmak: “İçine çekmek” manası taşıyan fiilin Sorkunmak telaffuzu da bulunmaktadır.

4203-_Sorsumak: “Sesli / hırıltılı nefes almak” manası taşımaktadır. Sorsmak biçimindeki söylenişi de yine aynı anlamları içerir.

4204-_Soruşmak: “Hal-hatır sormak” manasındaki sözcüğün “Asimile olmak”, “Suyunu çekmek” içerikleri Soğruşmak biçiminden dönüştüğü için bahsi geçen başlık altında verilmiştir.

4205-_Sorutmak: “Meraklanmak” manasındaki sözcüğün “Emmek” içeriği Soğrutmak biçiminden dönüştüğü için bahsi geçen başlık altında verilmiştir.

4206-_Soyak: Sözcüğün “Sülale” manası Suyak biçiminden aktarılmıştır.

4207-_Soyalmak: “Menşelenmek” (kaynaklanmak, kökenlenmek) manası taşıyan fiilin Soy ve Almak sözcüklerinin bileşik hali olma ihtimali yüksektir. Ancak doğrudan Soy sözcüğünden türemiş olması da biçimsel olarak mümkündür.

4208-_Soyarıtmak: “Öjeni yapmak” olarak izah edilebilen fiil bileşik bir kelimedir. Soy ve Arıtmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4209-_Soyavarmak: “Tevarüs etmek” manasındaki fiil bileşik bir kelimedir. Soy ve Varmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4210-_Soykırmak: “Genosit yapmak” manasındaki fiil bileşik bir kelimedir. Soy ve Kırmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4211-_Soylama: “Manzume” veya “Şiir” anlamı taşıyan sözcük Söyleme kavramı ile doğrudan alakalıdır (ünlü incelmesi).

4212-_Soylamak: “Şiir / manzume okumak” içeriği Söylemek fiili ile bağlantılıdır. “Soyu sürmek” anlamı ise Soydamak biçiminden aktarılmıştır. “İkram etmek”, “Misafir ağırlamak” ve “Hediye vermek” manaları ise Sıylamak fiili ile de alakalıdır, ihtimalle farklı bir söylenişidir.

4213-_Soylaştırmak: Hediyeleştirmek, karşılıklı hediyeler vererek barışmalarını sağlamak, asil davranışlarda bulunulmasına vesile olmak, karşılıklı güzel sözler söylettirmek manalarını ihtiva eder ve tamamı birbiri ile uyumludur.

4214-_Soyuk: “Soyulmuş meyve / sebze” veya “Kabuğu kuruyup kavlamış ağaç” anlamlarındaki kelimenin “Fahişe” anlamında kullanıldığı da görülür. Soyukmak fiili de özellikle ağaç için “Kabukları kuruyup kavlamak” manası taşır.

4215- Soyurgal: “Tevazu”, “İnayet”, “Merhamet” ve “Muafiyet” manalarında kullanılmaktadır. “Madalya” manası ise farklı bir söylenişi olan Suyurgal başlığında verilmiştir.

4216-_Soyurgamak: “Tevazu göstermek”, “İnayet etmek”, “Hediye etmek”, “İkram etmek”, “Merhamet etmek” ve “Muaf tutmak” manalarında kullanılmaktadır. Bu fiilden türeyen Soyurgatmak sözcüğü de “Tahttan indirmek” manasının yanısıra “Bahşiş vermek” anlamına da sahiptir.

4217-_Sozmak: “İhmal etmek” anlamına gelen kelimenin asıl anlamı “Uzatmak” demektir. Birbiri ile alakası yokmuş gibi görünen bu iki anlam arasında bir bağ bulunmaktadır. İhmal etmek, zamanında yapılması gereken bir işi uzatmak veya daha sonraya bırakmak şeklinde düşünüldüğünde halk kültüründeki kavramsallaştırma rahatlıkla anlaşılabilir.

4218-_Sozuk: “Uzun sesli harf” (şapkalı harf) anlamına gelir. Sözük kelimesine ise “Sesli harf” / “Ünlü harf” manası ile rastlanmıştır.

4219-_Sozulmak: “İhmal edilmek” olarak izah edilen kelimenin asıl anlamı “Uzamak” demektir.

4220-_Söğe: “Temel kazığı” manasındaki sözcüğün Söve biçimi de mevcuttur. “Ğ/Y” dönüşümü ile Söye formunun Söy (çivi, mıh) kavramı ile ilişkilendirilmesi de mümkündür. Söğke/Söyke kelimesi “Payanda” veya “İstinat direği” anlamına gelir.

4221-_Söğek: “Mezar” / “Kabir” demek olan kavram aynı zamanda bir ruh çağırma sözüdür. Şamanların yaptığı ruhlarla iletişime geçme ayinlerinin içerisinde duaların veya mistik sözlerin sonunda tekrarlanarak söylenir. Söğek/Söyek/Süyek/Süğek sözcükleri farklı lehçelerde mezar anlamında kullanıldığı gibi kemik manasına da gelirler. Dolayısıyla ölünün kemiğine sesleniş söz konusudur. Eski Türk inançlarında ruhu kemikte olduğu inanışı mevcuttur. Söyeklemek/Söğeklemek fiili ruh çağırmak manasına geldiği gibi aynı zamanda kemikle süt serpmek anlamına da gelir. Bu uygulama sunu törenlerinde yapıldığı gibi ruh çağırma ayinlerinin de bir parçasıdır. Yeri gelmişken anımsatmak gerekir ki Şamanizm içerisindeki ruh çağırma ayinleri modern kültürdeki uygulamalardan hem şekil hem de amaç açısından önemli farklılıklar içerir. Dolayısıyla “Ruh çağırma” deyiminden filmlerde görülen ve bir masanın etrafına toplanarak fincana el koyup “Ey ruh!” diye seslenilen sahneleri anlamak kesinlikle yanlış bir algı oluşturacaktır. Doğru çağrışım için ayrıntılar atlanarak kısaca şöyle bir özetleme yapılabilir: Bir köyün yakınındaki açık bir alanda veya yüksekçe bir yerde insanların toplandığı bir gecede önce ateş yakılarak şamanın gelmesi beklenir. Bir süre sonra şaman hazırlığını yapmış olarak ve çoğunlukla dansa benzer ritmik hareketlerle, dua okuyarak veya ahenkli sözler söyleyerek veya anlaşılmaz sesler çıkararak gelir. Ateşe ve toprağa saçılar serperek ayin devam eder. Ruhlarla iletişim anında ise kendinden geçme (trans) hali söz konusudur.

4222-_Söğelmek: “Sertleşmek” manasındaki kelime “Kazık gibi olmak” (sertleşmek manasında) deyimine denk düşmektedir.

4223-_Söğemek: “Dayamak” / “Yaslamak” manasındaki kelimenin Söyemek biçimine de rastlanmıştır.

4224- Söğenmek: “Dayanmak” / “Yaslanmak “manasındaki kelimenin Söyenmek biçimine de rastlanmıştır.

4225-_Söğermek: Hem gerçek hem de mecazi olarak bir yere sırtını dayamak, sırtını birine yaslamak, birine dayanmak / yaslanmak manalarında kullanılan sözcüğün Söyermek biçimi de mevcuttur.

4226-_Söğkemek: “Payanda vurmak” anlamındaki kelimenin Söykemek/Süykemek biçimi de bulunur.

4227-_Söğkenmek: “Yaslanmak” (dayanmak) anlamındaki kelimenin Söykenmek/Süykenmek biçimi de bulunur.

4228-_Söğülmek: “Kızartılmak” veya “Ateşte pişmek” anlamlarında kullanılan kelimenin Söğlümek söylenişi de vardır. Türev sözcükler için de aynı ses değişimi geçerlidir. Söğlün/Söklün kelimesi “Kızartma” (yemek) anlamı taşır. Söğlen/Söklen sözcüğüne ise “Kebap” manası ile rastlanmıştır.

4229-_Söğültmek: “Kızartmak” veya “Ateşte pişirmek” manasındaki kelimenin Söğlütmek söylenişi de bulunur.

4230-_Söğürmek: “Közlenmek”, “Közde pişmek” manasındaki kelimenin Söğrümek söylenişi de mevcuttur. Türev sözcükler için de aynı ses değişimine rastlanır. Söğrük kelimesi ise “Kebap” anlamı taşır.

4231-_Söğürtmek: “Izgara yapmak”, “Kebap yapmak”, “Közlemek” anlamlarında kullanılan sözcüğün Söğrütmek söylenişi de bulunmaktadır.

4232-_Sölde: “İlik” veya “Kemik” manaları ile rastlanan sözcük “Ruh” veya “Can” manasındaki Sülde/Zülde kavramı ile doğrudan bağlantılıdır. Hatta aynı kelimenin farklı söyleniş biçimleridir. Bu durum eski Türk-Moğol inançlarında ruhun kemiğin içinde yer aldığı inancından kaynaklanmaktadır.

4233-_Söveşmek: “Savaş narası atmak” şeklinde izah edilmiş olan sözcüğün Anadolu Türkçesi’ndeki Sövüşmek (karşılıklı olarak küfretmek) fiili ile benzerliği dikkat çekicidir. Buradan hareketle savaş meydanında karşılıklı olarak birbirlerini öfkelendirecek, sinirlerini bozacak hakaret içeren sözlerin bağırarak söylenmesinin, sinir bozucu çığlıklar atılmasının de kavramın içeriğinde yer aldığını söylemek mümkündür.

4234-_Sövünç: “Küfür” (hakaret) anlamındaki kelimenin Söğünç biçimi de bulunur. Eski kayıtlarda Sögünç/Sökünç olarak da rastlanır.

4235-_Sövünmek: Söğünmek biçimi de bulunan fiil kendine küfretmek veya mırıldanarak başkalarına küfretmek anlamlarını içerir.

4236-_Söyerke: “Metres” olarak izah edilmiş olan kelime Söğermek/Söyermek (birine, bir yere sırtını dayamak) fiilinden türemiş olmalıdır. Bu bağlamda büyük ihtimalle kelime kökenindeki mana “Başka birisine sırtını dayayan kişi” demektir.

4237- Sözbilmek: “Belagat etmek” (güzel konuşmak, konuşmayı bilmek) anlamı taşıyan sözcük Söz ve Bilmek kavramlarının bileşiminden oluşmaktadır. Türev sözcükler de bu fiilin çekimli halidir.

4238-_Sözbölmek: Birinin “Sözünü kesmek” anlamındaki kelime Söz ve Bölmek kavramlarının bileşiminden oluşmaktadır. Türev sözcükler de bu fiilin çekimli halidir.

4239-_Sözçekmek: “Ağızdan laf almak” manasındaki kelime Söz ve Çekmek kavramlarının bileşiminden oluşmaktadır. Türev sözcükler de bu fiilin çekimli halidir.

4240-_Sözcen: “Geveze” anlamındaki kelimenin Sözçen biçimi de bulunur. “C/Ç” ayrımı belirgin değildir. Aynı durum Sözcenmek/Sözçenmek (gevezelik etmek) fiili için de geçerlidir.

4241-_Sözdemek: “Söz söylemek” manasındaki fiilin Söz ve Demek kelimelerinin bileşiminden oluşma ihtimali vardır. Ancak D/L dönüşümü dikkate alınırsa Sözlemek fiilinin farklı bir söylenişi de olabilir. “Kekelemek” ve ayrıca “Teklif etmek” anlamlarına da rastlanır. “S/H” dönüşümü ile Hözdemek biçimi de bulunmaktadır.

4242-_Sözdenmek: “Dublaj yapmak” (seslendirmek) olarak izah edilen fiil aslında “Kendi kendine konuşmak” demektir ve anlam kaymasına uğramış görünmektedir. Kuklanın, oyuncağın seslendirilmesi, yabancı bir dildeki filmin üzerine dublaj yapılması, radyoda konuşmalar yapılması hep bu fiille ifade edilir.

4243-_Sözdermek: “Laf toplamak” (belki “İstihbarat toplamak”) manasındaki sözcük Söz ve Dermek kavramlarının bileşiminden oluşmaktadır. Türev sözcükler de bu fiilin çekimli halidir.

4244-_Sözdizmek: “Nahiv yapmak” (cümleyi doğru kurmak) ve “Aralıksız konuşmak” anlamları taşıyan sözcük Söz ve Dizmek kavramlarının bileşiminden oluşmaktadır. Türev sözcükler de bu fiilin çekimli halidir.

4245-_Sözdük: “Lügat” veya “Kamus” manasındaki kelime D/L dönüşmü ile Türkçe Sözlük kavramının farklı bir söylenişidir.

4246-_Sözlemek: “Söz vermek” olarak izah edilmiştir. Bu mana Anadolu Türkçesi’ndeki içeriklere oldukça yakındır. Ancak S/H dönüşümü ile Hözlemek biçimine “Hecelemek” veya “Harflemek” (harflerine ayırarak okumak) anlamı ile de rastlanmıştır. Bu anlamların kelimeye eklenmesi uygun görünmektedir.

4247-_Sözürbe: “Balık ağı” manasındaki kelimenin Türkçe’ye Süzürbe veya Süzürme biçiminde aktarılması da mümkün görünmektedir. Ancak orijinal biçimde de bir sıkıntı yoktur.

4248-_Subark: “Su” ve aradaki “A” sesi düşerek “Bark” biçiminde söylenen “Barak” (tüylü köpek) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Bileşik kelime “Kunduz” anlamında kullanılır ve bu hayvanın tüylü bir köpeğe benzetilmesi söz konusudur.

4249- Subasar: “Hidrofor” demektir. Su kelimesi ve Basmak fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. Türev sözcükler de bu fiilin çekimlenmesinden oluşmaktadır.

4250-_Subasmak: “Su içinde kalmak” anlamındaki sözcük Su ve Basmak kavramlarının bileşiminden oluşmaktadır. Türev sözcükler de bu fiilin çekimli halidir.

4251-_Subuğa: Su/Suv ve Buğa/Buga (ejderha) kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Suvbuga söylenişi de bulunur. “Su ejderi” demektir.

4252-_Subuyar: Kırmız bitkisi manasındaki kelimenin ikinci kısmı olan “-buyar” sözcüğü “-boyar” olarak anlaşılmalıdır. Bu bitkinin geleneksel iplik boyamacılığında suyu kırmızı renge boyaması nedeniyle bu şekilde adlandırılmış olmalıdır.

4253-_Suçak: “Maşrapa” veya “Sürahi” anlamında kullanılır. Kelime kökünde Su kavramı ile ilişkisi neredeyse kesin gibidir. Süçek/Sücek sözcüğüne ise “Vazo” manası ile rastlanmışıtır.

4254- Suçılan: Su/Suv ve Çılan/Çılan/Çılang/Cılang/Cılan/Cılan (yılan) kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Su yılanı” demektir.

4255-_Sudalamak: Özellikle gemi, kayık gibi su araçları ile kıyılardaki bölgeler ve yerleşim yerleri, binalar, tarlalar için dalga vurmak, dalga çarpmak manalarında kullanılır. Çok büyük olasılıkla Su ve Dalamak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4256-_Sudur: Sanskritçe “Sutra” sözcüğünün Türkçeleşmiş biçimidir. Sutra Budizm’in kutsal sayılan kitaplarından birisidir. İçeriği Budha’nın özdeyişlerinden oluşur. Ancak çevre Türk kültürlerinde bazen fal kitabı olarak algılanmıştır. (Bu durum halk kültürü için geçerlidir, bilinçli saray alimleri veya edebiyatçılarında durum farklıdır.) Bu nedenle “Sudurçu” sözcüğü kahin manasında kullanılır hale gelmiştir. Sudurlamak fiili de kehanet etmek manası taşımaktadır. Türev fiiller ile sözcükler için de aynı izahat geçerlidir.

4257-_Sufşamak: “Sufle vermek” manasındaki fiil aslında “Fısıldamak” demektir. Fakat anlam kayması ile bir tiyatro/sinema terimi haline gelmiştir. Şuvsamak fiili de yine “Fısıldamak” anlamı taşır.

4258-_Suğanga: “Pırasa” bitkisi anlamındaki sözcük Anadolu Türkçesi’ndeki Soğan kavramı ile doğrudan bağlantılıdır. Pırasa burada yeşil soğana benzetilmektedir.

4259-_Suğona: Mitolojide Su Tanrıçası’dır. Aslında bileşik bir kelimedir Suğ/Suv (Su) ve Ona (Ana) kelimelerinin kaynaşmasıyla oluşmuştur.

4260-_Suğota: Mitolojide Su Tanrısı’dır. Aslında bileşik bir kelimedir Suğ/Suv (Su) ve Ota (Ata) kelimelerinin kaynaşmasıyla oluşmuştur.

4261- Suğunmak: “Peruk takmak” demek olan fiilin “Çoku” (kafatası) manası ile ilgili görünmektedir. Ayrıca “Kalabalıklaşmak” şeklinde ikinci bir anlamına daha rastlanmaktadır. Fakat ses dönüşümleri dikkatlice incelendiğinde bu manayı veren kelimenin aslında “Çoğunmak” olduğu anlaşıldığından anlam içeriğine dahil edilmesi uygun görülmemiştir. “Ağzına atmak” anlamı da kayıtlarda geçmektedir.

4262-_Suğunotu: Sığınotu/Sıgınotu/Sugunotu da denen ve “Sığın” adlı kutlu geyiklerin yediklerinde ölümsüzlük kazanmalarını sağladığına inanılan bir bitkidir. Kökü insan bedenine benzer hatta erkeği ve dişisi bulunduğu söylenir (Bu nedenle “Adamotu” da denir.) Çok çeşitli rahatsızlıkların giderilmesi için kullanılır, ancak aynı zamanda zehirlidir. Sagun kelimesi hekim anlamına gelir ve bu kavramla bağlantılı olarak Sagunotu (hekim otu) dendiği de olur.

4263-_Suğurmak: “Tövbe etmek” olarak açıklanan kavramın iki yönlü bir açıklamasının olması muhtemeldir. İlk olarak Suğurmak/Soğurmak/Çoğurmak dönüşümü ile “Çokurmak” yani elini alnına vurmak (yani pişman olmak) fiiline bağlanması ikincisi ise “Suyurmak” yani su ile arınmak. İkinci manada pek çok dinde suyun arınma ve pişmanlık aracı olarak görüldüğü dikkate alınmalıdır. Örneğin Hıristiyanlıkta günah çıkaranların kutsal suyu üzerlerine serpmeleri, Müslümanlıkta geleneksel olarak büyük günahlardan tövbe edenlerin boy abdesti almaları hatta geleneksel olarak kırklama denilen kırk kez su dökünme uygulaması, Hinduizmde Ganj nehrinde yıkanarak arınmaları gibi.

4264-_Suğutmak: Peynir, yoğurt gibi yiyecekler için “Suyunu ayırmak” manasında kullanılan kelimenin Suvutmak söylenişi de bulunur. Suğ/Suv yani “Su” kavramından kaynaklanmaktadır.

4265-_Suğuzar: “Ağaç sansarı” manasındaki kelime “Ğ” düşmesi (uzun “U” sesinin kısalması) ile Susar/Suzar (sansar) sözcüğü ile bağlantılıdır. Bu sözcüğün farklı bir söylenişi olmakla birlikte daha özel bir anlama rastlandığı için ayrıca verilmiştir.

4266-_Sulaş: Sulu ve Aş sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Aradaki “U” sesi düşmüştür.

4267-_Sumluca: Ecnebice lisan, yabancı dil, anlaşılmaz dil manalarında kullanılır. Sumlumak fiili de “Yabancı bir dilde konuşmak” (ecnebice konuşmak, anlaşılmaz bir dilde konuşmak) anlamları taşır. Semlimek fiiline de Türkçe bilmemek, Türkçe’den başka bir dille konuşmak, anlaşılmaz sözcükler söylemek manaları ile rastlanmıştır. Sum/Sam/Sem kökünün konuşamamak, kötü konuşmak, kötü hitabet, kendi kendine konuşmak, anlaşılmaz sözler mırıldanmak, dilsizlik, susmak ile ilgili sözcükler türettiği görülür. Türkçe’nin en ilginç ama en az bilinen köklerinden birisidir.

4268-_Sundağan: Sözcüğün “Kadeh” manası Hundağan söylenişinden aktarılmıştır.

4269-_Sunkar: “Kızıl şahin” manasındaki sözcüğün Şunkar biçimi de bulunur. “Şahin” manasındaki Sungur kelimesi ile doğrudan bağlantılıdır hatta farklı bir söyleniş biçimidir. Ancak daha özelleşmiş bir açıklamaya rastlandığı için ayrı bir başlık altında değerlendirilmiştir.

4270-_Suraç: “Kavrulmuş tahıl” anlamındaki kelimenin Suraş ve Suruş söylenişleri de vardır.

4271- Suraltay: “Bayramlaşma” olarak açıklanan sözcük aslında tam olarak “topluca, hep beraber hal-hatır sorma için bir araya gelme” demektir.

4272-_Suramak: “Rica etmek” manasındaki kelimenin Sur/Sor kökü üzerinden Türkiye Türkçesi’ndeki Sormak fiili ile doğrudan bağlantası vardır. Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki “Sur-” kökünden türeyen pek çok kelimenin (tamamının değil) içerisindeki bu kök “Sor-” haline getirilerek de Türkçe’ye aktarılabilir. Ancak anlam ve ses ilişkisi dikkate alınarak söyleyiş zorluğu bulunmayışı da göz önünde bulundurularak asıl biçimler korunmuştur. Sözlükte izlenen yöntem zaten gerekmedikçe sesleri değiştirmemek yönündedir.

4273-_Surga: “Ders” manasındaki kelime Türkçe’ye “Sorga” şeklinde de aktarılabilir.

4274-_Surkaç: Zamk, tutkal, yapıştırıcı anlamlarındaki kelimenin daha eski biçimi Suğurkaç/Soğurkaç olmalıdır. Kendine çekmek, içine çekmek manaları için kullanılan Soğurmak/Suğurmak fiili Anadolu’da dahi Sormak/Sorumak ve bazı diğer lehçelerde de Surmak/Surumak olarak dönüşmüştür.

4275-_Surt: Kuzey Asya şivelerinde Hane (ev) manasında yer alan kelime aslında Yurt/Curt sözcüğünün farklı bir biçimidir. Anlam aşırı farklılaştığı için yeni bir kelime olarak tasnif edilmiştir.

4276-_Surtmak: “Ovalamak” manasındaki kelimenin Sürtmek fiilinin ünlü harf kalınlaşmasına uğramış biçimi olduğu çok açıktır.

4277-_Surulçama: “Hal-hatır sorma” manasındaki kelimenin Türkçe’ye Sorulçama biçiminde aktarılması da mümkündür.

4278-_Suruşmak: Anadolu Türkçesi’ndeki “Soruşmak” fiilinin farklı bir söylenişidir. Fakat anlam o kadar kendine özgü ve özgün bir biçimde farklılaşmıştır ki, Türkçe’nin olanaklarının ve kavramsallaştırma gücünün müthiş bir örneğini ortaya koymakta olan kelimenin olduğu gibi korunmasının daha doğru olduğu kanaatiyle hiç en ufak bir değişiklik yapılmadan alınmıştır.

4279-_Sus: Çadırın tepesindeki Tündük’ten (duman deliğinden) içeriye girerek doğacak çocuğa hayat veren ışıktan oluşan yaşam enerjisine verilen isimdir. Mitolojide aynı adı taşıyan bir yağmur tanrıçası da bulunur. Susu/Susuğ kavramının ise sıhhat, şifa manaları taşıdığı görülür.

4280-_Susaçmak: “Su serpmek” manasındaki kelime Su ve Saçmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4281-_Susalmak: “Kanala / tarlaya su bağlamak” manasındaki kelime Su ve Salmak sözcüklerinin bileşik halidir.

4282-_Suska: “Domuz” anlamı taşıyan sözcüğün Çuçka/Çoçka biçimleri de mevcuttur.

4283-_Suskuç: “Faraş” ve benzetme yoluyla “Dozer ağzı” veya “Ekskavatör ağzı” manalarında kullanılan kelimenin Susguç söylenişi de tercih edilebilir.

4284- Sutara: “Bilezik” anlamı ile rastlanan kelime yabancı kökenli olduğu izlenimi vermektedir. Ancak yeterli bilgiye ulaşılamamıştır.

4285-_Sutuğan: “Akvaryum” demek olan sözcük “Su” ve “Tuğmak” (bağlamak, örtmek, sarmak) fiilinin bileşik halidir.

4286-_Sutuşkan: Bileşik sözcük aslında tam olarak “Su faresi” demektir ve aslında “Kanalizasyon faresi” kastediliyor olmalıdır. İki farklı mana ile rastlanan Sutuçkan ile Sutuşkan kelimeleri gerçekte birbirinin birebir aynıdır. Sadece farklı iki lehçede “Ş/Ç” dönüşümü ile küçük bir söyleyiş farklılığı oluşmuştur. Ancak burada asıl dikkat çekici husus anlamdaki farklılaşmadır. Sutuçkan kelimesi de “Kanalizasyon faresi”ni ifade etmesi gerekirken halk kültürünün ortak zekası ile kanalizasyon temizlemek için kullanılan spiral mekanizmasına benzetilmiştir.

4287-_Suvak: Kanal (suyolu) anlamındaki kelimenin Suğak söylenişi de vardır.

4288-_Suvanda: Mançuca’da “Sarımsak” manası taşıyan kelime Suvanda/Suğanda/Soğanda dönüşümü üzerinden Türkçe Soğan kavramı ile akrabadır.

4289-_Suvar: “Hayvan sulama” anlamındaki kelimenin Suğar söylenişi de vardır. Türev sözcükler ile fiillerde de aynı ses dönüşümü yaygındır.

4290-_Suvkuday: “Suv/Suğ” (Su) ve “Kuday” (Tanrı) sözcüklerinin bileşik halidir. Su tanrısı demektir. Bu bağlamda bu tanrı su olayları ile alakalı görünür.

4291-_Suvşayan: “Karides” manasındaki sözcük “Suv/Suğ” (Su) ve “Çayan/Şayan” (Akrep) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4292-_Suy: “Kabahat” (bağlantılı olarak rüşvet, zina, fuhuş gibi farklı suç türleri) manasındaki sözcüğün Çince kökenli olduğu öne sürülmektedir. Gerçekten de Türkçe’deki ilgili köklerle bağlantısı kısmen zayıf görünmektedir. Fakat buna karşın günümüz Çince’sinde “Hu” kökü bu mana ile ilişkili durmaktadır (Türkçe’ye “S/H” dönüşümü ile bağlandığı öne sürülebilir). Eski Çince’ye dair bağlantıların ve ses dönüşümlerin ise uzmanlık düzeyinde incelenmesi gerekmektedir. Şu an için eldeki verilerle mantıklı görünen izahat ortak bir kök olabileceğidir hatta belki de Türkçe olma ihtimalinin ağır bastığını söylemek dahi mümkündür. Farklı lehçe ve şivelerde bu kökten türeyen kelimelerin Sıy- ayrıca Suğ- ve biraz daha nadir olmakla birlikte Soy- biçimlerine de rastlanır. “Suç” kavramının etimolojisi ise büyük olasılıkla "Suyuç > Suğuç > Suç dönüşümü ile izah edilebilir. Suğ/Suy/Sıy kökünden türeyen olumsuz içerikler bu kavramla ilişkilidir.

4293-_Suyak: “Sülale” manasındaki sözcüğün Soy kavramı ile ilişkisi dikkate alınarak Soyak biçiminde aktarılması da uygundur.

4294-_Suykucu: “Fahişe” anlamı taşıyan kelimenin Suyukcu biçimi de bulunmaktadır.

4295- S uyma: “Masaj” manasındaki kelimenin Suymu biçimine de rastlanmıştır.

4296- Suymak: “Suç işlemek” manasındaki kelimenin “Yalan söylemek” anlamına da rastlanmıştır.

4297-_Suyukmak: “Kabahat işlemek” manasındaki kelimenin Sıyıkmak biçimi ile “Fahişelik / fuhuş yapmak” anlamına da rastlanmıştır. Suyukmak fiilinin “İçki içmek” anlamında kullanıldığı da görülür ve bu içeriğin Suykumak söylenişi de vardır.

4298-_Suyulmak: Deri kabarmak, yara / deri su toplamak, suda çok durmaktan derisi buruşmak anlamlarında kullanılır. Suyulmak/Sıyılmak fiilinin “Fuhuş yapmak”, daha ayrıntılı bir izahatla erkeği baştan çıkarmak için, fuhuş yapmasını sağlamak, ayartmak amacıyla “Cilve yapmak” manası da bulunur fakat bu içerik kabahat bildiren Suy/Sıy kökünden türemiştir.

4299-_Suyurgal: “Madalya” manasındaki kelimenin Soyurgal söylenişi de vardır.

4300-_Suyurgan: “Teneşir taşı” manasındaki kelimenin Y/Ğ dönüşümü ile Suğurgan biçimi de bulunmaktadır.

4301-_Suyurganmak: “Tövbe etmek” ve Hristiyanlıkta “Günah çıkarmak” manasında kullanılan kelimenin Suğurganmak söylenişi de vardır.

4302-_Suyutmak: “Boğulmak” veya “Boğulma tehlikesi geçirmek” anlamındaki sözcük Su ve Yutmak kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır .

4303-_Südünmek: Sütünmek olarak da söylenen kelime “Soya çekmek” olarak izah edilmiştir. Ancak tam olarak “Süte çekmek” (anasından emdiği sütün özelliklerini taşımak) şeklinde açıklanmalıdır.

4304-_Süğlüç: Baş ve işaret parmaklarının gergin açılmasıyla oluşan dik açı ölçüsünü ifade eden bir terimdir.

4305-_Süğülmek: “Yıldız kaymak” anlamındaki kelimenin Süyülmek biçimine de rastlanmıştır.

4306-_Süke: “Balta” manasındaki kelimenin Söke söylenişi de bulunur.

4307-_Sükemek: “Çökmek" manasındaki kelimenin Sükeymek söylenişi de vardır.

4308-_Sülde: Ulusal bilinç veya milli ruh şeklinde tanımlanabilecek olan sözcüğün mitolojik kökeni de yine kavramla bağlantılı olmakla birlikte kişileştirme de söz konusudur ve kabileyi koruyan bir tür savaş tanrısı olarak da algılanır. Bu kişinin benliğini veren ve kendi boyuna (kabilesine) bağlılığını sağlayan bir savaşçı ruhtur. Moğol inancında tüm insanların “Sülde (Sulda)” adı verilen koruyucu ruhları vardır. Sülde Han bunların başında yer alır. Savaşçılara ve ordulara yardım eder. Türk ve Moğol halk inancında kendi soyuna bağlı olmayanın kişiliği gelişemez hatta benliği olmaz. Bu nedenle Sülde insanı toplumsal ruha (yani ortak benliğe) bağlı kılan ruhtur. Toplumsal değerleri umursamayan, kurallara uymayan insanlara “Süldesi Kesik” denilerek kişiliksiz, benliksiz kabul edilirdi. Geçmişte

Cengiz Han’ın koruyucu tanrısı olduğuna inanıldığı kayıtlarda mevcuttur. Sölde kelimesinin kemik, ilik, iskelet anlamları taşıdığı bilinmektedir. Zülde ise kabileyi ve onu koruyan ruhu simgeleyen bir tür damga veya armadır.

4309- Sümelemek: “Hile yapmak” manasındaki kelimenin “Yün eğirmek” anlamına da rastlanmıştır.

4310- Sün: Şamanizm’e göre insanın birden fazla ruhu vardır. Eski Türk inancında ise ruhun iki türü vardır: Sabit ruh ve hareketli ruh. Hareketli kısmına Sün (Süne/Sünezin) adı verilir. İnsanın eceli yettiğinde hareketli ruhu (Sün) ölmeden kırk gün önce bedeni terkettiğine inanılır.

4311-_Sür: Eski Türk inancında ise ruhun sabit kısmına Sür (Süre/Sürezin) adı verilir. İnsanın eceli yettiğinde sabit ruhu (Sür) ise ölüm anında çıkar. Bazen de ölümden kırk gün sonra evi terkettiğine inanılır.

4312-_Sürdemek: “Sevk etmek” manasındaki sözcüğün Sürlemek olarak aktarılması da mümkündür. Sözcüğün “Hayret etmek” anlamının ise etimoloji netleştirilememiştir.

4313-_Sürdenmek: “Sefere çıkmak” manasındaki sözcüğün Sürlenmek olarak aktarılması da mümkündür.

4314-_Süremek: Fiilin “Bağırmak” şeklinde verilen manasının yorum yoluyla “Bağırarak -davar sığır gibi- hayvanları sürmek” olarak düzeltilmesinin uygun olduğuna inisiyatif kullanılarak karar verilmiştir.

4315-_Sürenke: Açık bir alanda dokuz tane iri ve yassı taşın üst üste dizilerek devrilmeye çalışılması ile oynanan bir çocuk oyunudur. Anadolu’nun pek çok yöresinde bazı kural farklılıkları ile de olsa asıl mantığı aynı kalan oyun değişik adlarla da bilinir.

4316-_Sürgeç: “Lif” (banyo) manasındaki sözcüğün “Sünger” (mutfak) anlamı Süregeç kelimesinden aktarılmıştır.

4317-_Sürgit: “Daimi”, “Devamlı” veya “Payidar” manasındaki kelime Sürmek ve Gitmek fiilerinin mastarlarından oluşmaktadır.

4318-_Sürgitmek: “Devam etmek” manasındaki kelime Sürmek fiilinin mastarı ile Gitmek fiilinden oluşmaktadır.

4319-_Sürlemek: Sür kavramı “Ruh” manası taşımaktadır. Sürlemek ise büyük olasılıkla ruhlar için tütsü yapmak demektir. Sözcüğün “Tütselemek” anlamı buradan kaynaklanıyor olmalıdır. Diğer bir ihtimal ise Sür kelimesinin “Tütsü” manasında kullanılıyor olmasıdır ki, şekilsiz dumanın ruha benzetilmesi söz konusu olabilir.

4320-_Süsünmek: “Cilvelenmek”, “İşvelenmek” manasındaki fiil “Aşırı derecede, dikkat çekmek için süslenmek” anlamını da ihtiva eder.

4321- Sütemer: Memedeki süt çocuğu anlamındaki kullanılan kavram bileşik bir kelimedir. Süt sözcüğü ile Emmek fiilinin çekimli halinden oluşur.

4322-_Sütyüz: “Kaymak” (krema) anlamındaki kelime Süt ve Yüz sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4323-_Süyeklemek: Kemikle süt, su gibi sunuları serpmek anlamında kullanılan fiilin orijinali Süyektemek biçimindedir.

4324-_Süyülmek: Sünmek (esneyerek uzamak) manası taşıyan fiilin Şöyülmek/Söyülmek biçimleri de bulunur. “Y” düşmesi ile Sülmek varyantı da vardır.

4325-_Şaga: “Vali” anlamı taşıyan sözcüğün Türkçe’ye çevre dillerden geçmiş olma olasılığı yüksek görünmektedir.

4326-_Şakar: “Çakmak” (araç) demektir. Ş/Ç dönüşümü ile Çakar kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu açıktır.

4327-_Şakmak: Arı, böcek, akrep gibi hayvanlar için “Sokmak” (iğne batırmak) manasında kullanılan fiil Çakmak sözcüğünün farklı bir söylenişidir. Ancak anlam özelleşmiş olduğu için orijinal biçim korunmuştur.

4328-_Şala: “Çöl” (belki “Issız yer”) manası taşıyan kelimenin Türkçe’ye Çala şeklinde aktarılması da mümkün görünmektedir. Örneğin; “Çala yer” gibi... Şal/Çal kökünden türeyen çok kelimenin Ş > Ç dönüşümü ile aktarılması olasılık dahilindedir.

4329-_Şalamak: Ağaca çaput bağlamak ve atın kuyruğunu örmek veya atın kuyruğuna bez veya kurdela bağlamak demektir. “Çalamak” şeklinde söylenişi de mevcuttur.

4330-_Şalay: “Kurdela” anlamındaki kelimenin Türkiye Türkçesi’ne Çalay olarak aktarılması da mümkündür.

4331-_Şaldamak: “Soymak” manasındaki fiilin Jaldamak söylenişi de bulunur.

4332-_Şaldanmak: “Soyunmak” manasındaki fiilin Jaldanmak söylenişi de bulunur.

4333-_Şalgı: “Tırpan” demektir. Anadolu’da Çalgı sözcüğünün yine “Tırpan” veya “Orak” anlamında kullanıldığı bilinmektedir.

4334- Şanalan: “Elektrikli süpürge” manasındaki kelimenin aslı Şan/Şan (toz) ve Algı sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Almak” fiilinden türeyen ikinci kısım inisiyatif kullanılarak “Alan” biçimine çevrilerek aktarılmıştır.

4335- Şangımak: “Tozmak” anlamına gelen kelimenin Çangımak/Çıngımak/Şıngımak biçimleri de bulunur. “Toz” anlamındaki Şan/Şan/Şang sözcüğünden kaynaklanmaktadır.

4336-_Şanlamak: “Çınlamak” anlamı taşıyan fiilin aslı Şandamak biçimindedir. Çındamak/Çınlamak/Şınlamak/Şındamak ve Çandamak/Çanlamak/Şanlamak/Şandamak dönüşümü içerisindeki fiillerin tamamı yaklaşık aynı manaları içermektedir.

4337-_Şapbaz: Dansçıya verilen bahşiş, halk oyunu oynayan kişinin alnına yapıştırılan para, dansöze takılan banknot manalarında kullanılır. Türkiye Türkçesi’ne Şapmaz veya Çapmaz olarak aktarılmasının daha doğru olup olmayacağı değerlendirilmelidir.

4338-_Şarpan: “Cin” veya “Şok” şeklinde iki anlamı bulunan sözcüğün Çarpan kelimesine Ş/Ç dönüşümü ile bağlandığı çok açıktır.

4339-_Şavarma: “Döner” (yemek) manasındaki kelime Türkçe Çevirme sözcüğünden evrilerek Arap ve Ortadoğu kültürlerine geçmiştir.

4340-_Şayan: “Haylaz” manası taşıyan kelimenin “Akrep” (saat) içeriği Çayan (akrep) sözcüğünden kaynaklanmaktadır. Ayrıca “Masa” anlamına da rastlanmıştır.

4341-_Şelme: Atkı veya şal anlamındaki kelimenin Türkiye Türkçesi’ne Çelme biçiminde aktarılması da mümkündür.

4342-_Şeşekey: Ağaçların meyveye dönüşen çiçeği manasındaki kelime Tsetsek/Çeçek/Şeşek (Çiçek) kavramı ile doğrudan alakalıdır.

4343-_Şevre: Kenarları işlenmiş oyalı mendil anlamındaki sözcüğün Çevre kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır.

4344-_Şığırmak: “Şarkı söylemek” anlamındaki sözcük Anadolu’da Çığırmak (Türkü okumak, bağırarak ahenkli sözler söylemek) biçiminde yer alır.

4345-_Şığrık: “Çember” veya “Mekik” (ip sarma aracı) manasındaki kelime Şığrık/Çığrık dönüşümü ile Çıkrık kavramı ile doğrudan alakalı hatta farklı bir söyleniş biçimidir.

4346-_Şılamak: Sürmek (merhem, krem, pomat vs.) anlamı taşır. Benzer manalar taşıyan Sığlamak/Sılamak kelimeleri ile de bağlantılıdır. Anadolu’da bu fiil parıldamak manasında kullanılır fakat bu içerik Işılamak fiilinden “I” sesi düşmesi ile ortaya çıkmıştır. Yine de krem sürülen yerlerin ışıldaması, parıldaması ilk anlam ile uyumludur. Moğolca kökenli “Sondaj yapmak” manasına da kayıtarda rastlanmıştır.

4347-_Şıltak: Kapris, yaygara, bahane, iftira, hakaret anlamlarında kullanılan kelimenin Çıltak ve hatta daha uzak bir dönüşümle Tıldak biçimleri de bulunur. Aslında tam olarak haksız veya suçlu iken bu durumu bastırıp üste çıkmak için gürültülü konuşmak ve bu amaçla bahaneler üretmek, mazeret uydurmak, başkasına iftira atmak, hakaret etmek demektir. Yani verilen manaların tamamını suçunu örtbas etmek için gerçekleştirme söz konusudur. Türev sözcükler için de aynı izahat geçerlidir.

4348- Şırpı: Çer çöp manası taşıyan sözcüğün Anadolu Türkçesi’ndeki Çırpı kavramının farklı bir söylenişi olduğunda herhangi bir şüphe yoktur.

4349-_Şiltemek: “Lanet etmek” manasına gelen kelimenin Çiltemek söylenişinde ilk içeriğin tersine “Hürmet etmek” anlamına rastlanmıştır. Bu nedenle farklı köklerden türemiş olabilecekleri dikkkate alınarak iki fiil ayrı başlıklar halinde verilmiştir.

4350-_Şişerkeler: “Bukalemun” manası taşıyan sözcük Şişmek fiilinin çekimli hali ile Keler (kertenkele) kelimesinin bileşiminden oluşmaktadır.

4351-_Şoğur: “Flüt”demektir. Çöğür/Çoğur/Şoğur/Şöğür sözcükleri farklı üflemeli çalgıların adı olarak kullanılır.

4352-_Şok: “Zarar” manasındaki kelimenin Avrupa dillerinden gelen Şok (çarpma etkisi, travma) sözcüğü kavramı ile hiçbir ilgisi yoktur. Türkçe’de Ço/Çu/Şu/Şo ile başlayan kelimeler yarımlık, eksiklik, hastalık, sakatlık bildirir. Öteki alemlere ait olduğu düşünülen varlıklar da Türk kültüründe hep bu içeriklerle ilişkili varlıklar olarak görülür. Sözcüğün “Kötü niyet” manasının bulunması da yine buradan kaynaklanmaktadır.

4353-_Şomay: “Şımarık” veya “Haylaz” manasına gelen kelimenin “Y” düşmesi ile Şoma biçimi de bulunur. Aynı durum Şomaylanmak (şımarıklık etmek) fiili için de geçerlidir ve Şomalanmak söylenişi de vardır.

4354-_Şontay: “Torba” anlamındaki kelime Şontay/Çontay/Çantay dönüşümü ile Çanta kavramına bağlanır.

4355-_Şorçun: “Eşek arısı” anlamındaki kelimenin Şorşun söylenişi de vardır.

4356-_Şölder: “Çöl/Şöl” kavramından türemiş olup çölde yaşayan (bitki) demektir. Çölder biçiminde aktarılması da mümkün görünmekle birlikte orijinal söyleyişte sıkıntı olmadığı için olduğu gibi alıntılanmıştır.

4357-_Şubar: Türk mitoloji kahramanı Alpamış Han’ın atıdır. Uçabilir, konuşur, bir aylık yolu bir günde gider, sahibinin ne durumda olduğunu hissederek ona göre davranır, onu önceden uyarır, yaralıyken yalnız bırakmaz. Altın yeleli, gümüş üzengili, kuyruğu dokuz örgülü, dokuz kolanlı olarak betimlenir. Çob/Çop/Çup/Çub/Şub kökünden türeyen sözcük “Boz renkli” demektir. Türkçe Çubar, Moğolca Çabdar sözcükleri boz renk ifade eder. Çok renkli, üstünde yuvarlak lekeler bulunan hayvana “Çubar” denir. Çilli insanlara da şaka olsun diye söylenir.

4358-_Şuğuldamak: “Uğuldamak” anlamındaki kelimenin Şuvuldamak söylenişi de bulunur.

4359- Şuğuldaşmak: “Uğuldaşmak” anlamındaki fiil “Hep bir ağızdan konuşmak” deyimindeki manayı da karşılar. Şuvuldaşmak söylenişi de bulunmaktadır.

4360-_Şulan: “Balıkçıl kuşu” manası taşıyan kelime, büyük olasılıkla aynı sözcükten ünlü harf incelmesi ile oluşan Şülen (“Çamurcun kuşu”) kavramı ile birlikte ikili oluşturur.

4361-_Şulbuz: “Şeytan” anlamındaki kelimenin Şulmus/Şulbus/Şulbuz ve Ş/Ç dönüşümü ile Çulmus/Çulmuz/Çulbuz/Çulbus söylenişleri de mevcuttur.

4362-_Şülen: “Çamurcun kuşu” manasındaki Şülen ve “Balıkçıl kuşu” manasındaki Şulan kavramları birlikte ikili oluşturur.

4363-_Tabalamak: “İtiraz etmek” anlamı taşıyan fiilin Tabaylamak biçimi de mevcuttur. Tab/Tap kökü zemin, ayak altı, temel, alt kısım manalarını içerir. Dolayısıyla bu fiil de Türkçe “Taban” kavramı ile akrabadır. Bu bağlamda fiil aslında ayak altıyla çiğnmek, ayağının altı ile itmek anlamlarına sahiptir.

4364-_Tabamak: Sözcüğün kök anlamı ayağın tabanını diremek veya ayağının tabanıyla bir şeyi itmektir. Mecazen inat etmek manasına da dönüşmüştür.

4365-_Tabanmak: “İnat etmek” demektir. Kelime kökeninde ayağın tabanını sıkıca yere basmak manası vardır.

4366-_Tağar: 83 kilogramlık ağırlık ölçüsünü tanımlayan kavram büyük örme çuval veya geniş ağızlı büyük hacimli su küpü manasında da kullanılmaktadır.

4367-_Tağuşkan: “Marangoz” anlamındaki sözcüğün Tavuşkan/Tavışkan (Tavuşgan/Tavışgan) biçimleri de mevcuttur. Kavramın kelime kökeni kimi eserlerde Tavışmak (hızlı hareket etmek) fiili ile ilişkilendirilir.

4368-_Tağudar: “Heybetli” veya “Devasa” anlamındaki kelime Tağ/Dağ kökünden türemiş olup “dağ gibi (büyük, iri)” manası taşımaktadır. Ancak sondaki -dar eki tam olarak netleştirilememiştir ve bu ekin yabancı kökenli olma ihtimali gözden kaçırılmamalıdır.

4369-_Tahılga: Doğaya saçılan tahıl sunusunu tanımlar ve Takılga söylenişi de vardır. Takıl kelimesinin ise “Kurban” manası bulunur. Zaten doğaya verilen sunular bir tür kansız kurban olarak da algılanır.

4370-_Takav: “Nal” manasındaki sözcüğün Takağ söylenişi de bulunmaktadır.

4371-_Takça: “Raf” anlamındaki sözcüğün Tekçe biçimindeki söylenişi de bulunur.

4372-_Taklaşmak: “Sataşmak” veya “El kol hareketi yapmak” manalarında kullanılır. İki içeriğin “El kol hareketi yaparak sataşmak” şeklinde birleştirilmesi de mümkündür.

4373- Takya: “Horoz” anlamı taşıyan sözcüğün etimolojisi netleştirilememiştir. Yabancı kökenli olma ihtimali mevcuttur. Asya’daki çevre kültürlerden geçmiş olabilir. Ancak yine de Taguk/Tagak (Tavuk) sözcüğü ile Tag/Tak kökü üzerinden akraba olması da mümkündür.

4374-_Tala: “Saha” (alan) veya “Step” (bozkır) manası taşıyan kelimenin Dala söylenişi de bulunur. “Taraf” anlamına da rastlanmıştır.

4375-_Talaka: “İmece” olarak açıklanan kavram aslında komşuların veya akrabaların bir araya gelip toplanarak yoksul ya da zor durumda olan birisinin işini karşılık beklemeden, ücretsiz olarak yapmaları demektir.

4376-_Talanmak: “Hırsızlık etmek” şeklinde izah edilen fiil bir eve, bir araziye veya bir bölgeye musallat olarak sürekli hırsızlık yapmak, azar azar da olsa sürekli bir şeyler çalmak, gizlice bir şeyler almaya devam etmek olarak anlaşılmalıdır. Bu içeriğin Dalanmak söylenişi de bulunur. Talanmak fiilinin bundan başka “Yaralanmak” anlamına da rastlanmıştır.

4377-_Talasmak: “Müsabaka yapmak” manası taşıyan fiil T/D ve S/Ş dönüşümü ile Anadolu Türkçesi’ndeki Dalaşmak fiiline bağlanır. Bu fiil sataşmak, dövüşmek, kavga etmek, birbirine laf atmak, sözle takılmak, kapışmak (rekabet etmek, birbirine girmek, maç yapmak) manalarını içerir. Talaşmak fiili ile eşdeğer olduğu ve büyük oranda aynı içerikleri taşıdığı halde Talasmak biçiminde “Müsabaka yapmak” manası ön plana çıktığı ve netlik hatta kesinlik kazandığı için ayrıca verilmesi uygun bulunmuştur.

4378-_Talaşmak: Birşeylerin (yiyecek, mal, para, hediye vs.) orada bulunanlar tarafından ya da aralıklarla gelenlerce kapışılarak elde edilmesi anlamı taşır.

4379-_Talay: Dalay/Talay kavramı okyanus, deniz manaları taşır. Özel olarak ise çoğu zaman “Talay Han” şeklinde okyanus tanrısının adı için kullanılır.

4380-_Talbay: Çuhadan yapılan bir tür şapkayı tanımlayan kavramın Dalbay biçimi de bulunur.

4381-_Talbınmak: Kimi ağızlarda Talpınmak olarak da söylenen ve “Heyecanlanmak” olarak izah edilen kelimenin kök anlamı aslında “Çırpınmak” demektir. Ayrıca Dal/Tal kökü üzerinden suya dalmış gibi elini kolunu oynatmak veya dalda duran kuşun kalkarken yaptığı gibi kanat çırpmak manaları ile alakalıdır.

4382-_Talkan: Yulaf unu, kavrulmuş buğday unu ezmesi, mısır unu bulamacı gibi benzer ama farklı anlamlar kaydedilmiştir.

4383-_Talkılamak: “Ayakla çiğnemek” manasındaki fiil özellikle derinin ayakla çiğnenerek işlenmesi ve karın ayakla çiğnenmesi için kullanılır.

4384-_Talmak: “Hastalık krizi / nöbeti geçirmek” veya “Bayılmak” anlamındaki fiilin Anadolu Türkçesi’ndeki Dalmak fiili ile bağlantısı çok açıktır. Dalmak Türkçe’de zihnen birşeyler düşünürken çevreye olan ilgisini kesmek veya bazen de kendinden geçmek (örneğin “Uykuya dalmak”) manasında da kullanılan bir kavramdır. Talmak’da ise anlam biraz daha keskinleşmiştir ve baygınlık geçirmeyi, zihnin kapanmasını ifade eder hale gelmiştir. Sözcüğün “Bitap olmak” (yorulmak) manası da bulunur. Bu da hastalık krizi geçiren kişinin kendine geldiğinde mecalsiz kalması ile alakalıdır.

4385- Tamaklamak: “Nefes almak” demektir. Ancak benzetme yoluyla “Sigara içmek” (sigaradan nefes çekmek) anlamında da kullanılır olmuştur. Türkçe Damak kelimesinin farklı bir söylenişi olan Tamak kavramı sözcüğün kökenini oluşturur ve farklı lehçelerde boğaz, gırtlak manalarına gelir.

4386-_Tamgaç: “Mühür memuru” (mühür basmakla görevli memur) manasındaki kelimenin Tağmaç biçimine de rastlanmıştır. Ancak Tamga/Damga kavramı ile ilişkisi dikkate alınarak bu ikinci söyleyiş tercih edilmemiştir.

4387-_Tamzırmak: “Emzirmek” anlamına gelen fiilin Damzırmak söylenişi de bulunmakla birlikte ilk biçimin ses uyumu Anadolu Türkçesi’ne daha uygun bulunmuştur.

4388-_Tanaçmak: “Şafak sökmek” olarak düzeltilen anlam aslında “Aydınlanmak” şeklindedir. Tan (şafak) ve Açmak sözcüklerinin bileşiminden oluştuğunu söylemek mümkündür.

4389- Tanak: Sözcüğün “Horoz” manasının Tangak/Tanak biçimi de bulunur. Tan vaktinde öten hayvan demektir. “Burun içi” anlamı da bulunmaktadır.

4390-_Tanap: Yaklaşık 36 metrekarelik bir alanı tanımlayan kavramdır. Sözcüğün “kazığa bağlanan çadır ipi” manası ölçünün nasıl ortaya çıktığının da izahatıdır. Bir kazığa bağlanan ipin diğer ucuna da bir değnek iliştirilir. Sonra kazık merkez olacak biçimde gerilen ipin ucundaki değnek yere değecek biçimde kazığın etrafında dönülür. Böylece yere bir çember çizilmiş olur ve çadırın yaklaşık sınırları ile çevreye çakılacak tutturma kazıklarının yerleri belirlenir. Hatta çadırın kurulması esnasında bu iş genellikle boşta oldukları için çocuklara yaptırılır. Elbetteki bu alan her çadıra göre az ya da çok farklılık gösterse de ve yöreden yöreye tercih edilen çadır boyutları farklı olsa da ortalama bir büyüklükten söz etmek mümkündür. Elbetteki her çadırın kendi ölçü ipi korunacaktır.

4391-_Tanaş: “Hayret” ve “Tarhana” olmak üzere iki anlamı vardır. Ancak “Tarhana” anlamı bileşik bir sözcükten kaynaklanmaktadır. Sondaki Aş (yemek) kısmı net olup baştaki Tan sözcüğünün ise kavramsal olarak ilişkisi açıklanamamıştır. Anadolu’da Tana dendiği bilinmektedir. Bu takdirde Tana ve Aş bileşiminde ortadaki “A” harfinin düştüğü söylenebilir. Ancak bu durumda da Tana sözcüğü açıklanmaya muhtaçtır.

4392-_Tanaşmak: “Hayret etmek” anlamından başka “Parlamak”, “Kızarmak” manaları da bulunur.

4393-_Tanatmak: “Sabah olmak” veya “Şafak sökmek” manasındaki fiil Tan (şafak) ve Atmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4394-_Tangara: “Dümbelek” veya “Davul” manalarında kullanılan sözcüğün Dangara söylenişi de mevcuttur.

4395- Tangayaz: “Bulutsuz sert soğuk hava” anlamı taşıyan kelime Tanayaz/Tanayaz/Tangayaz dönüşümü içerisinde değerlendirilmelidir. Bir bileşik kelime olması kuvvetle muhtemel bulunduğu için “Tan-Ayazı” (sabah soğuğu) izahatı da mümkün görünmektedir. Çarpan, şok etkisi yapan soğuk ya da çıplak ayaz yorumları da ihtimal dahilndedir.

4396-_Tanıksamak: “Tanır gibi olmak” şeklinde izah edilen sözcük “Gözü ısırmak” deyimindeki manayı da karşılamaktadır.

4397-_Tanlamak: “Taaccüp etmek” (şaşırmak) veya “Hayret etmek” demektir. “Şafak sökmek” manası ise Tandamak söylenişinden aktarılmıştır. “Seçmek” olarak verilen başka bir anlamı daha mevcuttur, fakat bu anlam aslında “Göz seçmek” (ayırd etmek) olmalıdır. Şafağın sökmesiyle beraber gözün etrafındaki nesneleri seçmeye başlaması kastedilmektedir. Bundan başka sözcüğün “Nazar değmek” manası da yine tıpkı şafak ışığının gözü kamaştırması gibi birine gözü ile enerji göndermek anlayışına dayanmaktadır. Ayrıca “İtiraz etmek” içeriği “Hayretler içinde karşı çıkmak” deyimindeki manaya da denk düşer. “Sitem etmek” ve “Azarlamak” anlamları da kayıtlarda yer alır.

4398-_Tanlaşmak: Belirmek, meydana çıkmak, ortaya çıkmak anlamlarını içerir. Ayrıca şaşırıp kalmak manasına da rastlanmıştır.

4399-_Tanmak: “Kehanet etmek” manası verilen fiilin “Feragat etmek”, “İnkar etmek”, “Reddetmek”, “Mucize gerçekleşmek”, “Şaşırmak” gibi ikinci bir anlam grubu daha vardır. Aslında bunların tamamında ya aklın almadığı bir durumun oluşması veya mantığın kabul etmediği bir olayın gerçekleşmesi nedeniyle kişinin bunu kabul etmemesi hali söz konusudur. Danmak söylenişi de bulunmakla birlikte Tanmak biçimi Türkiye Türkçesi’ne daha uyumlu bulunmuştur. “Bağlamak” anlamı da kayıtlarda yer alır.

4400-_Tanmay: “Körebe oyunu” manası taşıyan sözcüğün Tanmay/Tangmay söylenişleri de bulunmaktadır.

4401-_Tansımak: Tuhaf bulmak, garipsemek, acayibine gelmek anlamlarını içerir. “İstihza etmek” (alay etmek) manasına da rastlanmıştır.

4402-_Tansıramak: “Öfkeden kıpkırmızı olmak”, “Sinirden beti benzi atmak”, “Sinirinden rengi atmak” deyimlerindeki manalara karşılamaktadır.

4403-_Taplamak: “Rıza göstermek” veya “Razı olmak” anlamındaki fiilin ezmek, eliyle yassılaştırmak, ayakla sıkıştırmak, düzlemek, hafifçe vurmak gibi manaları da mevcuttur.

4404-_Tapuz: “Bilmece” anlamındaki sözcük “Bulma” bildiren Tab/Tap kökünden türemiştir. Tapız/Tabız/Tabuz/Tavuz söylenişleri mevcuttur. Aynı ses dönüşümleri “Bilmece sormak” manasındaki Tapuzmak fiili için de geçerlidir.

4405- Tapuzmak: “Bilmece sormak” manası taşıyan kelime Tapuşmak (“birlikte bulmak” manasında buluşmak) fiiline bağlanır. Tapızmak/Tabızmak/Tabuzmak/Tavuzmak söylenişleri de mevcuttur.

4406-_Taracın: “Çiftçi” veya “Rençber” manasındaki sözcüğün Tarağcın biçimi de mevcuttur. Türkçe Tarım kavramı ile aynı kökten geldiği çok açıktır. Türkiye Türkçesi’ne Taracı veya Tarağcı olarak aktarılması da mümkündür.

4407-_Tarakan: “Hamam böceği” anlamındaki kelimenin Rusça olduğu kimi kaynaklarda belirtilir. Ancak Tarakağan kelimesinin Sakaca’da “Pire” manası taşıdığına da kayıtlarda rastlanmıştır.

4408-_Taramak: “Bölümlere ayırmak” veya “Sınıflara ayırmak” manası taşıyan fiil Tar/Dar kökünden gelmekte olup Türkçe “Dar” sözcüğü ve “Daraltmak” fiili ile akrabadır. Kelime kökünde “daha dar hale getirmek” içeriği yer alır. Daramak biçiminde aktarılmasının daha doğru olup olmayacağı tartışılmalıdır. Taram (sınıf) ve Tarav (bölüm, kısım) sözcükleri de yine aynı kök ve mana grubu ile ilişkilidir.

4409-_Taramlamak: “Sınıflandırmak” demek olan fiilin orijinali Taramdamak biçimindedir.

4410-_Taray: “Saten kumaş” manası taşıyan sözcüğün Daray biçimine “İpekli kumaş” manası ile rastlanır. Bundan başka Tara/Taray kelimesi “Budama bıçağı” anlamı taşır. Taraylık ise “Budanacak ağaç” demektir.

4411-_Tarbalak: “Pantolon” anlamındaki sözcüğün Darbalak söylenişi de bulunmaktadır.

4412-_Tarbamak: “Dik durmak” veya “Ayakta durmak” anlamından başka “Taramak” veya “Tırmıklamak” manası da mevcuttur. Ayrıca “Dönmek” ve “Çevrinmek” anlamlarına da rastlanmaktadır. Sözcüğün sihir yapmak ile de ilişkisi bulunur.

4413-_Tarbuz: “Karpuz” demektir. Tarvuz varyantına ise “Su kabağı” manası ile rastlanmıştır.

4414-_Tarçanak: Tar/Dar ve Çanak (tabak, kase) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktardır. Mecazi bir anlam bulunmaktadır. Türkçe’ye Darçanak olarak aktarılması da mümkündür.

4415-_Tardağan: “Palmiye ağacı” demektir. Dardağan kavramı ise “Dağınık” manası taşır. Büyük olasılıkla palmiye ağacının dallarının dağılarak, yayılarak açılması, çevreye doğru genişlemesi iki kavram arasındaki bağlantıyı oluşturmaktadır. “Tar” kelimesi ise Hintçe’de “Palmiye ağacı” demektir. Fakat aradaki ilişki net değildir. Kavramın ilk hecesinin tesadüfi bir benzerliğe mi dayalı olduğu anlaşılamamıştır, aksi takdirde “-dağan” kısmının (bir kelime olarak kabul edilerek) kavramın içeriğine uygun biçimde izah edilmesi gerekecektir. Ancak şu an için böyle bir sonuca da ulaşılamamıştır.

4416-_Targın: “Mahçup” demekir. Aslında Türkçe’deki Dargın (küskün) kelimesinin farklı bir söylenişi gibi görünen sözcükte önemli bir anlam farklılaşması bulunduğu için orijinal biçimi ile verilmiştir.

4417- Tarhat: “Yeşilbaş ördek” manası taşıyan kelimenin Tarkat biçimi de bulunur. Aslında orijinal söyleyişte “H” harfi gırtlaksıdır ve bu sesin Q/K seslerine dönüşümüne sıklıkla rastlanır.

4418-_Tarılga: Şaman giysisinin parçası olan büyükçe bir düğmedir. Genellikle Ay vey Güneş biçimli olarak tasvir edilen metal bir nesnedir. Sözcüğün başka lehçelerde ise “Hasat” kavramını karşıladığı da görülür.

4419-_Tarkatma: “Propoganda” anlamı taşıyan sözcüğün kökeninde “Dağıtma” içeriği bulunur. Özellikle Sovyet Devrimi, İkinci Dünya Savaşı dönemlerinde ve Anti-Kapitalist söylemlerin yaygınlaştırıldığı zamanlarda propagandanın kağıt dağıtılarak gerçekleştirilmesi nedeniyle bu benzeşim ortaya çıkmış olmalıdır.

4420-_Tarla-tonç: “Bağ - bahçe” veya “Mal - mülk” gibi manalarda kullanılan bir kelimedir. Tonç sözcüğü tek başına “Tarla sınırı” veya “Bahçe sınırı” gibi anlamlara sahiptir.

4421-_Tarlık: Sözcüğün “Bela” anlamı Türkiye Türkçesi’nde sıkıntı, dert, güçlük manalarında kullanılan Darlık kavramanın farklı bir söylenişinden kaynaklanmaktadır. Fakat belirli bir oranda özgünleşmiş ve farklılaşmış bulunduğu için orijinal biçimi ile verilmiştir.

4422-_Tartazak: “Terazi” anlamındaki sözcüğün Tartacak biçiminde aktarılması da son derece uygundur. Ancak asıl biçimde de herhangi bir söyleyiş zorluğu görülmediği için olduğu gibi alınmıştır. Kavramın omuzda su taşımakta kullanılan “Su terazisi” anlamında kullanıldığı da anlaşılmaktadır.

4423-_Tartılgan: Çekingen, utangaç, mahcup, ağırbaşlı, ağır (terbiyeli) manalarında kullanılır. Ayrıca “Gergin” anlamına da rastlanmıştır.

4424-_Tartınmak: Kavramın “Çekmek” içeriği farklılaşarak pek çok manayı karşılar olmuştur. Ağır çekmek (tartıda ağırlığı fazla gelmek), Başkasını çekmek (sebat etmek), Çekinmek (utanmak) ve Nefes çekmek (sigara içmek) bunların en dikkate değer olanlarıdır. Ayrıca “Tartmak” fiilindeki “Sigara içmek” ve “İp çekmek” manalarının burada da mevcut olduğu görülmektedir. Başörtüsü örtmek, erkekten çekinmek, karşı cinsten utanmak, hicap duymak, tasavvur etmek, boğulur gibi olmak anlamları da kayıtlarda yer alır.

4425-_Tartışacı: “Pehlivan” anlamındaki kelimenin orijinali Tartıjaaçı biçimindedir.

4426-_Tartışmak: Türkçe’dekine benzer olarak mücadele etmek, çekişmek anlamlarında kullanılır. “Güreşmek” anlamı ise zaten var olan fiili yeni bir anlam içeriği olarak eklenmelidir.

4427-_Taryol: “Patika” manasındaki kelime Tar/Dar ve Yol kavramlarının bileşiminden oluşmaktadır. Daryol şeklinde aktarılması da mümkün olmakla birlikte orijinal biçimde söyleyiş sıkıntısı olmadığı için olduğu gibi alıntılanmıştır.

4428- Tasalmak: “Göğsü yanmak” açıklaması hem göğüste yanma ile başgösteren bir tür hastalığa yakalanmak hem de mecazen “İçi yanmak” (endişelenmek, üzülmek) anlamlarını içerir. Tasamak ise “Bölmek” manasının yanında “Hüzünlenmek” anlamında da kullanılır.

4429-_Tasaruv: Biçimsel olarak Arapça kökenli “Tasavvur” kelimesinin bozulmuş bir söylenişi gibi gözükse de aslında Türkçe Tasa- veya Tasar- fiilleri ile alakalıdır. Tasarlamak ve Tasarı kavramları ile akrabadır.

4430-_Tasbağa: Kara kaplumbağası demektir. Tas (kap, çanak) ve Bağa (sert kabuk) kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Taşbağa söylenişinde ise bileşik kelimenin ilk kısmını oluşturan Taş kavramı kaplumbağa kabuğunun taş gibi sert ve taş görünümünde olması ile ilişkilendirilmiştir.

4431-_Tasılga: “Virgül” anlamındaki sözcüğün Tasulga söylenişi de bulunmaktadır.

4432-_Taskan: “Kurban kesme alanı” manasındaki kelimenin Taskağan biçimi de mevcuttur.

4433-_Taslamak: “İthaf etmek” ve “Dizayn etmek” şeklinde iki ayrı anlamı vardır. Tastamak (L/T dönüşümü) biçimindeki atmak, boşaltmak, tasfiye etmek, dışkılamak manaları ise Tas/Taş/Tış/Dış dönüşümü ile Dışlamak fiili içeresinde değerlendirilmelidir.

4434-_Taşalmak: “Fezeyan etmek” (su basmak) manasından başka “Taş kesilmek” veya “Taşa dönmek” deyimlerine denk düşen ikinci bir içeriğe daha sahiptir.

4435-_Taşatan:

bileşiminden oluşmaktadır.

4436-_Taşatan:

bileşiminden oluşmaktadır.

4437-_Taşbağana: “Taş sütun” anlamındaki kelime Taş ve Bağana (sütun) sözcüklerinin bileşik halidir.

4438-_Taşılmak: “Dışarı çıkmak” ve “Nakledilmek” şeklinde iki anlamı vardır.

4439-_Taşırgamak: Topallamak, ayağı taşa takılıp sendelemek, ayakkabısına taş girmiş gibi topallayarak yürümek anlamlarında kullanılmaktadır.

4440-_Taşırganmak: Hayvanlar (özellikle büyükbaş, binek veya yük taşımakta kullanılanlar) için “Tırnağı kırılmak” anlamında kullanılan sözcük aslında taşa basarak yaralanmak içeriğini barındırmaktadır.

4441-_Taşıv: “Nakliye” manasındaki kelimenin orijinali Taşuv biçimindedir.

4442- Taşkan: “Fare” manasındaki kelimenin Taşkan/Tuşkan/Tışkan/Tıçkan/Tuçkan söyleyişleri de mevcuttur. “T/Ç” dönüşümü ile “Çaşkan” olarak da söylenmektedir.

4443-_Taşlanmak: “Soyunmak” anlamına gelen fiil Türkiye Türkçesi’ndeki içeriklerinden oldukça uzak görünmektedir. Ancak herhangi bir hata bulunmayıp Taş/Tış/Dış dönüşümü içerisinde değerlendirildiğinde “Dışındakileri çıkarmak” manasını barındırdığı sonucuna ulaşılır ki böylece daha anlaşılır hale gelir. Taşlatmak (giysilerini veya kabuğunu soymak) fiili için de benzeri bir açıklama geçerlidir.

4444-_Taştamak: “Dışkılamak” (gaita yapmak) manasındaki fiilin Taşlamak biçiminde aktarılması da mümkündür. Taş/Tış/Dış dönüşümü ile Dışlamak biçimi de tercih edilebilir. Her iki durumda da zaten var olan sözcüklere yeni bir anlam içeriği eklenmesi gerekecektir.

4445-_Tatavul: “Atlı postacı” manasına gelir. “Tatar” kelimasinin kökenine dair şimdiye değin yeterli bir açıklama getirilebilmiş değildir. Farklı bir bakış açısı geliştirebilmek adına Türk dilinin unutulmuş sözcüklerinden bir kaçına bakmak yerinde olacaktır. “Tatu” kelimesi eski kaynaklarda “orta boylu kemikleri güçlü at” veya “araba çeken at” olarak tanımlanır. Bu içerik “At sürücüsü” veya “Atlı postacı” anlamına kaynaklık etmiş olma ihtimali bulunur. Aynı sözcüğün diğer bir manası ise “İttifak” / “Birlik” şeklinde yer alır. Tatulanmak fiili “Bağlanmak” (birliğe katılmak); Tatulaşmak ise “İttifak kurmak” demektir. Dolayısıyla bir kavim adı olan “Tatar” kavramının ikinci anlam grubundan türemiş olma ihtimali de dikkate alınmalıdır.

4446-_Tatarlama: “Az pişmiş et” olarak açıklanan kelime aslında “Tatar tarzında / usulünde yapılan / pişirilen” demektir. Türkçe “-leme/-lama” eki Fransızca “A-la” (tarz, usül) kavramını karşılar. Örneğin Frenkleme (Alafranga), Türkleme (Alaturka)...

4447-_Tatavul: Atla haber taşıyan asker demektir. Tatu (araba atı) kavramından türeyen kelimenin ilk biçimi Tatuvul olmalıdır.

4448-_Tatlaş: “Puding” veya “Muhallebi” anlamındaki kelime Tatlı ve Aş sözcüklerinin bileşik halidir. Aradaki “I” sesi düşmüştür.

4449-_Tavartmaç: “Koyun çobanı” manası taşıyan sözcüğün Davartmaç biçiminde aktarılması da mümkündür. Davar/Tavar (küçükbaş hayvan sürüsü) kavramından türediği çok açıktır.

4450-_Tavartmak: “Koyun sürüsü gütmek” manası taşıyan sözcüğün Davartmak biçiminde aktarılması da mümkündür.

4451-_Tavışmak: Tavuşmak söylenişi de bulunan kelimenin hızlanmak, kaçmak, hoplamak, sıçramak manaları bulunur.

4452-_Tavruh: “Masal” manasına gelen kavramın Arapça “Tarih” sözcüğünden türediğine dair kimi kaynaklarda yapılan açıklama son derece acele olup, tesbitin isabetsiz olma ihtimali çok yüksektir. Aynı Tap/Tab/Tav kökünden türeyen Tapku (nükte), Tapuz (bilmece), Tavkur/Tavgur (hikaye) sözcükleri apaçık ortada iken, üstelik Karaçay-Balkarca’da “Tarih” sözcüğü de Türkçe’deki aynı anlamı karşılarken “Tavruh” kelimesinin kökeninin buraya bağlanması son derece yersizdir. Aksi takdirde “Tarih” kelimesi de neden “Tavruh” olarak telaffuz edilmemektedir sorusuna bir yanıt bulunmalıdır.

4453- Tavşırma: “Yayın”, “Havale”, “Tembih” ve “Sipariş” manalarında kullanılır.

4454- Tavşırmak: Yayınlamak, iletmek, havale etmek, tembihlemek, sipariş vermek, dedikodu yapmak anlamları bulunmaktadır.

4455-_Tavulga: “Miğfer” veya “Kask” manasındaki sözcük Tavulga/Tovulga/Toğulga dönüşümü ile yine aynı anlamları içeren Tolga kavramına bağlanır. Davulga biçimine de rastlanmıştır.

4456-_Tayak: Türkiye Türkçesi’ndeki Dayak kelimesinin D/T dönüşümü ile farklı bir söylenişidir. Ancak burada “değnek ile yapılan vurma” işlemi değil de “Değnek” kavramının kendisi ön plana çıkmıştır. Bu nedenle sözcüğün bir başlık olarak verilmesi uygun bulunmuştur.

4457-_Taydırmak: “Kaydırmak” manası taşıyan fiilin mecazen “Laf çarpıtmak” anlamı da bulunmaktadır.

4458-_Taygalamak: “Paten yapmak” anlamındaki fiil Türkçe’nin lehçeleri arasında nadiren görülen K/T dönüşümü ile Kaygalamak fiilinden dönüşmüştür. Aynı ses dönüşümü türev sözcükler için de geçerlidir. Tayga’da (dağlarda ve ormanlarda) gezmek manası da bulunmaktadır.

4459-_Tayılmak: “Kurban edilmek” anlamındaki kelimenin “Hata etmek” manası da vardır.

4460-_Tayınlık: Hazırlık, tertibat manasındaki kelimenin aslı Tayındık biçimindedir. Arapça “Tayın” (tahsisat, belirleme) kavramı ile ses benzerliği dışında hiçbir alakası olmayıp Türkçe tertibat, teçhizat, hazırlık, silahlanma, savaşa hazırlanma bildiren Day/Tay/Zay köküden türemiştir.

4461-_Taykonot: Astronot anlamına gelen Çince sözcükte, uzaya insan gönderen ülkelerin kendi uzay yolcularını tanımlamak için kelime türetme geleneğine uyarak tıpkı Rusça’daki Kozmonot sözcüğünde olduğu gibi Latince kökenli -not (orjinali -naut) ekini kullanmışlardır.

4462-_Taylamak: “Soymak” manasından başka denklemek, denk hale getirmek, eşitlemek, eşit olarak paylaştırmak, eşit olarak dağıtmak, yükü hayvanın iki yanına dengelemek, dengeli olarak yüklemek ve hazırlamak manaları da bulunur. Türev fiiller için de benzeri izahatlar geçerlidir.

4463-_Taymak: Türkçe’nin lehçe ve/veya şiveleri arasında nadiren de olsa rastlanan K/T dönüşümü ile Kaymak fiilinin farklı bir söylenişidir. Aynı izahat türev sözcükler için de geçerlidir. “Kurban etmek” manası da bulunmaktadır.

4464-_Tazkursak: “Mide” manasına gelen kelimenin Taz (kel, çıplak, tüysüz) ve Kursak sözcüklerinin bileşiminden oluştuğu görülmektedir. Diğer bir olasılık ise kavramın ilk kısmın oluşturan sözcüğün Tas (çanak) kavramının farklı bir söylenişinden kaynaklanıyor olmasıdır.

4465- Tazlan: Av köpeği demektir. Yine bir tür av köpeğini tanımlayan Tazı sözcüğü ile bağlantılı görünmektedir.

4466-_Tebek: Bir tür çocuk oyuncağıdır. Ortasından at kılı geçirilmiş metal çember ayakla itilerek çevrilir.

4467-_Tebetey: Teb/Tep kökünden türeyen kelime Türkçe Tepe sözcüğü ile akrabadır. Tebe kavramı burada insan vücudunun üst kısmı yani kafa manası taşır. Tebetey kelimesi de başa takılan nesne demektir ve “Takke” anlamında kullanılır. Sözcüğün Töbetey biçimi de mevcuttur (Töb/Töp/Tep/Teb kökü).

4468-_Teğedey: “Erkeğe saygılı hitap sözü” olarak açıklanan kelimenin orijinali Teedey biçimindedir. “Dede” kavramının kökenini başka dillerde aramak yerine bu sözcüğe bakarak uygun ses dönüşümlerini tespit etmek yeterli olacaktır.

4469-_Tekeç: Çift olarak kullanılan (eldiven, çorap, ayakkabı, terlik vs. gibi) eşyaların (farklı çiftlerin karıştırılması halinde) teklerinin birbiri ile uyumsuz olmasını tanımlar. Tekeş olarak da söylenir.

4470-_Tekelemüyüz: “Salyangoz” anlamındaki sözcük Tekele ve Müyüz kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Müyüz sözcüğü “Boynuz” manası taşır. Tekele ise (eğer başka özelleşmiş bir anlam tespit edilemez ise) olasılıkla ya “Tek” (bir tane) ya da daha düşük bir olasılıkla Teğ/Tek kökünden “Yuvarlak” manasını içermektedir.

4471-_Tekileşmek: Rızalaşmak, ortaklaşmak, birlikte hareket etmek, birlikte iş yapmak manalarını içerir.

4472-_Tekiz: “Ahad” (yegane, tek, bir) manasındaki Tekiz sözcüğü Türkçe’nin muhteşem söz gücünü gözler önüne sermektedir. Sondaki “-iz/-ız” eki eşitlik bildirir (ikiz, üçüz gibi) ancak “Tek” kavramına eklendiği için anlam tam olarak “yalnızca kendisinin dengi ve eşiti olan” şeklindedir.

4473-_Tekremek: Dönmek, yuvarlanmak manasındaki fiilin Tökremek/Tögremek/Töğremek biçimleri de bulunmaktadır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

4474-_Teksilemek: “Standartlaşmak” anlamındaki fiil “Tek-tipleşmek” deyimindeki manayı içermektedir.

4475-_Teksilmek: “Eşitlenmek” (eşit hale gelmek) anlamındaki fiilin S/Ş dönüşümü ile Tekşilmek biçimi de mevcuttur. Ancak bu ikinci söyleyiş Türkiye Türkçesi’ne uyumu bulunmamıştır. Türev kelimeler için de aynı izahat geçerlidir.

4476-_Tekşirmek: “Muayene etmek” manasındaki fiilin “Takas etmek” (değiştokuş yapmak) anlamına da rastlanmıştır. Ancak bu ikinci içerik Tegşirmek/Teğşirmek/Tenşirmek/Tengşirmek > Dengşirmek/Denşirmek/Değşirmek dönüşümü üzerinden Değişmek fiili ile akrabadır. Ayrıca

Tekzirmek söylenişi ile “Tahlil etmek” / “Analiz yapmak” anlamına da rastlanmıştır fakat bu içerik yeterince farklılaşmış bulunduğu için ayrı bir başlık olarak verilmiştir.

4477- Tekülgü: “Üniforma” açıklaması ile rastlanan kelime Tek ve Ülgü (ölçü) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Bu bağlamda ele alındığından “Tek-tip” kavramına da denk düşmektedir.

4478-_Tekzirme: “Tahlil” / “Analiz” anlamı ile rastlanan kelimenin Türkiye Türkçesi’ne karşıt bir içerikle “Sentez” manası ile aktarılmasının daha uygun olup olmayacağına karar verilmelidir. Çünkü Tek (bir) kavramı ile de bağlantılı görünen bu sözcük “Sentez” manasına daha uygun görünmektedir. Aynı husus “Tahlil etmek” / “Analiz yapmak” manasındaki Tekzirmek fiili için de geçerlidir ve “Sentezlemek” anlamının uygunluğu tartışılmalıdır. Yine üzerinde durulup dikkatle değerlendirilmesi gereken diğer bir konuda Z/S dönüşümü ile Teksirme (fiil olarak Teksirmek) söyleyişlerinin daha doğru olup olmayacağıdır.

4479-_Telbeğen: Bir arabaya koşulmuş iki veya üç hatta daha fazla atın yönetildiği çoklu dizgini tanımlamak için kullanılan bir kelimedir. Telbege ve Dilbeğe sözcükleri de yine aynı manaya sahiptir. Burada sözcüğün ilk kısmındaki Tel/Til/Dil kelimesinin “Dil” (ağız) anlamı taşıdığı anlaşılmaktadır. Bege/Beğe ise Beğ/Bev/Bav (Bağ) kavramı ile alakalı görünmektedir. Telbev sözcüğüne ise yine benzer bir içerikle “Dizgin” manası ile rastlanmıştır.

4480-_Telbiçik: “Telgraf” demektir. Tel (kablo, metal ip) ve Biçik/Biçig (yazı) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Telbiçmek (veya Telbiçimek) fiili de “Telgraf çekmek” anlamı taşır. Latince kökenli Telegraf kelimesinin ilk kısmını oluşturan “Tele” (uzak) kavramı ile hiçbir alakası bulunmayıp tamamen biçimsel bir benzeşim söz konusu olabilir.

4481-_Telçeker: “Telgraf” demektir. Tel (kablo, metal ip) ve Çekmek fiilinin yapım eki almış halinin bileşiminden oluşmaktadır. Teçekmek fiili de “Telgraf çekmek” anlamı taşır. Latince kökenli “Tele” (uzak) kavramı ile hiçbir ilgisi yoktur ancak büyük olasılıkla biçimsel bir benzeşim söz konusudur.

4482-_Telezmek: “Baygınlık geçirmek” anlamından başka “Acele etmek” ve “Heyecanlanmak” manalarına da rastlanmıştır.

4483-_Telmirmek: Etrafa bakınmak, sağa sola bakınmak, başını sağa sola sallamak anlamlarının dışında “Titremek” manası da bulunur.

4484-_Temdeklemek: İşaretlemek, kaydetmek, mühürlemek, lekelemek, tayin etmek, tespit etmek manaları vardır.

4485- Tenelmek: Yükselmek, göğe çıkmak, havalanmak (havaya kalkmak) manasındaki fiil Ten/Teng kökünden türemiştir. Orijinali Tenelmek/Tengelmek olmalıdır. Benzeri açıklamaların hava, gök, yükselmek içeren manalarla ile ilgili olmak kaydıyla Ten- ile başlayan tüm sözcük ve fiiller için öne sürülebileceğini söylemek yanlış olmayacaktır.

4486- Tenger: “Gökyüzü” manası taşır. Teng/Ten kökü Türk-Moğol hatta daha geniş olarak Ural- Altay dilbirliği içerisinde yuvarlaklık, denklik, gökyüzü, semavilik, ilahilik ve Tanrı ile ilgili sözcükler türetir. Örneğin yaklaşık aynı söyleyişe sahip olan Tengir kelimesine “Tanrı” ve “Gökyüzü” ve “Daire” (belki de “Felek” kastedilmektedir) manaları ile rastlanır. Macarca’da ise Tenger kelimesi “Deniz” anlamı taşır.

4487-_Tengerlenmek: Dönmek, yuvarlanmak izahatları bulunan fiil tam olarak gökyüzü gibi dönmek demektir.

4488-_Tengişer: Özellikle müsabakalar için “Berabere” manası taşıyan kelime Ten/Teng/Deng/Den kökünden türemiş olup Denk kavramı ile doğrudan alakalıdır. Bu nedenle Dengişer biçiminde aktarılması da mümkündür.

4489-_Tengişmek: Özellikle müsabakalar için “Berabere kalmak” manası taşıyan kelimnin Dengişmek biçiminde aktarılması da mümkün görünmektedir.

4490-_Tengri: Eski Türk inanç sistemindeki tek Tanrı anlayışını ifade eden soyut kavramdır. Her ne kadar etimolojik olarak bağlantılı bulunsalar da “Tanrı” kavramından bazı farklılıklar göstermektedir. Günümüzde özellikle Batı literatüründe yaygın kabul gören biçimi ile “Tengrizm” (Tengricilik) inancının merkezinde yer alan temel kavramı olarak bütünüyle özel ve tekil bir isim haline dönüşmüştür. Ancak burada değinilmesi gereken diğer bir husus daha bulunmaktadır. Allah (c.c.) için “Tanrı” adının veyâ sıfatının kullanılıp kullanılamayacağı konusunda bitip tükenmeyen bir tartışma vardır. Bu hususta iki uç görüş bulunmaktadır. Bir tarafta “Tanrı” kelimesinin hiçbir biçimde Allah’ı tanımlamak için kullanılamayacağı hattâ daha ileri ve aşırı görüşlerde bunun günah olduğunu bile öne süren bir yaklaşım vardır. Diğer tarafta ise “Tanrı” sözcüğünün bir kelime olarak “Allah” adını birebir karşılayan, onun yerine kullanılabilecek bir sözcük olduğunu iddia eden, hattâ “Tanrı” tâbirinin yeterli olduğunu savunan görüşler bulunur. Ancak her ikisinin de hatâlı olduğu yönler oldukça fazladır. Öncelikle Elmalı’lı Hamdi Yazır’a (ve onun belirttiği üzere İslam bilginlerinin çoğunluğuna) göre “Allah” lafzı özel bir isimdir. Bu nedenle genel adların bazı kuralları onun için kullanılamaz, meselâ çoğulu yapılamaz. Buna karşın Türk-Moğol lehçe ve şîvelerindeki “Tanrı” sözcüğü mutlak tekillik içermez ve çoğulu olan “tanrılar” ifâdesi sıklıkla kullanılır. (“Tanrı” kavramının Arapça karşılığı olan “ilah” sözcüğünün de bu dilde çoğul çekimi yapılır.) Üstelik İslam öncesi eski Türk halk inançlarında en üstün ve başat güç durumundaki “Göktanrı” karşısında bile bir “Yertanrı” vardır. Dolayısıyla bir genel ad olarak da kullanılan “Tanrı” sözcüğü “Allah” adının birebir karşılığı değildir. Diğer taraftan Allah (c.c.), Kuran-ı Kerim’de “Nas Sûresi” içinde kendi zatı için “ilâhin-nas” (insanların tanrısı) ifâdesini kullanır. Dolayısıyla Kuran-ı Kerim’de Allah (c.c.) kendisi için “ilah” (tanrı) kelimesini bir anlamda tanımlayıcı olarak kullanmıştır. Yâni “Tanrı” olarak nitelenebilecek kendisinden başka bir varlığın olmadığını vurgulamıştır. İslam inancına göre tanrılık vasfı ve mutlak yaratıcı güç yalnızca ona âittir. Kelime-i Tevhid’de de bu durum açıkça görülür: “Tek Tanrı Allah’tır” (Allah’tan başka Tanrı yoktur). Örneğin Ahmed Yesevî sürekli olarak “Tengri Teâlâ” hattâ sıklıkla da “Allah Tengri” ifâdelerini kullanmıştır. Çünkü onun için Tengri zaten tek olan Allah’tan başka bir varlık değildir, olamaz da. Yâni “Tanrı” kelimesi tıpkı Avrupa dillerinde olduğu gibi bâzen özel ad olarak kullanılsa da çoğu zaman bir kategori belirtir. “Allah” sözcüğü ise İslam inancında kesin bir biçimde “Tek Tanrı” olarak tanımlanan yüce yaratıcıya mahsus en özel ve başka hiçbir varlığa özgülenemeyecek ve paylaşılamayacak bir isimdir. Ancak değişik özellikleri nitelenir: Bağışlayan, Yaradan, Acıyan, Yarlıgayan, Esirgeyen, Gözeten...

4491- Tengriken: “Tanrı’ya inanan kişi” manasındaki kelimenin Tenrigen ve Tenirgen biçimleri de bulunmaktadır.

4492-_Tepçek: İki farklı anlama rastlanmıştır. Asfalt düzleme silindiri ilk manadır. Bel (küreğe benzer sivri uçlu tarım aracı) için sapa takılan ayak basma bölümü ise diğer anlamıdır.

4493-_Tepelmek: Tümsek oluşmak, tümsekleşmek manası taşıyan fiilin B/P dönüşümü ile Tebelmek ve E/Ö dönüşümü ile Töbelmek biçimlerine de rastlanmıştır. “Tepe gibi yığılmak” deyimindeki içeriği de karşılamaktadır. Tepek/Tebek kavramı ise “Meme” manası taşır. “Tümsek oluşturmak” veya “Tepe gibi yığmak” anlamındaki Tepeltmek/Tebeltmek/Töbeltmek fiilinin de memesini ileri itmek, memesini dikleştirmek manasında kullanımı da mevcuttur.

4494-_Tepiske: “Firkete” (çengelli iğne) manasındaki kelimenin aslı Tebiske biçimindedir. Türkçe söyleyiş kolaylığı açısıdan B/P dönüşümü ile aktarılması daha uygun bulunmuştur.

4495-_Tepme: “Macun” (olasılıkla “Macun tüpü”) ve “Yün çuval” manaları bulunur. “Az pişmiş ekmek” anlamı ise Tepime biçiminden dönüşmüş olmalıdır.

4496-_Tepsek: “Dans” açıklaması ile verilmiş olan kelime aslında tam olarak ayağını yere vurarak yapılan dans demektir.

4497-_Tepsermek: Özellikle hastalık veya çıban, yara gibi rahatsızlıklar için “İyileşmek” (kurumak, sönmek) anlamı taşıyan fiilin kuraklaşmak, yağmur / su azalmak manalarında kullanıldığı da bilinir.

4498-_Tepşir: “Toplu iğne” anlamı taşıyan kelimenin aslı Tepşür şeklindedir. Türkçe ses uyumu açısından Ü/İ dönüşümü ile aktarılması daha doğru bulunmuştur.

4499-_Tereş: “Zahmet” anlamındaki kelimenin Tiriş biçimine “Gayret” manası ile rastlanmıştır. Sözcüğün etimolojisi net olmamakla birlikte ses dönüşümlerine dair (kesin olmayan) Tereş/Tiriş/Tireş/Direş yorumu geliştirilebilir. Direşmek fiili sebat etmek, inat etmek, zahmet çekmek manalarını ihtiva etmektedir.

4500-_Tergelenmek: “Araştırılmak” manası taşıyan sözcüğün bir şeyler sorup durmak, sürekli olarak soru sormak manalarında kullanıldığı da görülür.

4501-_Tergemek: “Hesaplamak” anlamındaki kelimenin “Yola hazırlamak” (yolculuk için hazırlamak) manası da bulunur.

4502-_Terinmek: “Nemlenmek” manasındaki kelimenin Ter sözcüğünden türediği açıktır.

4503- Terkelmek: “Ardına eklenmek” anlamına gelen fiilin Terkilmek ve Tirkelmek biçimlerine de rastlanmıştır. Fiilin ikinci manası olan “Kaydolmak” ise ilk içerik ile alakasız gibi dursa da aslında kayıtların peş peşe (ard arda) eklenmesi mantığından kaynaklanmaktadır. Terki kelimesi bineklerin ve hatta bisiklet, motosiklet gibi taşıtların arka kısmını (sürücünün arkasını), arka koltuğu tanımlar.

4504-_Terkemek: “Peş peşe eklemek”, “Ard arda dizmek”, “Arka arkaya sıralamak” manalarındaki fiilin “Kayıt etmek” veya “Tescil etmek” anlamlarında kullanıldığı da görülür. Sözcüğün başka bir varyantı olan Tirkemek fiili ise aynı zamanda “Biriktirmek” ve “Takmak” manaları da taşımaktadır. Terkenmek/Tirkenmek fiili de ard arda dizilmek, sıraya girmek, peş peşe gitmek manalarını içerir.

4505-_Terkitmek: “Kaydetmek” anlamından başka “Arkasına almak / oturtmak” manasında da kullanılır.

4506-_Terleşmek: Birlikte terlemek manasındaki kelimenin birlikte çalışmak, birlikte yorulmak ve ayrıca cinsel birleşmede bulunmak anlamlarında kullanımı da bulunmaktadır.

4507-_Tersevirmek: “Ters çevirmek” anlamındaki fiil Ters ve Evirmek sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4508-_Tersinmek: “Hafifçe terlemek” manasındaki kelimenin Ter sözcüğünden türediği açıktır. Ayrıca “Ters davranmak” ve “Terslik yapmak” deyimlerindeki manayı da karşıladığı görülmektedir. Fakat bu ikinci anlam grubu Ters kavramından türemiştir.

4509-_Teskinmek: “Bir ayak üstünde kendi etrafında dönmek” manasındaki kelimenin Tezginmek (tavaf etmek, bir şeyin etrafında dönmek) fiilinin farklı bir söylenişi olduğu açıktır. Anlam farklılaşması nedeniyle ayrıca verilmiştir.

4510-_Teşgiç: “Kağıt delgeci” anlamındaki kelime Deşmek/Teşmek (içini oymak) fiilinden türemiştir. Türkçe’ye Deşgiç olarak aktarılması da mümkün görünmekle birlikte orijinal söyleyiş daha uyumlu durmaktadır.

4511-_Teşik: “Hendek” manası taşıyan sözcük Deşmek/Teşmek (içini oymak) fiilinden türemiştir. Deşik şeklinde aktarılması da mümkün olmasına karşın asıl söyleyiş daha uygun bulunmuştur.

4512-_Teşirmek: “Teşhir etmek” anlamı taşıyan fiilin Arapça “Teşhir” kavramı ile hiçbir ilgisi olmayıp tamamen tesadüfi bir benzerlik söz konusudur. Deşmek/Teşmek/Çeşmek sözcükleri delmek, kazmak, soymak, giysilerini / kabuğunu çıkarmak, oymak, yırtmak anlamlarını içerir. Teşinmek/Çeşinmek ise soyunmak anlamına gelir.

4513-_Teteyleme: Çoçuklar için yürümeye başlama, ayaklanma manasında kullanılır.

4514-_Teyzirmek: “Temas etmek” anlamındaki sözcüğün T/D ve Y/Ğ dönüşümleri ile Değzirmek şeklinde aktarılması da mümkündür.

4515- Tezgele: “Sedye” ve “El arabası” manalarına rastlanmış olan kelimenin Tezgere biçimi de mevcuttur.

4516-_Tezginmek: “Tavaf etmek” (etrafında dönmek) manası taşıyan kelime Tezginmek/Tizginmek/Çizginmek dönüşümü ile Çizginmek fiiline bağlanır. Bu fiil bir çizgi üzerinde ilerleyerek tekrara başa dönmek anlamını içerir.

4517-_Tezikmek: “Acele etmek” anlamındaki fiilin Tizikmek söylenişi de bulunur.

4518-_Tezim: “Sıra” manasına sahip olan sözcüğün aslı Tezem biçimindedir, inisiyatif kullanılarak Türkçe’ye bu biçimde aktarılmıştır. Tezem/Tezim/Tizim/Dizim dönüşümü ile Türkçe Dizmek fiiline ve Dizi kavramına bağlanır.

4519-_Tezinmek: “Acele etmek” veya “Telaş etmek” manasındaki fiilin “Kaçmak” anlamı da bulunur (bu içeriğin Tizitmek biçimi de vardır). Aynı şekilde Tezitmek (acele ettirmek, telaş ettirmek) fiilinin de “Kaçırmak” anlamı da vardır (Tizitmek biçimine de rastlanır).

4520-_Tezpişmek: “Çabuk pişmek” anlamındaki kelime Tez ve Pişmek söczüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4521-_Tezürek: “Tezcanlı” (telaşlı, heyecanlı kişi) manası taşıyan kelime Tez ve Ürek (yürek) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Türkiye Türkçesi’ne Tezyürek biçiminde aktarılması da ihtimal dahilindedir.

4522-_Tığmak: “Men etmek” manası taşıyan fiilin Ğ/Y dönüşümü ile Tıymak telaffuzu da bulunur. Türev fiillerde de aynı ses dönüşümüne rastlanır.

4523-_Tıklamak: Tıkabasa doldurmak manasındaki fiilin orijinali Tıktamak biçimindedir. T(/D)/L dönüşümü ile aktarılmıştır. Türev sözcükler için de aynı durum geçerlidir.

4524-_Tınalgaç: “Ölüm meleği” anlamındaki kavram bileşik bir kelimedir. Tın/Tin (ruh) ve Algaç (alan, alıcı) sözcüklerinden oluşmaktadır, yani can alan demektir.

4525-_Tınamak: “Huzura kavuşmak” manasına sahip olan fiil mecazen “Ölmek” anlamında da kullanılır.

4526-_Tıncalmak: Gevşemek, dinginleşmek anlamlarındaki fiilin C/Ç farkı çok belirgin olmamakla birlikte Tınçalmak söylenişi de bulunur.

4527-_Tışlarmak: “Tatile çıkmak” manasına sahip olan kelime aslında orijin dilde Tıştarmak olarak yer alır. Tışlarmak veya Dışlarmak biçimlerinden birisi ile aktarılması daha uygun görünmektedir. Asıl söyleyişe daha yakın olan biçim tercih edilmiştir.

4528- Tıştamak: “Tatile gitmek” izahatı ile rastlanan sözcük uygun ses dönüşümleri ile Türkçe’deki Dışlamak fiilinin farklı bir söyleniş biçimidir. Ancak anlam Türkiye Türkçesi’ndeki içeriklerinden son derece farklı olup “dışarıya çıkmak” veya “dışarıya gitmek” mantığı ile anlaşılmalıdır. Türev sözcükler için de benzeri izahatlar geçerlidir.

4529-_Tızıkman: “Şövalye” demektir. Dızıkmak/Tızıkmak (tek dizi üzerine çökmek) fiilinden türemiştir. Dızıkman söylenişi de bulunmaktadır.

4530-_Tızman: “Şövalye” veya “Kabadayı” manasında kullanılan kelime aslında Dızıkmak/Tızıkmak (tek dizi üzerine çökmek) fiilinden türemiş olup kökenindeki anlam itibariyle dizini yere vuran kişi demektir. Dızman söylenişi de bulunmaktadır. Anadolu’daki Efe (Zeybek) kavramını da akla getirmektedir. Hem kabadayı hem bir tür şövalye olarak nitelenebilecek olan efelerin oynadıkları halk oyununda dizlerini yere vurmaktadırlar. Kabadayılığın, yiğitliğin dizi yere vurma ile ilişkilendirildiği görülmektedir.

4531-_Tigin: “Prens” / “Şehzade” anlamındaki kelimenin T/Ç dönüşümü ile Çigin biçimi de vardır.

4532-_Tirez: Kapıların sürgülenerek kilitlenmesini sağlayan bir ucu yuvarlak kamaya benzer demir çubuktur. Yapılan kilitleme işi Tirezlemek fiili ile anlatılır. Açılmaması için kapının yüksekliğinin yaklaşık orta kısmına denk gelecek biçimde arkadan dayanan kalınca tahtaya da Direz denildiği bilinmektedir ve bir tür payanda olup kapı ve zemin arasında üçgen oluşturacak şekilde eğimli durur.

4533-_Tirişmek: Buruşmak, kırışmak anlamlarındaki kelimenin “Gayret etmek” manası yine yaklaşık aynı içeriğe sahip olan Tereşmek (“Zahmet çekmek”) fiilinde verilmiştir. Her iki söyleyiş de (kesin olmamakla birlikte) uygun ses dönüşümleri ile Direşmek fiiline bağlanmaktadır.

4534-_Tirmen: “El değirmeni” anlamı taşır. Tirmen/Tiğirmen/Teğirmen dönüşümü ile Değirmen sözcüğüne bağlanır.

4535-_Tirzek: “Arpacık sivilcesi” demektir. Tirsek/Dirsek (köşe, çıkıntı) kavramı ile doğrudan bağlantılıdır hatta farklı bir söylenişidir.

4536-_Tivelek: “Zürafa” demektir. Zürafanın “Deve”ye (Tive/Teve) benzetilmesi söz konusudur.

4537-_Tiyin: “Sincap” anlamındaki sözcüğün Teyin/Teğin/Değin/Deyin biçimleri de bulunur.

4538-_Tiyişmek: “Laf atmak” anlamı taşıyan fiil Teyişmek ara formu ile Deyişmek (karşılıklı konuşmak) kelimesine bağlanır.

4539-_Toğalak: “Tahta top” manası taşımaktadır. Toğlak kelimesine de “Küre” anlamı ile rastlanmıştır.

4540-_Toğdur: “Cadı” kavramına denk düşen varlığın dokuz kat yer altında yaşadığı söylenir. Sözcüğün Dok/Doğ/Toğ/Tok kökü ile olan bağlantısı bu bağlamda dikkate değerdir.

4541- Toğlamak: “Hesaplamak” anlamı taşıyan fiilin “Piyes oynamak” manası da bulunur. Tog/Toğ/Doğ/Duğ kökünün rakam, sayı, hesap ile ilgili kelimeler türettiği görülmektedir. Örneğin; Duğar sözcüğü numara (sayı), rakam manası taşır. Toga/Togan/Togar kelimelerinin de yine numara (sayı), rakam demek olduğu görülür. Togalamak ise “Numaralamak” manası taşır.

4542-_Toğlan: “Şahane” / “Harika” manası taşıyan sözcüğün “Ğ” düşmesi ile Tolan söylenişi de vardır.

4543-_Toğma: “Yerli” (halk, insan) anlamındaki sözcüğün Doğma şeklinde aktarılması da mümkündür.

4544-_Toğum: Hem üreme hem de kurban anlamına gelen sözcüğün bu iki anlamı aslında birbiri ile çelişik gibi görünmekle birlikte, aslında kurbanla birlikte bereketin artacağı inancının sözel anlamda bir dışavurumudur.

4545-_Tokaşmak: “Örülmek” demek olan kelime ağaç, üzüm bağı vs. için salkımlanmak, bir dalda veya sapta çok sayıda meyve çıkmak (özetle “Meyve ile örülmek”) manası ile de kullanılır.

4546-_Tokay: Tokay/Tukay/Tugay/Togay sözcüklerine koruluk (küçük orman), akarsu kenarlarındaki çalılık alan, ırmak kıyılarında su bastığı için yeşil kalan alan, ırmak kıvrımları arasındaki yeşillik arazi manaları ile rastlanır.

4547-_Tokçun: “Vahşi” manası taşıyan kelimenin Tokşun söylenişi de bulunur.

4548-_Toklamak: “Beslemek” izahatı ile verilen fiil tam olarak “Tok hale getirmek” demektir.

4549-_Toksunmak: Yaklaşık olarak “Karnı zil çalmak” deyimindeki manayı karşılamaktadır. (Aslında kelime kökündeki içeriğe bakılacak olursa iki izahat geliştirilebilir. İlk olarak “tok hale gelmek istemek” demektir. İkincisi ise karnın “tok” diye ses çıkarması anlamını ihtiva eder.) “Az yemek” (tokmuş gibi davranmak) manasına da rastlanmıştır.

4550-_Toktalmak: Tahkim olmak, yerleşmek, durdurulmak, güçlenmek, sağlama alınmak, pekişmek anlamlarını ihtiva eder.

4551-_Toktavul: “Şeref nöbetçisi” (veya “Saygı nöbetçisi) olarak çevrilen kelime aslında tam olarak “Kımıldamadan duran / nöbet tutan asker” demektir.

4552-_Tolamar: “Yüzük parmağı” anlamındaki kelimenin aslı Tolamır biçimindedir.

4553-_Toldukurgan: Bileşik bir kelimedir. “Mozole” demektir. Sözcüğün ikinci kısmını oluşturan Kurgan kavramı net olarak mezar, türbe, höyük anlamlarına gelir. Başlangıçtaki Toldu sözcüğü için ise iki açıklama geliştirilebilir. İlk olarak içi dolu veya doldurulmuş manası ağır basmaktadır. Diğer bir ihtimal ise dahili (içte olan) anlamıdır ki, mozolenin daha büyük bir yapının içinde bulunmasından dolayıdır.

4554- Tolgamak: “Karnı ağrımak” veya “Karnı şişmek” anlamlarındaki kelimeye eski kayıtlarda G/K dönüşümü ile “Tolkamak” biçimi ile rastlanmıştır. Çağdaş söyleyiş Türkçe’ye daha uygun bulunarak tercih edilmiştir. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir. Bundan başka Tolgamak söylenişi ile “Dönmek” ve “Kıvrılmak” manalarına da rastlanmıştır.

4555-_Tolkumak: “Dalgalanmak” manasındaki fiilin mecazen “Hezeyan etmek” ve “Heyecanlanmak” anlamlarında kullanıldığı da görülmektedir. Kısıtlı da olsa T/Ç dönüşümü ile Çolkumak/Colkumak ve T/D dönüşümü ile Dolkumak biçimlerine de rastlanmıştır. Türev fiiller ile sözcükler için de aynı izahat geçerlidir.

4556-_Tolkutmak: “Coşturmak” manasındaki fiilin “Yerinden oynatmak”, “Kımıldatmak”, “Hareketlendirmek” içerikleri de bulunur. Çolkutmak/Colkutmak varyantları da mevcuttur.

4557-_Tolmaç: “Medyum” (ruh çağırıcı, içine ruh girerek onun ağzından konuşan kişi) ve “Rüya tabircisi” içerikleri aslında kelimenin ikincil mana grubunu oluşturmaktadır. Gerçekte “Tercüman” ilk anlamdır. Türkçe’deki Dilmeç/Tilmeç (tercüman) kavramı ile de etimolojik bağı bulunmaktadır. Ancak bu ikincil manalar zamanla bazı bölgelerde daha fazla ön plana çıkmıştır. Hatta kavram Almanca’ya “Dolmetscher” (Dolmeçer okunur) şeklinde “Rüya tabircisi” manası ile geçmiştir.

4558-_Tomagay: Şapkaya, başlığa, kalpağa, asker kepine, taca takılan kuş tüyü ayrıca kürklü başlık, yırtıcı kuşların kafasından yapılan başlık anlamlarına rastlanmıştır.

4559-_Tomağa: Evcilleştirilmiş yırtıcı kuşların çevrelerine zarar vermelerine engel olmak, evcilleştirilmekte olanların da kaçmadan durmalarını sağlamak amacıyla gözlerine takılan bir tür kapatıcı gözlüktür. Ava salınırken çıkartılır.

4560-_Tomar: Özellikle kağıt için rulo (sarılarak yuvarlanmış nesne) manasında kullanılan kelimenin Yunanca kökenli olduğu kimi kaynaklarde yer almaktadır. Ancak Türkçe Tom/Top kökü ile bağlantısı gözden kaçırılmaktadır.

4561-_Tomayak: “Baldırı çıplak” manasındaki kelimenin bileşik bir sözcük olduğu görülmektedir. İkinci sıradaki kavram olan “Ayak” çok açık olarak görülebilmektedir. Fakat baştaki “Tom” kelimesinin çıplaklık, yalınlık içerikleri ile ilişkisi netleştirilememiştir.

4562-_Tomlamak: “İlaçlamak” (ilaçla tedavi etmek) anlamı taşıyan sözcüğün orijinali Tomnamak biçimindedir. Az da olsa rastlanan N/L dönüşümü söz konusudur.

4563-_Tomşuk: Papağan veya bazı tür kuşların üstteki parçası şişkin olan gagaları için kullanılan bir ifadedir. Tumşuk kelimesi aslında “Burun” demektir. Ancak U/O dönüşümüne uğramış olan bu söyleyişte anlam özgünleşmiş olduğu için ayrıca verilmiştir. Tomşur (fil hortumu) kavramı ile de kökensel bağlantısı bulunur ki filin hortumu da yine bir tür burun olarak anlaşılmaktadır. Tomşalamak/Tumşalamak ise filin hortumunu kıvırarak birşeye sarması anlamına gelir.

4564- Tomurtka: “Matkap” demektir. Toğurtka/Tonurtka/Tonurtka/Tomurtka sözcüğü “Ağaçkakan” (kuş) anlamına gelir. Burada matkabın ağaçkakana benzetilmesi söz konusudur.

4565-_Tonamak: “Soymak”, “Soygun yapmak” içerikleri Don/Ton kökünden kaynaklanmaktadır. Kökende “giysilerini çıkarmak” manası yer alır. Bundan başka “Bahşiş almak” ve “Dilimlemek” anlamları da bulunur. Tonak sözcüğüne de eski kaynaklarda “Soygun” anlamı ile rastlanmıştır.

4566-_Tonguç: “İlk evlat” anlamındaki sözcüğün Tonguş ve Tunguç söylenişleri de vardır.

4567-_Tonkaymak: “Devrilmek” manasındaki kelimenin “Secde etmek” manası da vardır. “Soyulmak” (kabuk) ve “Kısalmak” içeriklerine de rastlanmıştır.

4568-_Tonmay: “Margarin” demektir. Ton (donmuş) ve May (yağ) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Donmay biçiminde de aktarılabilir.

4569-_Tonuzlan: “Brachynus” (Latince) türü böceği tanımlamaktadır. Tonuzlan/Toğuzlan ve Doğuzlan/Donuzlan biçimleri de halk ağızlarında kullanılır. Tomuslan/Tomuzlan kelimesine ise “Hamam böceği” manası ile rastlanmıştır. Söyleyişlerin tamamında böceğin domuza benzetilmesi söz konusudur. Tonuzgan/Tomuzgan biçimleri de mevcuttur.

4570-_Tonyağ: “Margarin” demektir. Ton (donmuş) ve Yağ sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Donyağ biçiminde de aktarılabilir.

4571-_Topağ: Satranç oyununda “Kale” demektir. Futbol gibi oyunlar için de kullanılması mümkün görünmektedir. Topa söylenişi de bulunur.

4572-_Topatar: Askeri silah türü olan “Top” manasında kullanılan sözcük Top (“Gülle” manasında) kelimesi ve Atmak fiilinin çekimli halinin bileşminden oluşmaktadır.

4573-_Topçalamak: “Yumak haline getirmek” manasında kullanılan fiilin Topşalamak söylenişi de bulunmaktadır.

4574-_Topraltmak: Köfte, içli köfte, bulgur köftesi ve benzeri yiyeceklerin yapılırken sıkılması, ayrıca çamurun avuçta sıkıştırılarak top haline getirilmesi bu fiille ifade edilir.

4575-_Topramak: Özellikle toprak için (sürüldükten sonra zaman geçen veya sulandıktan sonra kuruyan) veya ırmakların taşıyıp biriktirdiği çamurlar kastedilerek parça parça bir araya gelerek katılaşıp sertleşerek farklı büyüklüklerde sert kitleler oluşmasını tanımlar. Ayrıca içli köfte gibi elde sıkılarak yapılan yiyeceklerin oluşturulmasını da tanımlamaktadır. Dilin ve kültürün özellikliklerine dayalı olarak kimi zaman bazı sözcükleri bir iki kelimeden oluşan karşılıklarla tanımlamak çok zor olmakta (veya hiç mümkün olmamakta) hatta bazen uç örneklerde paragraf düzeyinde açıklamalar gerekmektedir. Türev sözcükler de dahil edildiğinde açıklama daha da genişlemektedir. Burada da çok basit gibi görünen ama en azından uzun bir cümleyi gerektiren bir tanım zorunlu olmuştur. Topralmak fiilinde de yine benzeri bir izahat yapılabilir; toprağın yumru yumru topaklanması ifade edilmektedir.

4576-     Topranmak: “Kendini sıkmak” , “Kendini kasmak”, “Kaskatı kesilmek” deyimlerindeki içerikleri karşılayan fiil açıklanarak daha da net hale getirilebilir. İnsanın kollarını (hatta bazen de ilave olarak bacaklarını da) göğsüne doğru çekerek kendisini tortop etmesini, tüm vücudunu yumru haline getirerek (cenin pozisyonu gibi bir şekle girerek) sıkmasını anlatmaktadır. Elbetteki bu duruma çoğunlukla üzüntü, yas, psikolojik sorun gibi değişik duygu durumları neden olmaktadır.

4577-     Topşur: Bir tür telli Moğol çalgısıdır. Tovşur söylenişi de mevcuttur.

4578-_Topuklanmak: “Diz çökmek” demektir. Topuk kelimesi kimi lehçelerde “Diz kapağı” anlamı taşır.

4579-_Torağa: Özellikle çiftlik için “Kahya” manasında kullanılır. Bileşik bir kelimedir. İlk sözcük olan Tor kavramının içeriği burada çok da net değildir. Ancak yine de kelimenin bilinen manalarından yola çıkarak yorum yoluyla mertebeli, mevkili anlamlarına ulaşılabilir. İkinci sözcük olan Ağa ise son derece açıktır.

4580-_Toralmak: Sipere yatmak, siper almak manasındaki fiilin solmak, soluklaşmak, matlaşmak anlamı da bulunmaktadır.

4581-_Toramak: Siper olmak (kendini siper etmek) manasından başka oluşmak, ortaya çıkmak, meydana gelmek anlamlarını içerir fakat bu ikinci anlam grubu “Türemek” fiilinin farklı bir söyleniş biçimi olması ile ilişkilidir.

4582-_Toratmak: “Ağ atmak” (balık tutmak için) manasındaki fiil Tor (ağ) ve Atmak kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4583-_Torbalan: Bulgar halk kültüründe annelerin küçük çocukları korkutmak için bahsettikleri korkunç bir varlıktır. Çocukları çantasına alarak kaçırdığı söylenir. Türkiye’de Torbacı veya Torbalı olarak tanınır. Torbasını damlarda bacadan içeriye sarkıtır ve içinde hediyeler vardır, fakat bunu almak isteyen çocuğu torbasıyla yukarıya çeker. Yani Noel Baba’nın tam karşıtı bir karakter olarak ortaya çıkar. Kavramın kökeni Torba sözcüğünden kaynaklanır. Sözcüğün ikinci kısmında ise Türkçe Almak fiili göze çarpar. Bu bağlamda “Torbasına Alan” biçiminde bir anlamı olduğu söylenebilir. Tatarca’da Torba sözcüğünün “Baca” manası taşıyor olması da dikkat çekicidir.

4584-_Torlamak: “Örmek” (kafes, ağ), “Kuşatmak”, “Sarmak”, “Ötmek”, “Acemilik etmek” ve “Hasat etmek”, “Ağ atmak”, “Ağla yakalamak” şeklinde birbiri ile kısmen alakalı veya tamamen bağlantısız anlamlarına rastlanmıştır. Torlanmak ise örülmek, toplanmak, kuşatılmak, ağla yakalanmak anlamlarında kullanılır.

4585- Tormuş: “Uzun ömürlü” manası taşımaktadır. İnsan adı olarak da kullanıldığı dikkate alınırsa Türkçe’deki Durmuş isminin varyantı olduğu rahatlıkla görülebilir.

4586-_Torunmak: “İkamet etmek” demektir. Durunmak fiiline diğer bir içerik olarak aktarılmasının daha uygun olup olmayacağı değerlendirilmelidir.

4587- Tosarmak: “Set çekmek” anlamı taşıyan fiilin mecazi “Surat asmak” içeriği de vardır.

4588- Tosmak: “Kafasını vurmak” / “Başını çarpmak” manalarındaki fiil ilginç bir biçimde Türkiye Türkçesi’ndeki bileşik “Başvurmak” sözcüğünün gerçek anlamına denk düştüğü gibi “Müracat etmek” içeriğini de karşılamaktadır. Bundan başka “Mani olmak” (engellemek, engel koymak) ve “Yolun / suyun önünü kapatmak” anlamlarına da rastlanmıştır.

4589-_Totuğan: “Papağan”demek olan kavramın aynı anlama gelen Arapça “Tuti” sözcüğü ile benzeşim sonucu ortaya çıkmış olması muhtemeldir.

4590-_Tovar: Rusça’ya da geçmiş olan sözcük, ticari mal (emtia) demektir. Tavar/Davar sözcükleri de küçükbaş hayvanları tanımlamakta olup geçmişte, kapitalizm öncesi dönemlerde zenginliğin en önemli ölçütlerinden birisi sayılmaktaydı. Rusça’daki Tovarış/Tavarış (“Yoldaş”, İngilizce “Comrad”) kavramı da yine bu kelimeden türemiş ve özellikle Sosyalist dönemde ideolojik bir kavram olarak kullanılmıştır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus ne Türkçe “Yoldaş” ne de İngilizce “Comrad” sözcüğünün anlam içeriği açısından kavramın tam karşılığı olmadıklarıdır. Tovarış/Tavarış (tam Türkçe karşılığı Tovardaş/Tavardaş) kelimesi Sosyalizmin ortaklaşacılık anlayışına da uygun olarak tamı tamına aynı mala ortak olan kişi (mal ortağı) demektir. Dolayısıyla Tavar kelimesinin de tercih edilmesi mümkündür. Tuvar kelimesine ise “Hayvan sürüsü” manasında rastlanmıştır.

4591-_Tovardaş: “Mal ortağı” veya “Sürü ortağı” manasındaki sözcüğün Tavardaş varyantı da bulunur.

4592-_Tovarsak: Malı mülkü çok seven, çok mal isteyen, mala mülke gözü doymayan, malperest kişileri tanımlamakta kullanılan bir tabirdir. Tavarsak biçimi de mevcuttur. Aynı ses dönüşümü Tovarsamak/Tavarsamak (çok mal istemek, mala mülke gözü doymamak) fiilinde de görülür.

4593-_Toyalmak: “Ziyafete / şenliğe katılmak” manasındaki fiilin “Karın doyurmak” anlamına da rastlanmıştır.

4594-_Toyarlamak: “İşkence yapmak” veya “Eziyet etmek” anlamındaki fiilin Totarlamak/Todarlamak/Toyarlamak/Tuyarlamak biçimleri de vardır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir. “Tuyar/Duyar” ise bir tür kötü ruhu tanımlar.

4595-_Toyaş: “Düğün yemeği” veya “Ziyafet” anlamı taşır. Toy (şenlik, ziyafet) ve Aş (yemek) sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

4596- Toybaş: “Düğün kahyası” anlamındaki kavram Toy (şenlik, ziyafet) ve Baş sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

4597-_Toyçan: “Gong” manasındaki kelime ilk bakışta dış kaynaklı (özellikle de Çince) gibi görünse de aslında Türkçe olma ihtimali çok yüksektir. Bu durumda Toy (şenlik, ziyafet) ve Çan sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelime olduğunu söylemek mümkündür ve şenliklerde çalınan büyük çan şeklinde tanımlanabilir.

4598- Toydu: “Dünya” manasına gelen sözcüğün ikinci anlamı mitolojide Yeraltı Balığı’dır. Bu bağlamda yeryüzünü sırtında taşıyan balık veya Toy/Doy kökü üzerinden Doymak fiili alakasıyla yeryüzünü yutan balık olarak anlaşılabilir.

4599-_Toyga: Toyga/Toğga/Tovga kelimeleri değişik lehçe ve şivelerde birbirine çok benzer yemekler olan yayla çorbası, yoğurt çorbası, ayran çorbası, peskütan çorbası manalarında kullanılır.

4600-_Toymaç: “Papara yemeği” (içine ekmek doğranarak yenen yemek) anlamındaki kelimenin Toymaş/Doymaş/Doymaç biçimleri de bulunur.

4601-_Toytuvar: Düğün kurbanı (düğünde veya hemen öncesinde kesilen hayvan) demektir. Toy (şenlik, düğün) ve Tuvar/Tovar (davar, küçükbaş hayvan) kelimelerinin bileşik halidir.

4602-_Toyun: Budist keşiş anlamındaki sözcük Kam (şaman) veya Efendi (sahip, İngilizce: Lord) manasında da kullanılmıştır. Türklerde erkek kamlar veya baksılar için saygı belirten bir unvan olarak da tercih edilir. Bazen de tanrıların sıfatı olarak geçer. Kadın şamanlar veya tanrıçalar için ise “Hotun” (Hatun) tabiri kullanılır. Bu bağlamda Toyun ve Hatun (Toyon ve Hoton) bir ikili oluşturur. Sözcüğün Çince veya Tibetçe kökenli olma ihtimali yüksektir. Yine de “Toy” (şenlik, düğün) sözcüğü ile olan kökensel bağlantısı geçmişte düğünleri şamanların yönetmesiyle ilgili olarak Türkçe ile de uyum gösterir.

4603-_Tozalan: “Elektrikli süpürge” anlamında kullanılan kavram bileşik bir kelimedir. Toz sözcüğü ve Almak fiilinin çekimli halinden oluşmaktadır.

4604-_Tozmak: “Eskimek” içeriği Türkiye Türkçesi’nde bilinen yaygın anlamlarından önemli bir farklılık arz etmektedir.

4605-_Tozulmak: “Eskimek” veya “Darmadağın olmak” manası mecazen de kullanılır. Aslında bir benzetme vardır; eskiyen (daha doğrusu eskimeye terkedilen) bir şey tozlanacaktır.

4606-_Töbelemek: “Dövmek” izahatı ile verilmiş olan kelime Türkçe’de mecazi anlamı ile kullanılan “Tepelemek” fiilinin farklı bir biçimidir. Türk dünyasının değişik yörelerindeki halk kültürlerinde Arapça “Tövbe” kelimesinin farklı bir söyleyiş biçimi olarak rastlanan “Töbe” sözcüğü ile hiçbir bağlantısı yoktur. (Bu kavram üzerinden ele alındığında Töbelemek fiili “Tövbe etmek” demektir. Töbeleşmek ise karşılıklı olarak tövbe ederek bir düşmanlıktan vs. örneğin kan davasından vazgeçmek anlamında kullanılır .) Türev fiiller için de benzeri izahatlar geçerlidir.

4607- Töbemek: Sözcüğün kök anlamı başına bir şey takmak demektir (Teb/Tep/Töp/Töb kökü kafa, yükseklik, yukarı, tepe ile ilgili kavramlar türetir). Daha özel bir anlam olarak ise genç kızın başına nişanı simgeleyen bir başlığın takılması manası vardır. Bu nedenle sözcük “Nişanlamak” olarak izah edilir.

4608-_Tögerek: “Yuvarlak pişirme sacı” manasındaki kelimenin “Yuvarlak sac ekmeği” anlamı da vardır. Töğrek sözcüğü ise “Daire” manası taşır.

4609-_Tömek: “Komite” veya “Konsey” olarak çevrilen sözcük aslında tam olarak yuvarlak masa toplantısı demektir. Töm sözcüğü yuvarlak masa manası taşır.

4610-_Tönkermek: Genel bir mana ile “Devirmek”, daha özelleşmiş olarak “İhtilal yapmak” anlamındaki fiilin Tünkermek biçimi de mevcuttur.

4611-_Törebey: Olasılıkla sonradan Derebeyi kavramına dönüşen kelimedir. Töre (eski dönemlerdeki yazılı olmayan gelenek hukuku) ve Bey sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4612-_Törel: “Örfi” (geleneksel) ve Türel söylenişine sonradan yüklenen “Adli” manası bulunur. Tür/Tör kökünden kaynaklanan gelenek, örf, adalet, hukuk, teamül, müzakere manalarıyla bağantılı sözcüklerde Ö/Ü dönüşümüne sıklıkla rastlanır. Türkiye Türkçesi’nde bahsi geçen içeriklerle ilgili olmak kaydıyla kavramların Tör- ile başlaması daha uygun görünmektedir.

4613-_Törelemek: Günümüzde “Dava etmek” veya “Dava açmak” anlamında kullanılan fiil aslında “Töreye başvurmak” ya da “Töreyi uygulamak” (uygulanmasını istemek) demektir. Türelemek biçimi ise tercih edilmemiştir. Töreleşmek ise “Davalaşmak” (karşılıklı olarak dava açmak) ve mahkemece “Müzakere etmek” (töreye uygun kararı vermek için toplanıp tartışmak) anlamları taşır. Töreleştirmek ise “Kararlaştırmak” (töreye uygun hüküm vermek, töreye uydurmak) demektir. [Açıklama: Töre’nin geçmişte yazılı olmayan hukuk kuralları olarak algılandığı unutulmamalıdır. Günümüzdeki bazı yanlış uygulamalar ve hukuktan üstün görme yönündeki kimi yöresel yaklaşımlar nedeniyle kavramın içerdiği bazı olumsuz algıların geçmişte bulunmadığı hatta tam tersine günümüzde “Hukuk” kavramına yüklenen ulvi değerlerin birebir “Töre” kavramına ait olduğu asla dikkatten kaçırılmamalıdır. Aksi takdirde bu kavram ve türeyen bütün kelimeler yanlış anlaşılacaktır. Töre kavramının içeriğinin olumsuz algılarla yüklenmesi ise yasal boşlukların daha fazla olduğu hatta kanunların imkan tanıdığı dönemlerde özellikle de ceza indirimi gibi durumlardan yararanabilmek adına hukuka aykırı eylemlere maalesef törenin dayanak olarak gösterilmeye çalışılmasıyla iyice pekişmiştir. Töre böylece korkulan, ürpertici bir sözcüğe dönüşmüş ve hatta kimi zamanlar -algılanan biçimiyle belki de haklı olarak- Töre’yi lanetlemek bir modaya dönüşmüştür. Üstelik bu sadece Türkiye’ye özgü bir durum olmayıp Sovyetler Birliği yönetimindeki Türkî devletlerde de buna benzer önyargılar geleneklere ve Töre’ye karşı gelişmiştir. Böylece de içerikteki olumlu faktörler geri plana itilmiş ve geçmişte yerine getirdiği düzenleyici işlev de unutulmuştur. Oysa ki tekrar vurgulamak gerekirse geçmişte hukukun yazılı olmadığı çağlarda, hatta “Hukuk” kelimesinin Arapça’dan dilimize bile henüz geçmemiş olduğu dönemlerde toplumu düzenleyen yazılı olmayan kuralların toplamı demektir. Hatta günümüzde bile Türk Dünyası’nın önemli bir kısmında Töre/Türe denildiğinde kesinlikle olumsuz çağrışımlar akla getirmediği bir gerçektir. Kaldı ki, Dil Devrimi’nde Türe kelimesi “Adalet” karşılığında önerilmiştir. Üstelik Töre kurallarının namus cinayeti, kan davası, berdel, zorla evlendirme gibi birkaç çağdışı uygulamaya indirgenerek algılanması da son derece yanlıştır. Tersine olumlu bir örnek vermek gerekirse geçmişteki Türk Töresi’ne göre devleti yöneten hakanın/kağanın adil olması gerektiği aksi takdirde Tanrı’nın bu yetkiyi elinden alacağı eski kayıtlarda yer alır. Buna benzer biçimde Töre’nin emri olarak sayılan pek çok olumlu hükme eski eserlerde rastlanır. Üstelik günümüzde dahi Töre’yi yazılı hukuka eşit sayan, ülkeyi Töre kurallarına göre yöneten modern devletler dahi vardır. Örneğin; İngiltere, Kanada, Avustralya... Sorun pek çok toplumsal konuda olduğu gibi kavramın kendisinden değil istismar edilmesinden kaynaklanmaktadır.]

4614- Töreleşmek: Hukuk (ve kamu/toplum) önünde “Davalaşmak” (karşılıklı olarak dava açmak, mahkeme huzurunda tartışmak, töreye uygun olarak iddilarda bulunup konuşmak) ve ayrıca hüküm verici yani mahkeme açısından ise “Müzakere etmek” (töreye uygun kararı vermek için toplanıp kendi aralarında tartışmak) anlamlarında kullanılır. Töreleştirmek ise “Kararlaştırmak” (töreye uygun hüküm vermek, haksız bulunan tarafı töreye uydurmak) manasına sahiptir.

4615-_Töşbev: “Kolan” (atın karnının altından geçirilen kayış) manasındaki kelime Töş/Döş (göğüs) ve Bev/Bav (bağ) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4616-_Töşek: Aslında Anadolu Türkçesi’ndeki Döşek (yatak, yere serilen yatak) kelimesinin farklı bir söylenişinden ibarettir. Ancak son derece farklılaşmış bir içerikle “Tezgah” anlamına sahip olduğu için orijinal biçim korunmuştur. Aksi takdirde Türkçe’de zaten var olan kelimeye yeni bir anlam olarak eklenmelidir.

4617-_Töştük: “Ağaç gövdesi” manasındaki kelimenin Töşdük söylenişi de yaygındır. “Peştemal” anlamı ise D/L dönüşümü ile Töşlük hatta Anadolu Türkçesi’ndeki Döş (göğüs) kavramına uygun olarak Döşlük olarak da aktarılabilir.

4618-_Töyer: Sözcük Töyer/Töğer/Tüğer/Düğer dönüşümü ile Düğ/Tüğ köküne bağlanır ki, izahatı olarak verilen “Düğüm” kelimesi de yine bu kökten türemiştir.

4619-_Töyge: “Dayak” demektir. Töyge/Töğge/Döğge/Dövge dönüşümü ile Döğ/Döv köküne bağlanan sözcük Döğüş/Dövüş kavramı ile akrabadır.

4620-_Töygeç: “Havan tokmağı” manası taşıyan kelime Töygeç/Töğgeç/Döğgeç dönüşümü üzerinden Döğ/Döv köküne bağlanır. Türkiye Türkçesi’ne Döğgeç veya Dövgeç olarak aktarılması da mümkündür. Dövgüç sözcüğünün de “Havan” manası taşıdığı görülür.

4621-_Töyne: Töyne/Töğne/Tüğne/Düğne dönüşümü ile Düğ/Tüğ köküne bağlanır. Sözcüğün açıklaması da olan “Düğüm” kavramı da yine bu kökten türemiştir. Aktarılırken Türkçe uyarlamada tercih imkanı bulunan “Düğne” biçiminin ise “Düğme” kelimesi ile de yakın ses benzerliği dikkate değerdir.

4622-_Tözlemek: “Temel atmak” anlamı taşıyan fiil orijin dilde Töztemek olarak yer alır.

4623- Tuğan: “Set”, “Bent” demektir. “Örtmek” (peçe, perde vs.) veya daha özelleşmiş izahatlarla “Peçelemek”,“Perdelemek” veya “Yüzünü örtmek”, ayrıca genel olarak birşeyin “Önünü kapatmak” veya “Önüne set çekmek”, bazen de “Engel koymak” / “Engellemek” manalarını içeren Toğamak/Togamak/Tugamak/Tuğamak/Tuvamak/Duvamak/Duğamak fiilinden türemiştir. Toğan söylenişi de mevcuttur. Sözcüğün “Akraba” manası ise doğumla ilgili sözcükler türeten Tuğ/Toğ/Doğ kökünden gelir.

4624-_Tuğlamak: “İmzalamak” manasındaki kelimenin “Destan okumak” anlamı da vardır. Fakat bu ikinci içerik söyleyişte kaybolan “U” sesinin düşmesi ile Tuğulamak biçiminden ortaya çıkmış olabilir. Ayrıca “Mani olmak” manasına da rastlanmıştır.

4625-_Tuğlan: “Mart” ayı manasındaki kelimenin Tuğulan biçimi de bulunmaktadır.

4626-_Tuğlanmak: “İmzalanmak” manasındaki kelimenin “Tefekkür etmek” anlamı da vardır. Fakat bu ikinci içeriğin Tuğulanmak biçiminden “U” sesi düşmesi ile ortaya çıkmış olması ihtimali bulunmaktadır.

4627-_Tukmaç: Tukmaç/Tukmaş/Tokmaş/Tokmaç/Toğmaç/Toğmaç söz dizisindeki kelimelere Türk Dünyası’nın değişik yörelerinde makarna, erişte, kuskus manaları ile rastlanır.

4628-_Tulağan: “Şubat” ayı demek olan kelimenin Tuluğan ve “Ğ” düşmesi ile Tulan biçimi de bulunur. Kimi yörelerde “Mart” ayı manasında da kullanılır.

4629-_Tulanmak: “Çimlenmek” anlamı taşıyan sözcüğün “Yan yatmak” (yana devrilmek) manası da bulunur.

4630-_Tulay: “Tibet tavşanı” manasındaki kelimenin Tolay biçimine “Tavşan” genellemesi ile rastlanmıştır.

4631-_Tulga: “Miğfer” manası taşıyan sözcüğün Tolga ve ayrıca Tuvulga/Tuğulga/Toğulga/Tovulga biçimleri de mevcuttur.

4632-_Tulganay: “Dolunay” anlamındaki kelime Tulgan/Tolgan (dolu, dolgun) ve Ay sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4633-_Tulpar: Türk mitolojisindeki efsanevi uçan atın adıdır. Kanatları olan genelde beyaz veya kara (tek renk) bir at olarak betimlenir. Kuday (Tanrı) tarafından yiğitlere yardımcı olması için yaratılmıştır. Kanatlarını hiç kimse göremez çünkü Tulpar kanatlarını yalnızca karanlıkta ve çok uzun mesafeleri aşarken açar. Rüzgardan bile hızlı olup onu geçtiğine inanılır. Moğolya devlet armasında Tulpar motifi yer alır. Ayrıca Kazakya’da bir havayolu şirketinin adı olarak kullanılmaktadır. “Tulpar” adı yalnızca Türk lehçelerinde değil komşu Avar, Lak, Andı, Dargı ve Tabasaran kavimlerinin dillerinde de yer alır.

4634- Tumak: “Kadın şapkası” anlamındaki kelime Anadolu Türkçesi’nde Tumak/Tubak/Tuvak dönüşümü ile Duvak (gelin başlığı / baş ve yüz örtüsü) haline gelmiştir. Büyük olasılıkla ilk biçimi de yine gelinlere takılan veya hediye edilen bir başlığı ifade etmektedir. Günümüzdeki Duvak uygulaması evlenecek nişanlı kızın başına Tumag/Tumak adı verilen bir şapka takarak veya gelinin bu şapkadan sarkıtılan bir örtü ile yüzünü gizleyerek dolaşmas ile alakalıdır. Sözcüğün “Boynuzsuz hayvan” manasına da rastlanmıştır.

4635-_Tumak: “Yüz örtmek” manasında kullanılır. Tummak/Dummak (T/Ç dönüşümü ile Çummak) ise suya dalmak demektir.

4636-_Tumşalamak: “Sarmak” manasındaki fiilin Tomşalamak telaffuzu da vardır (M/P dönüşümü ile “Yumak sarmak” manasındaki Topçalamak fiiline bağlanır). Filin hortumunu kıvırması veya bir şeye sarması da yine Tomşalamak/Tumşalamak fiili ile anlatılır.

4637-_Tumşuk: Özellikle hayvanlar için “Burun” manası taşır. Tomşuk söyleyişi papağan türü kuşların gagaları için de kullanılır. Tomşur (fil hortumu) kavramı ile de etimolojik olarak alakalıdır ve filin hortumu da halk anlayışında bir tür burun olarak düşünülmektedir. Tumçak/Tumşak/Tumşuk/Tumçuk ve Tomşuk/Tomçuk/Tomçak/Tomşak kelimeleri değişik şive ve lehçelerde hep burun veya bağlantılı kavramları tanımlar.

4638-_Tun: Henüz doğurmamış, o an için çocuğu bulunmayan kadınları tanımlar. İlk doğan çocuk için de bu ifadenin kullanıldığına da rastlanır. Bundan başka bu içeriklerden tamamen bağlantısız olarak “Loş” ve “Kürk” anlamlarına da rastlanmıştır.

4639-_Tuncukmak: Nefesi daralmak, soluğu kesilmek, canı sıkılmak, şok olmak, hayret etmek, çiftleşmek istemek, kendisini kaybetmek manalarını içerir. Tunçukmak telaffuzu da bulunur, ancak C/Ç farkı çok belirgin değildir.

4640-_Tundoğar: “Arefe günü” anlamında kullanılmaktadır. Tun/Tün (gece, akşam) sözcüğü ve Doğmak fiilinin bileşiminden oluşmaktadır. Tuntuğar/Tuntuvar biçimleri de mevcuttur (Doğmak > Tuğmak).

4641-_Tungan: Sonradan Müslüman olan kişileri (doğuştan olmayanları) tanımlamak için kullanılan bir ifadedir. Anadolu Türkçesi’ndeki “Döngen” sözcüğü ile bağlantılıdır. Fakat bu kavramda aşağılama ve hor görme manası bulunduğuna dair bir bilgiye ulaşılamamıştır. Muhtemelen Türkler arasında yaşayan ve başka kavimlerden gelen (örneğin Çinliler gibi) ve Müslüman olan kişiler için kullanılmaktadır.

4642-_Tunguyuk: “Uçurum” manası taşıyan kavram bileşik bir kelime gibi görünmektedir. Tun (loş, karanlık, kayıp, dipsiz) ve Guyuk (kuyu) kelimelerinin bileşiminden oluşması büyük bir olasılıktır.

4643-_Tunma: Tortu, çökelti manasındaki kelimede bağlantısız birkaç içerik daha bulunmaktadır. “Dağ keçisi” anlamı Ç/T dönüşümü ile Çunma/Çunma/Çungma kelimesinin farklı bir söylenişidir. Dolayısıyla bu içerik Tunma/Tungma biçimiyle de değerlendirilebilir.

4644- Tunmak: Çökmek, çökelmek, tıkanmak, loşlaşmak, sağırlaşmak, tıkanmak anlamlarını içerir. İçeriklerin tamamı birbiri ile uyumludur.

4645-_Turamak: “Dikilmek” (kalkmak) manasındaki fiilin Turaymak biçimi de bulunur.

4646-_Turguzmak: Tesis olmak, yerleşmek, ikamet etmek, konumlanmak, düzgün hale gelmek, ayağa kalkmak manalarını içerir.

4647-_Tursay: “İsteksiz” (belki de “Çekingen”) manasındaki kelimenin Dursay olarak aktarılması da mümkündür. Aynı şekilde “İsteksiz davranmak” (“Dudak bükmek”) anlamında kullanılan Tursaymak fiilinin de Dursaymak biçiminde aktarılması da mümkündür.

4648-_Turşanba: Çarşamba gününü ifade eder. Farsça bir ek ile oluşturulmasına karşın tamamen Türk kültürüne özgüdür. Fars mitolojisindeki Türk hakanı Tur’un adından geldiği en akla yatkın görüştür.

4649-_Turuğ: Dilek ağacı olarak çevrilen kavram gerçekte Kam (Şaman) Ağacı’dır. İnanışa göre Tanrı ilk şamanı yarattığında onun evinin önüne sekiz dallı bir ağaç dikmiştir. Bu nedenle her şaman kendisini temsil eden bir ağaç diker. İşte bu ağaca “Turuğ” adı verilir. Şamanların ağaçtan doğduğuna inanılması, evliliklerin ağacın altında yapılması hep bu kavram ile bağlantılıdır.

4650-_Tusamak: “Fırsat beklemek” / “Fırsat kollamak” / “Fırsat gözlemek” anlamındaki kelimenin “Tuzak kurmak” manası Tuzamak söylenişinde verilmiştir. Her iki içerik de birbiri ile uyumlu olup “Tuzak kurarak gözlemek” veya “Tuzağa düşürmek için fırsat kollamak” şeklinde genişletilmesi de mümkündür.

4651-_Tusanmak: “Tuzağa düşmek” anlamı taşıyan fiilin Tuzanmak söylenişi de bulunmaktadır. Aralarında bir tercih yapılamadığı için her iki biçim de ayrı birer başlık olarak verilmiştir.

4652-_Tusatmak: “Tuzağa düşürmek” manasındaki fiilin Tuzatmak söylenişi de vardır. Aralarında bir tercih yapılamadığı için her ikisi de ayrı birer başlık olarak verilmiştir.

4653-_Tuslağan: “Tepsi” veya “Sini” manasındaki kelime orijin dilde Tustağan biçimiyle yer alır. T/L dönüşümü ile alınmıştır. Tuzlağan biçimiyle aktarılması da değerlendirilebilir.

4654-_Tuslamak: “İkram etmek” anlamı taşıyan kelime aslında Tustamak biçimindedir. Türkçe’ye T/L dönüşümü ile aktarılmıştır. Türev sözcükler için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

4655-_Tusutmak: “Faydalandırmak” manasındaki kelimenin Tuzutmak biçimi de bulunur.

4656-_Tuşalamak: “Rastlamak” / “Tesadüf etmek” manasındaki sözcüğün Tüşelemek biçimi de mevcuttur. Rastlantı, tesadüf, nişan (hedef), isabet manaları ile ilgili olmak kaydıyla Tuş/Tüş dönüşümü yaygındır.

4657- Tuşgulanmak: Nişan alınmak, hedefe koyulmak, hedefe yerleştirilmek, hedef alanına girmek, atış menziline girmek anlamlarında kullanılır.

4658-_Tuşuzmak: “Müsabaka yapmak” veya “Maç yapmak” anlamında kullanılır. Kelime kökeninde ise “Rastlaşmak” / “Karşılaşmak” içeriği bulunur.

4659-_Tut: “Pas” manasındaki kelimenin Tot biçimine de rastlanmıştır.

4660-_Tuvadak: Duvadak/Duğadak biçimleri de bulunan sözcük “Angut” kuşu manasına gelir ve tıpkı bu kavramda olduğu gibi hakaret amaçlı da kullanılır. Aptal, ahmak, sersem gibi anlamlara sahiptir.

4661-_Tuvarmak: “Havale etmek” anlamı taşıyan fiilin “Hayvanları koşumdan çözmek” manası da bulunur.

4662-_Tuza: “Nöbet” anlamındaki kelimenin Toza/Tuza/Tusa söylenişleri bulunmaktadır.

4663-_Tuzamak: “Tuzak kurmak” anlamındaki kelimenin Tusamak söylenişinin “Fırsat beklemek” içeriği de mevcuttur. Ayrıca “Tuzlamak” anlamı da bulunmaktadır, ancak bu içerik doğrudan Tuz kavramından türemiştir.

4664-_Tuzanmak: “Tuzağa düşmek” manasındaki fiilin Tusanmak söylenişi de vardır. Aralarında bir tercih yapılamadığı için her ikisi de ayrı birer başlık olarak verilmiştir.

4665-_Tuzatmak: “Tuzağa düşürmek” anlamına sahip olan fiilin Tusatmak söylenişi de bulunmaktadır. Aralarında bir tercih yapılamadığı için her iki biçim de ayrı birer başlık olarak verilmiştir.

4666-_Tuzlaç: “Salamura” manasındaki kelimenin Tuzlaş söylenişi de vardır.

4667- Tüğlez: Özellikle ağaç için zirve, tepe (en üstteki dal) manasındaki kelimenin Tüylez/Tülez biçimleri de bulunmaktadır. Tülenge/Tüylenge sözcüğü de yine aynı anlamı taşır. Tüğlezmek/Tüylezmek/Tülezmek fiili de kuş için “Zirveye konmak” anlamında kullanılır.

4668-_Tüğmek: “Düğümlemek” manasındaki fiil Düğ/Tüğ kökünden türemiş olup Düğmek biçiminde aktarılması da yanlış olmayacaktır. Ancak orijinal söyleyişte de herhangi bir sıkıntı yoktur. (Tıpkı Anadolu’da Düğüm sözcüğünün bazı yörelerde Tüğüm şeklinde telaffuz edilişinde olduğu gibi.) “Örtmek” (peçelemek, maskelemek) manasına da rastlanır. Tüymek söylenişi de vardır.

4669-_Tüğne: “Dağlama” (ateşle) manasındaki kelimenin Töğne ve Tükne söylenişleri de mevcuttur. Töğen/Tüğen/Tüken biçimlerine de rastlanmıştır.

4670-_Tüğnemek: “Dağlamak” (ateşle) manasındaki fiilin Töğnemek ve Tüknemek biçimlerine de rastlanmıştır. Türev sözcükler için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

4671- Tüğsün: “Kördüğüm” anlamındaki sözcük Düğ/Tüğ kökünden türemiş olup Düğüm kavramı ile kökensel olarak doğrudan bağlantılıdır.

4672-_Tüğün: Sözcüğün “Duvak” (gelin örtüsü) anlamı Tüğemek (maskelemek, perdelemek) fiilinden türemiştir. “Düğün” kavramı ile benzerliği de dikkat çekicidir. “Düğüm” kavramı ile de Düğ/Tüğ kökü üzerinden doğrudan alakalıdır.

4673- Tüğür: “Davul” anlamındaki kelimenin Tüğür/Tühür/Tüngür dönüşümündeki söylenişleri de mevcuttur.

4674-_Tükel: Mitolojide ağaçtan doğduğuna inanılan kişidir. Uygur söylencelerinde adı “Tükel Tigin” olarak geçer. Eski Türk efsanelerinde ağaçtan doğma motifine sıklıkla rastlanır.

4675-_Tükeşmek: “Birlikte tükenmek” manasındaki kelimenin “Sırtına binmek / oturmak” anlamı da bulunur. Tükeştirmek ise “Sırtına bindirmek / oturtmak” demektir.

4676-_Tündermek: “Şekil değiştirmek” manasındaki kelime Tündermek/Töndermek dönüşümü üzerinden Döndermek fiiline bağlanır.

4677-_Tündüzleme: “Mesai” olarak açıklanan kelime aslında tam olarak “Akşama kadar çalışma” anlamına gelmektedir.

4678-_Tünermek: “Akşam olmak” veya “Karanlık basmak” manalarındaki kelimenin Tün (akşam) ve Ermek sözcüklerinin bileşik hali olma ihtimali vardır ancak yapım ekleri ile de oluşması ihtimal dahilindedir. Ancak kesin bir şey söylemek zordur. “Uzaktan belirmek” manasına da rastlanmıştır.

4679-_Tüneyik: “Gece kapanan çiçek” olarak tanımlanan Tüneğik kelimesinin bir genelleme mi olduğu yoksa özel bir tür için mi kullanıldığı anlaşılamamıştır. Ancak yapılan taramalarda Tüneyik (Ğ/Y dönüşümü) söylenişi ile “Uyku çiçeği” olarak da bilinen “Oksalis çiçeği”nin kastedildiği kanaatine ulaşılmıştır. Türkiye Türkçesi’ne daha uyumlu görünen bu ikinci biçim tercih edilmiştir.

4680-_Tüpse: “Saksı” manasındaki sözcüğün Avrupa dillerinden kaynaklanan “Tüp” (İngilizce “Tube”) kavramı ile hiçbir alakası yoktur. Türkçe kök, yeraltı, aşağı yön bildiren Töp/Tüp/Tip/Dip kökünden türemiştir.

4681-_Türegen: “Akraba” anlamındaki kelimenin Töregen söylenişi de vardır.

4682-_Türel: “Irsi” (genetik) anlamına gelir. “Adli” (aslında “Örfi”) manası ise Törel sözcüğünde verilmiştir. Tür/Tör kökünden kaynaklanan üreme, yaratma/yaratılma, çeşit, doğum manalarıyla bağantılı sözcüklerde Ü/Ö dönüşümüne sıklıkla rastlanır. Türkiye Türkçesi’nde bahsi geçen içeriklerle ilgili olmak kaydıyla kavramların Tür- ile başlaması daha uygun görünmektedir.

4683- Türgeç: “Makara” veya “Bobin” manasındaki kelimenin Törgeç ve Dürgeç biçimleri de vardır. Tür kökünden kaynaklanan sözcüklerde Ü/Ö dönüşümü ve T/D dönüşümü çok sık rastlanan bir durumdur ve hangi kavramın hangi biçimde söylenip yazılacağını doğru tespit etmek ve karar vermek çoğu zaman çok zor olmaktadır.

4684-_Türme: Rusça kökenli olduğu farklı kaynaklarda belirtilen sözcük hapishane, cezaevi, zindan manalarında kullanılır. Törme söylenişi de yaygındır. Türkçe kökenli “İnce kumaş” anlamına da rastlanmıştır.

4685-_Türmene: “Sandviç” manasındaki kelimenin Dürmene biçiminde aktarılması da mümkündür.

4686-_Tüşek: “Minder” açıklaması ile verilmiş olan sözcük Döşek kavramının farklı bir söylenişinden başka bir şey değildir. Ancak anlam farklılaşmış olduğu için bu şekliyle verilmiştir. Diğer bir olasılık ise derleme kaynaklı bir yanlış karşılık olmasıdır.

4687-_Tüşüt: “Hayal” anlamı taşıyan sözcük Düş/Tüş kökünden türemiş olup Düş (rüya, hayal) kavramı ile doğrudan bağlantılıdır.

4688-_Tüyreğüç: “Toplu iğne” manası taşıyan kelimenin Tüyreğüş/Tüyrevüş söylenişleri de vardır.

4689-_Tüyümşek: “Lenf düğümü” biçiminde kısaltılarak izah edilen kelime aslında vücudun değişik yerlerinde görülen, özellikle de hastalık zamanlarda koltuk altında beliren ve sonra kaybolan şişkinlikleri tanımlamaktadır. Koltuk altındaki bu şişkinlikler çoğunlukla vücudun hastalıklara verdiği tepki olarak lenf bezlerinde gerçekleşmektedir. Tüyünçek/Tüyünşek ise karında şişkinlikle birlikte görülen ağrıyı ve karın bölgesindeki (bağırsaklardaki) düğümlenmeyi ifade eder. Tüy/Tüğ/Düğ kökünden türeyen bu kelimelerin tamamı “Düğüm” kavramı ile doğrudan bağlantılıdır.

4690-_Tüzek: “Kaide” (kural) demektir. Mitolojide ise ilk yasa koyucu efsanevi kişinin adıdır. Bu isim töre oluşturmayı, yasa koyuculuğu ve düzeni temsil eder. Şecere-i Türki’de avladığı geyiği pişirip yerken elinden bir parça eti tuzla’ya (tuz taşına, tuz kayasına) düşürmesi ve böylece tuzun keşfi anlatılmaktadır. Bu bağlamda efsaneye göre özel isim “Tüzek” aynı zamanda “Tuz” sözcüğü ile de alakalı görünür.

4691-_Tüzemek: “Nizama sokmak” ve “Kanun koymak” manalarındaki fiilin “Eşitlemek” anlamı da bulunmaktadır.

4692-_Tüzmek: “Kanun çıkarmak” (eski tabirle “Taknin etmek”) demek olan kelimenin “Nizam sağlamak” manası da bulunmaktadır. Aslında sözcük bu iki manayı birden ihtiva eder, yani kanun çıkararak toplumsal düzeni sağlamak daha geniş ama daha doğru bi açıklamadır. “Sabretmek” ve “Sebat etmek” manalarına da rastlanmıştır.

4693-_Uba: “Kamp” manasındaki sözcük Oba kavramının farklı bir söylenişinden ibarettir. Ancak anlam belirli bir düzeyde özelleşmiş olduğu için olduğu gibi alıntılanmıştır. Türev sözcükler ve fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

4694- Ubır: Yaklaşık olarak “Vampir” kavramını karşılar. Ancak Türk halk kültüründe anlatılan özellikleri kendine özgü olup ölüp Batı kültüründeki vampir anlayışından son derece farklı yönleri de bulunmaktadır. Ölüp dirilen bir varlıktır. Genellikle ölen büyücülerin veya çok kötü kimselerin Ubır’a dönüştüğüne inanılır. İri başlı, uzun kuyruklu bir yaratıktır. Ağzından ateş püskürür. Günlerce hatta aylarca hareketsiz kalabilir, istediğinde uçabilir. Etrafına bulaşıcı hastalık yayar. Ne bulursa yer. İstediği şekle girebilir, hatta güzel bir kız kılığına bürünebilir. Kurt veya yaban köpeği kılığına girip koyunları parçalar. Leşle beslendiği de söylenir. Bir dağın başında toplanıp, kaçırdıkları insanları yedikleri de anlatılır. Kadınları ve hayvanları emmeyi sever. Bazı halk inançlarında ise ele geçirdiği insanın içinde yaşayan korkunç bir yaratıktır. Ubıra dönüşen kimseler yemeye doymazlar ve geceleri kalkıp yemek ararlar ve bulamadıklarında ise gidip başka evlerden çalarlar. Üstelik çok yemelerine karşın zayıf kalırlar. Çünkü yedikleri yemek kendilerine değil, içlerindeki Ubır’ı beslemektedir. Yakalanacakları zaman bir ateş topuna dönüşerek bacadan kaçarlar. Ubır olduğu anlaşılan bir ölünün mezarı açılıp çivi çakılır, ayrıca şüphelenilen bir cesedin Ubır’a dönüşmemesi için ateşin altından geçirilmesi gerekir. Sözcük Up/Ub/Ob/Op kökü ile ilişkili olup bu kök açgözlülük, doymazlık, yutma anlamları içerir.

4695-_Ubramak: “Hezeyan etmek” (sayıklamak, saçmalamak) ve “Kabus görmek” (karabasan çökmek) manalarındaki kelime Ubır (vampir, kötü varlık) kavramı ile bağlantılı olup Ubıramak biçiminden “I” sesi düşmesi ile dönüşmüş olmalıdır. Upramak söylenişi de mevcuttur.

4696-_Uca: Yüce/Yuca/Uca dönüşümü ile Yüce sözcüğünün farklı bir varyantıdır. Bu mana ile ilgili olmak kaydıyla Uca- ile başlayan tüm sözcüklerde aynı izahat geçerlidir.

4697-_Ucadağ: “Yüksek dağ” izahatı ile verilen sözcük Yüce/Yuca/Uca dönüşümüne uğramış ilk kelime ile Dağ kavramının bileşiminden oluşmuştur. Kalıp olarak “Uludağ” izahatı da mümkündür.

4698-_Ucukmak: Filizlenmek (ucu çıkmak), sonuna varmak / gelmek, sonu görünmek içeriklerinin tamamı “Ucu görünmek” deyimindeki manayı karşılar.

4699-_Uculamak: “Başa geçmek” veya “Öne geçmek” izahatları ile verilen fiilin “Nihayete ermek” anlamının ise “Ucu görünmek” veya “Ucuna varmak” / “Ucuna gelmek” deyimlerindeki içeriklere denk düştüğü anlaşılmaktadır.

4700-_Ucutmak: Aslında “Filiz vermek” anlamını da karşılayan “Uç vermek” ve ayrıca “Ucunu göstermek” deyimlerindeki içeriklere denk gelmektedir.

4701-_Uçaralmak: “Haber almak” anlamında kullanılan fiili bileşik bir kelime olma ihtimali yüksektir. Uçar (haber) ve Almak sözcüklerinin bileşimi kuvvetle muhtemeldir.

4702-_Uçarmak: “Haber almak” manasının aslında birisiyle karşılaşıp bilgi edinmek, karşılaştığı birinden malumat almak, muhabirlik yapmak şeklinde açıklanması daha doğru olacaktır. Hatta “Röportaj yapmak” içeriğinin eklenmesi daha uygun görünmektedir. Oçarmak fiili de karşılaşmak, karşı karşıya gelmek demektir.

4703- Uçarav: Ehlileştirilmiş yırtıcı kuşları kullanarak yapılan av demektir. Uçmak fiilinin çekimli hali ve Av sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4704-_Uçarga: “Planör” anlamındaki sözcüğün orijinali Ozarga şeklindedir (U/O ve Ç/S/Z ses dönüşümleri).

4705-_Uçabarmak: “Cennete gitmek” anlamı taşıyan kelimenin aslı Uçabarmak şeklindedir. Bileşik bir sözcük olup sondaki kısım Barmak/Varmak (ulaşmak) fiilidir. İlk kısım ise Uçmak fiili Uçmağ/Uçmag/Uçmak (cennet) kelimesi ve Uç (sınır) kavramı ile alakalı olabilir.

4706-_Uçduk: “Yüksük” anlamı taşıyan kelimenin T/L dönüşümü ile Uçluk biçiminde aktarılması da mümkündür. Parmağın ucuna takılan nesne demektir.

4707-_Uçmağ: “Cennet” anlamındaki kelimenin Uçmak biçimi de yaygındır.

4708-_Uçmak: Fiil özel olarak “Cennet’e gitmek” manasında kullanılır. Örneğin duruma göre söylenen “Uçtu” sözcüğü bile “Cennet’e gitti” olarak anlaşılır.

4709-_Uçramak: “Ucuna gelmek” (sonuna gelmek ve ayrıca kıyısına gelmek) deyimindeki manayı karşılar. “Rastlamak” manası ise farklı bir söylenişi olduğu Oçramak fiilinde verilmiştir.

4710-_Uçraşmak: “Randevulaşmak” anlamı Oçraşmak (karşılaşmak) fiili ile de bağlantılı görünmektedir.

4711-_Uçukmak: “Korkudan sararmak” veya “Beti benzi atmak” deyimlerindeki manaları karşılar.

4712-_Uçunmak: “Paniklemek” olarak izah edilen sözcüğün içeriği “Aklı başından gitmek” deyimindeki manaya denk düşer. “Pişman olmak” manasına da rastlanmıştır.

4713-_Udulaşmak: “Cilveleşmek” manasındaki fiil Odulaşmak biçiminden dönüşmüş olmalıdır. Od (ateş) kavramı ile ilişkili olarak “Birbirini ateşlendirmek” manasına geldiğini söylemek mümkündür.

4714-_Uğçalmak: “Preslenmek” izahatı verilen fiilin Uğzalmak biçimi de bulunur.

4715-_Uğçamak: “Preslemek” izahatı verilen fiilin Uğzamak biçimi de bulunur.

4716-_Uğçum: “Vadi” veya “Kanyon” anlamındaki kelimenin “Uçurum” manası Oğçum söylenişinden aktarılmıştır.

4717-_Uğmaç: “Kuskus” (yiyecek) anlamına gelen sözcüğün Uğmaş söylenişi de bulunmaktadır.

4718- Uğnak: “Nöbet” veya “Sinir krizi” bazı yörelerde ise “Gülme krizi” manasında kullanılan kelime çok büyük olasılıkla Uğunak biçiminden söyleyişte zaten kaybolan “U” sesi düşmesi ile ortaya çıkmıştır.

4719-_Uğra: “Kalın un” veya “Kepekli un” manası taşıyan kelimenin Oğra ve Uvra/Ufra biçimleri de mevcuttur. Hamur açarken yapışmaması için ele sürülebilir, hamurun altına veya üzerine serpilebilir.

4720-_Uğralanmak: “Cine tutulmak” (cinlenmek) manasındaki kelime “Titremek” (titreme nöbeti geçirmek), “Kriz geçirmek”, “Ruhlar tarafından ziyaret edilmek” anlamlarında kullanılır. Burada titreme nöbetinin de yine cinlerle veya ruhlarla ilişkilendirildiği anlaşılmaktadır. Üğrelenmek biçimi de bulunmaktadır. Uğralamak/Üğrelemek ise (özellikle cinler veya ruhlar için) selamlamak, ziyaret etmek anlamlarına gelmektedir. Bundan başka Uğra (kalın un) kelimesinden kaynaklanan yapışmaması için hamura kalın un veya kepekli un serpmek içeriği de bulunur.

4721-_Uğrola!: “Merhaba!” demektir. Uğur ve Ola (olsun) sözcüklerinin bileşimiyle ortaya çıkmıştır. Aradaki “U” sesi düşmüştür.

4722-_Uğru: “Gizli yapılan iş” (gizlice yapılan kötü davranış) demektir; anlam daralması ile “Hırsızlık” (çalma) manasında kullanılır olmuştur. Ayrıca “Hırsız” veya “Haydut” / “Eşkıya” anlamlarında da kullanıldığı görülen kelimenin Oğru söylenişi de bulunur. Türev sözcükler için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

4723-_Uğrulamak: “Hırsızlık yapmak” veya “Eşkıyalık yapmak” demektir. Oğrulamak biçimine “Gizli iş çevirmek” veya “Gizlice iş yapmak” manaları ile rastlanmıştır.

4724-_Uğrun: “Gizlice”, “Habersizce” manalarının yanında Oğrun biçimine “Esrarengiz” anlamı ile rastlanmıştır.

4725-_Uğrunmak: Gizlenmek, saklanmak, hırsızlık yapmak, gizli iş yapmak manalarını içerir.

4726-_Uçkalamak: “Acımak” (merhamet etmek) demek olan fiile aslında Uçkalamak biçiminde rastlanmıştır. Fakat Uğuçlamak (affetmek) fiili ile olan bağlantısı dikkate alınarak Uğuçkalamak söylenişinden “Ğ” düşmesi (“uzun “U” kısalması) ile oluştuğu kanaatine ulaşılmıştır. Bu nedenle önsel biçim tercih edilmiştir.

4727-_Uğukmak: “Tövbe etmek” manasındaki kelimenin “Sara nöbeti tutmak” anlamına Oğukmak biçimi ile rastlanmıştır.

4728-_Uğulsak: Karışık (karmakarışık) anlamındaki kelimenin aslı Uğulzak biçimindedir.

4729-_Uğulsamak: Karışmak (karmakarışık olmak) anlamı taşıyan fiilin aslı Uğulzamak şeklindedir. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

4730- Uğunmak: Soluğu kesilerek baygınlık geçirmek, uzun süre nefessiz kalmak, sinir krizi geçirmek, histeri krizi geçirmek, gülme krizine girmek, acıdan/ağrıdan iki büklüm olup kıvranmak anlamlarında kullanılır.

4731-_Uğurmak: “Mesut olmak”, “Bahtiyar olmak” anlamındaki fiilin Oğurmak söylenişi de vardır.

4732-_Uğursunmak: “Hayra (alamet) saymak” (hayırlı addetmek) / “Hayra yormak” anlamına gelir. Arada küçük bir nüans bulunan Uğrusunmak fiili ise “Şerre (alamet) saymak” (şerli addetmek) / “Şerre yormak” demektir (gizlice kötülük planlamak ve kötü işler yapmakla ilgili olumsuz manalar içeren ve bu içeriklerle bağlantılı kelimeler türeten Uğru kavramından). Çözümlemelerde iki kavramın birbirine karışmaması için dikkatli olmak gerekmektedir.

4733-_Uğut: Mayalı buğday maltından yapılan içecek / ekmek / tatlı manalarından kullanılır. Malt elde etmek için buğday çimlendirilir, kurutulur bazen de kavrulur ve öğütülür. Sözcüğün “Malt” manası da mevcuttur.

4734-_Uğuz: Sözcüğün “Zeki” manasının Oğuz biçimi de bulunur. Özellikle hayvanlar için “İlk süt” manası ise Avuz kavramında açıklanmış olmakla birlikte alternatif söyleyiş olarak tekrar verilmiştir.

4735-_Uk: “Kabile” ve “Mermi” şeklinde iki açıklaması bulunan sözcüğün Ok kavramının farklı bir söylenişi olduğu anlaşılmaktadır. Ok kelimesinin Türkçe’de kavim, kabile, klan anlamlarında kullanıldığı zaten bilinen bir durumdur. “Mermi” anlamı ise bir savaş aleti olarak oka benzetilmesinden kaynaklanmış görünmektedir.

4736-_Ukan: Türkçe’nin farklı lehçe ve şivelerinde Oğan/Okan/Ukan/Uğan sözcükleri Tanrı, Rab, Yaradan manalarında kullanılmaktadır.

4737-_Uklamak: “Soyu sürmek” anlamına sahip olan kelimenin orijinali Uktamak biçimindedir.

4738-_Uksamak: “Soya çekmek” olarak açıklanan kelime aslında “Benzemek” manasına gelir, en azından U/O dönüşümü ile bu içeriği barındıran Oksamak/Okşamak fiiline bağlanır. Sözcüğün kökeninde de aslında bu bağlamda “Atalarına benzemek” mantığı bulumaktadır. Azerice’deki yine aynı manaya gelen Oxşamaq (kalın gırtlaksı H sesi ile söylenen Ohşamak) sözcüğü de bu anlamları içeren Uk/Ok/Oh/Oğ kökünden kaynaklanmaktadır ve aslında Oksamak olan fiilden S/Ş dönüşümüne uğramıştır. Tıpkı bu dönüşümde olduğu gibi (Oksamak > Okşamak) burada da Ukşamak söylenişine de rastlanır. Özetle ifade etmek gerekirse; Oksamak/Okşamak/Ohşamak/Oğşamak/Oşamak ve Uksamak/Ukşamak/Uğşamak/Uşamak/Yuşamak söz dizilerinin tamamı var olan başka manalarının yanısıra aynı zamanda “Benzemek” anlamına (ve “Emsal olmak”, “Örnek olmak”, “Soya çekmek” gibi yan içeriklere) sahiptirler. Türev fiiller ve sözcükler için de benzeri açıklamalar dikkate alınmalıdır.

4739-_Uksanmak: Taklit etmek, özenmek, örnek almak manalarını içeren kelime aslında tam olarak “Benzemeye çalışmak” demektir.

4740-_Ukunmak: “Kani olmak” anlamındaki fiilin “Tevazu göstermek” manası da vardır.

4741- Ulamak: İletmek, nakletmek, entegre etmek, ilave etmek, bağlamak manalarını içerir. Türev fiiller için de bu içeriklerin tamamı türevlenerek geçerlidir.

4742-_Ulamcı: “Nakliyeci” ve ikincil olarak “Kaçakçı” anlamlarının dışında bazı yörelerde “Çalıntıcı” (çalıntı mal satıcısı) manasına da rastlanır ki, bu üç anlamda da malın bir yerden alınarak başka bir yere götürülmesi ortak noktadır. Bu bağlamda “Ulam” sözcüğü kaçakçılık anlamına da gelir.

4743-_Ularmak: Sivrilmek, yorulmak, sayıklamak (uykuda konuşmak) manaları vardır.

4744-_Ulay: “Zam” demektir. Ilay kelimesine ise “Zam” (harç) manası ile rastlanmıştır. U/I dönüşümü ihtimali mevcuttur.

4745-_Uldan: “Ayakkabı köselesi” manasındaki kelimenin Ultan söylenişi “Ayakkabı tabanı” izahatı ile kayıtlarda yer almaktadır. Ulduk kelimesi ise eski kaynaklarda tabansız, ayakkabısız, nalsız manaları ile geçmektedir.

4746-_Uldar: “Zemin” demektir. Uldur/Ultur kelimesi ise “Taban” manası taşır. İki sözcük aynı kavramlar olduğu kanaatiyle birleştirildi.

4747-_Uldurmak: “Tohum atmak” veya “Tohum dikmek” olarak verilen anlamın yanında bazı kaynaklarda “Ağaç dikmek” manasına da rastlanmaktadır. Fakat bu aslında ilk içeriğin biraz farklılaşması ile ortaya çıkmış ikincil bir tanımdır. Oğulduruk/Uğulduruk/Ulduruk kavramları ise “Rahim” (dölyatağı) manası taşımaktadır. Buradan “Döllemek” manasına da ulaşmak mümkündür.

4748-_Ulmak: Özellikle meyve-sebze için “Olgunlaşmak” manasındaki kelimenin Anadolu Türkçesi’ndeki Olmak fiilinin farklı bir söylenişi olduğu çok açıktır (Anadolu’da yine bu anlamla kullanımı da yaygındır). Asıl kaynakta Ulmak sözcüğüne başka hiçbir tanım veya açıklama eklenmediği için daralmış (özelleşmiş) bir anlam bulunduğu kanaatiyle alıntılanmıştır. Bundan başka kirlenmek, çürümek (çürüyüp kokmak), eskimek manaları da bulunmaktadır.

4749-_Uluğ: “Ejderha” anlamı taşıyan sözcük Çin kökenlidir. Çin anlatılarında Lung/Long (bazen Lu/Luu) olarak bahsedilen ejderha için bu bölgelere yakın Türk kavimlerinin ejderhaya Ulu/Uluu/Uluğ demeleri ise söyleyiş kolaylığı bakımından tesadüfî olsa bile onun büyüklüğü ve görkemi ile de ilgilidir.

4750-_Uluğaş: “Ziyafet” anlamı taşıyan sözcük Uluğ/Ulu (büyük) ve Aş (yemek) kelimelerinin bileşiminden oluşmuştur.

4751-_Ulukapı: “Bab-ı Ali” (yüce kapı) demektir. Uluğ/Ulu (büyük) ve Kapı sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. Uluğkapı söylenişi de bulunur.

4752-_Ulukayın: Ulu (yüce) ve Kayın (ağaç) sözcüklerinin bileşiminden oluşur. Yerle göğü birbirine bağlayan efsanevi “Yaşam Ağacı”dır. Dünya ile birlikte yaratılmış ve Kayra Han tarafından dikilmiştir. Dünya’nın, yeraltının ve göğün tam merkezinde yer alır. Gökleri delip bilinmez yüksekliklere çıkar.

Dalları gökyüzünü ayakta tutar, kökleri ise toprağın tüm katlarını delip yeraltı okyanusuna kadar uzanır. Dokuz boy (Türklerin dokuz kavmi veya yeryüzündeki dokuz büyük insan ırkı) bu ağacın dokuz dalından türemiştir. Köklerinden yaşam suyu (Bengüsu) akar. Dallarından biri Güneş’e biri de Ay’a uzanır. Osmanlı Devlet’nin kurucusu Osman Bey’in rüyasında gördüğü, büyüyüp dalları her yana uzanan ve gölgesi tüm Dünya’yı kaplayan ağaç da Ulukayın’a benzemektedir ve bu anlayışın bir devamı olarak görülmelidir. Günümüzde Çuvaş bayrağında sembolize edilmiş bir hayat ağacı bulunur.

4753- Ulukun: “Milli Bayram” olarak izah edilen kelime aslında tam olarak “Büyük Gün” demektir. Ulu/Uluğ (büyük) ve Kun (gün) sözcüklerinin bileşimidir.

4754-_Ululamak: Kayıtlarda “Tekbir getirmek” manası ile görülmüştür. Aslında “Yüceltmek” demektir, ki “Yüceliğini kabul etmek” veya “Yüceliğini söylemek” içeriğini de barındırır; bu da kayıtlarda yer alan ilk anlamla örtüşmektedir. Olulamak söyleyişiyle rastlanan “Hamd etmek” manası da bulunmaktadır.

4755-_Umacı: “Öcü” manasındaki kelime insanın başında bekleyerek yapacağı işi gözleyen (ondan bir şey umut eden insan hatta hayvan) veya aşırı beklentili olan (bu beklentiyle rahatsızlık veren) anlamlarında kullanıldığı da görülür. Bu içeriklerin “Öcü” manası ile mecazen de uyumlu olduğu insana musallat olan varlığa bir benzetme yapıldığı görülmektedir.

4756-_Umaç: “Gaye” veya “Maksat” gibi anlamlara gelen kavramın kökünde umulan şeyin gerçekleşmesi isteği (beklenti) bulunur. Farsça’ya “Amaç” şeklinde geçmiş ve bu yeni biçimiyle Türkçe’de tekrar kullanılmaya başlanmıştır.

4757-_Umaklamak: “Cüret etmek” veya “Cesaret etmek” anlamlarında kullanılan fiilin orijinali Umaktamak biçimindedir. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

4758-_Umarta: “Arı çiftliği” veya “Arı kovanı” anlamlarındaki kelimenin Omarta söyleyişi de bulunur.

4759-_Umçu: “Biberon” manasına gelen sözcüğün U/I dönüşümü ile Imçı biçimi de bulunmaktadır. Her iki söyleyiş de ayrı bir başlık olarak verilmiştir.

4760-_Umlamak: “İşmar etmek” (kaş göz işareti yapmak) manasındaki fiil asıl dilde Umdamak biçimindedir. U/I/İ dönüşümü ile Imlamak/İmlemek fiiline bağlanır.

4761-_Umsunmak: Türk halk kültüründe özellikle ergenlik çağındaki çocukların bir yiyeceği canı çok çekip de yiyemediğinde erkek çocukların cinsel organlarının, kızların ise göğüslerinin şişeceğine ve bunun da o çocuğu hasta edeceğine inanılır. Benzer bir inanış hamile kadınlar için de geçerlidir.

4762-_Umuldurmak: Dolandırmak (aldatmak, kandırmak) manasındaki kelimenin Omuldurmak biçimi de vardır. Sözcüğün kökeninde “Umut vererek istismar etmek” içeriği bulunmaktadır.

4763-_Umurt: “Şeftali” manasına gelen sözcük Farsça “Murt” (armuda benzeyen meyveler için kullanılır) sözcüğü ile ilişkilendirilse de Türkçe “Yumurt” (yuvarlak, oval) sözcüğündeki baştaki “Y” harfinin düşmesi ile oluşmuştur. Tam aksine Farsça “Murt” kelimesinin Türkçe Yumurt/Umurt sözcüğünden mi kaynaklandığı ya da belirli bir oranda etkilenip etkilenmediği ayrıca ele alınmalıdır.

4764- Unaçmak: Un ve Açmak sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. “Hamur açmak” demektir.

4765- Unat: “Hoş” anlamına gelen sözcüğün Onat söyleyişinin “Mükemmel” manası da vardır.

4766-_Unçurmak: “Telefon açmak” veya “Telefonla görüşmek” demektir. Etimolojik olarak Türkçe’ye ilk bakışta uzak gibi görünmekle birlikte doğru ses dönüşümleri ile halk kültürünün gerçekleştirdiği anlam kayması rahatlıkla anlaşılacaktır. Herşeyden önce seslenme, konuşma, şöhret bildiren Ün/Un kökünden türemiş olduğu açıktır. Fakat bu kökün bu manalarla ilgili olmak kaydıyla “Un-” ile başlayan (kalın sesli harfler içeren) varyantları “Ün-” ile başlayanlara (ince sesli harfler içerenlere) göre çok zayıf kalmıştır. Yine de kimi lehçelerde ve bazı lehçelerde örneklerine rastlamak mümkündür. Örneğin Unçukmak (anlaşılması için dönüşüm yapıldığ takdirde Üncükmek) fiili birisine seslenmek manası taşır. Unçutmak da birini yad etmek anlamında kullanılır. Unçurmak ise aslında o esnada göremediği birisine seslenerek aramak demektir.

4767-_Ungusak: “Kötü hatıra” olarak izah edilen kelime “Unutulmak istenen hatıra” olarak anlaşılmalıdır.

4768-_Unukturmak: Bezdirmek, yıldırmak, bıktırmak manasındaki kelimenin “Uzun adımlarla yürümek” anlamında kullanıldığı da görülür.

4769-_Upkan: “Vampir” anlamındaki sözcüğün Vupkan söylenişi de vardır.

4770-_Urağan: “Savaş narası” demek olan kelime ayrıca “Kasırga” veya “Fırtına” olarak da izah edilir. Bu anlamlar da uygun olmakla birlikte gerçekte “Uğultulu Rüzgar” veya “Uğultulu Fırtına” tanımlaması daha doğrudur. Bu anlam savaş alanında yükselen uğultulu nara ile örtüşür.

4771-_Urağanlamak: “Savaş narası atmak” anlamındaki kelimenin Uranlamak söylenişi de vardır. Türev fiiller için de aynı izahat geçerlidir.

4772-_Uralamak: Sıralamak, düzenlemek, tertip etmek, sanat icra etmek, maharet göstermek manalarını içerir.

4773-_Uralmak: Şekillenmek, oluşmak, imal edilmek, düzenlenmek, dolmak, sarılmak, dolanmak manalarını içerir.

4774-_Uramak: Sanat yapmak, imal etmek, şekillendirmek, oluşturmak, düzenlemek, doldurmak, nara atmak manalarına sahiptir.

4775-_Urav: “Belediye” izahatı ile verilmiştir. Uray ise “Mahalle” demektir. “Uray” başlığında açıklandığı üzere karıştırılma ihtimallerinin yüksek olması nedeniyle bu kavramların birleştirilerek

Urav/Uray kelimelerinin “Mahalle” ve Uravbaşı/Uraybaşı kelimelerinin ise “Muhtar” (mahalle yöneticisi) manasında kullanılması önerilmiştir.

4776- Uray: “Mahalle” demektir. Farklı bir söylenişi gibi görünen Oray sözcüğü ise “Civar” manası taşımaktadır. Urav ise “Belediye” izahatı ile verilmiştir. Kavramların hem söylenişleri birbirine çok yakın olduğu hem de benzer biçimde yerel yöneticiler tanımladığı için karıştırılma olasılıkları yüksektir. Aynı şekilde muhtar için Uraybaşı, belediye başkanı manasında kullanılan Uravbaş/Uravbay kavramları da karıştırılmaya müsaittir. Bu nedenle bu sözcüklerin bir kavrama sabitlenmeleri doğru olacaktır. Buradaki önerimiz Urav/Uray kelimelerinin “Mahalle” ve Uravbaşı/Uraybaşı kelimelerinin ise “Muhtar” (mahalle yöneticisi) manasında kullanılmasıdır.

4777-_Urçuk: “Masura” veya “Kirmen” manaları bulunan kelimenin Urşuk söylenişi de vardır.

4778-_Urdurmak: “Döktürmek” manasındaki kelimenin “Ayakta durmak” (huzurda beklemek) anlamı “Uru durmak” fiilindeki sözcüklerin bileşimi ile ortaya çıkmıştır, kaynaşma esnasında aradaki “U” sesi düşmüştür.

4779-_Urkul: “Firari” (kaçak) manasındaki kelimenin Urgul/Orgul biçimleri de bulunur. Kelime kökünde Urk (sicim, halat) kavramı bulunur. Bu bağlamda kelime bağlarını koparmış, bağlarından kurtulmuş anlamlarını içerir. Orgulçamak/Urgulçamak/Urkulçamak fiili de firar etmek, bağlarından kurtulmak manalarında kullanılır.

4780-_Urkulmak: “Elinden kurtulmak” demek olan fiilin Orgulmak biçimi de mevcuttur.

4781-_Urkmak: “Bağını koparmak” veya “Zincirini kırmak” manalarında kullanılan fiilin Orkmak söylenişi de bulunur. Kaçmak, bağını koparmak, kurtulmak anlamları ile ilgil olmak kaydıyla Urk/Ork/Org dönüşümlerine rastlanır.

4782-_Urlamak: “Hırsızlık yapmak” demek olan sözcük “Uğrulamak” fiilinin ses düşmesi sonucu kısalması ile oluşmuştur. Buradaki ses düşmesi Türkçe’de pek görülmeyen bir biçimde gerçekleşmiştir. Uğrulamak > Uğrlamak > Urlamak dönüşümünde ara formda sessiz harfler yan yana gelmiştir.

4783-_Urmak: Kelimenin “Vaaz” ve “Uşak” (hizmetçi) manaları bulunur. “Uşak” (hizmetçi) manasının P/(B/)M dönüşümü ile Urpak biçimi de bulunmaktadır.

4784-_Urmak: “Çarpmak” izahatına sahip olan kelimenin Vurmak > Urmak dönüşümüne uğramış olduğu çok açıktır.

4785-_Urtuk: “İsabet” manasındaki kelimenin Ortuk biçimine de rastlanmıştır.

4786-_Urtukçun: “Sihirli ok” ve/veya “Sihirli yay” manasındaki kelimenin Ortukçun biçimine de rastlanmıştır. Kelime kökenine göre ise “İsabetçi” demektir ve hedefi kendiliğinden vurma sihrine sahip olmayı tanımlar.

4787- Urunduk: “Karyola” manasındaki kelimenin Orunduk biçimine “Tabure” anlamıyla rastlanmıştır.

4788-_Urunmak: “Pişman olmak” anlamı taşıyan sözcüğün “Ayaklarını yere vurmak”, “Ayağını vurarak huysuzlanmak” manaları vardır ve bu ikinci anlam grubu insanlar için olduğu kadar özellikle atlar için de kullanılır.

4789-_Uruzmak:

Urusmak/Orusmak/Örüsmek biçimleri de bulunmaktadır.

4790-_Us: Aynı zamanda bir kök olan “Us” kelimesi Türkçe’de akıl, fikir, düşünce ile ilgili kavramlar türetirken Moğolca’da “Su” manasına gelir ve bu kavramla ilişkili kelimeler türetir. Moğol etkisi altında kalan veya Moğol kavimlerine komşu olan bölgelerde bu tür sözcüklere sıklıkla rastlanır.

4791-_Usallaşmak: “Fenalaşmak” manasında kullanılan fiilin Osallaşmak biçimi de bulunur. Usal (fena, gafil, cadı, tembel, şerir) kavramının ve türev kelimelerin U/O dönüşümüne uğradığına rastlanmaktadır. Osal sözcüğü ise “Kaza” ve “İhmal” manaları ile ayrı bir başlık olarak verilmiştir.

4792-_Usamak: “Akıl yürütmek” manasındaki kelimenin “Susamak” içeriğinin Moğolca etkisi altında oluştuğu söylenebilir. Ussamak biçiminden “S” düşmesi ile ortaya çıkmış olmalıdır.

4793-_Usavurmak: “İstidlal etmek” anlamındaki fiil Us (akıl) ve Vurmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4794-_Usbar: “Narsist” manasındaki kelimenin Osbar/Osmar/Usmar biçimleri de bulunur.

4795-_Uskar: “Sulama aracı” manasından başka “Mayasız hamur” anlamı da bulunur.

4796-_Usmak: Ölçmek, tahmin etmek, akıl yürütmek, fikir yürütmek manalarını içerir. Susamak anlamı ise Moğolca kökenlidir.

4797-_Ustamak: “Akıl yürütmek” (veya “Mantık yürütmek”) manasının haricinde “Yukarı çıkmak” anlamına da rastlanır. Ancak bu mana “Üstemek” (yükselmek, artmak) fiilinin şive farklılığı sonucu dönüşümü nedeniye oluşmuştur.

4798-_Ustarmak: “Kuraklaşmak” şeklinde açıklanmış olan fiil aslında suyu çekilmek, susuz kalmak, susamak demektir.

4799-_Ustaz: Mürşid (doğruyu gösteren) veya Mentor (akıl hocası) manaları Türkçe “Us” (akıl) kökü ile alakalıdır. Ancak Arapça “Üstad” sözcüğü ile hem anlama dayalı etkileşim, hem de bunun sonucunda belirli bir oranda biçimsel benzeşim gerçekleşmiş olması muhtemeldir. Ancak özellikle ikinci mana tamamen Türkçe’dir.

4800- Usunmak: “Akıllı davranmak” manasındaki kelimenin “Susamak” anlamı Moğolca kaynaklı olarak ortaya çıkmıştır.

4801-_Usuyat: “İrşat” (öğüt) anlamın taşıyan sözcüğün Osuyat söyleyişi de bulunur.

4802-_Uşal: “Bu”, “ Şu” manalarında kullanılan sözcüğün Oşal söylenişi de vardır.

4803-_Uşalamak: “Parçalamak” manasındaki sözcüğün Üşelemek biçimini de rastlanmştır.

4804-_Uşalanmak: “Parçalanmak” manasındaki sözcüğün Üşelenmek biçimini de rastlanmştır.

4805-_Uşalmak: “Parçalanmak” manasındaki sözcüğün “Silinmek” anlamı da bulunmaktadır. Oşalmak söylenişi de vardır.

4806-_Uşamak: “Parçalamak” manasındaki kelimenin “Silmek” anlamı da vardır. “Para bozmak” anlamında kullanıldığı da görülür. “Teşbih etmek” (benzetmek, söz ile benzetmek sanatı yapmak) veya “Sohbet etmek” manaları da bulunmakla birlikte bunlar “Yuşamak” fiilindeki “Y” harfinin düşmesi ile sonradan ortaya çıkmışlardır. Mançuca’daki ayıplamak, kınamak, suçlamak manaları ise Türkçe’deki Ut/Uç/Uş kökü ile alakalı görünmektedir.

4807-_Uşanmak: “Sohbet etmek” manasının yanında “Şefkat göstermek”, “Dostluk göstermek”, “Yakınlık göstermek” deyimlerindeki içerikleri de karşılamaktadır. Ayrıca “Parçalanmak” içeriği de mevcuttur.

4808-_Uşatmak: “Parçalatmak” manasındaki kelimenin “Sildirmek” anlamı da vardır. “Para bozdurmak” anlamında kullanıldığı da görülür.

4809-_Uşduk: “Prezervatif” (kondom) anlamında kullanılan kelime aslında Türkçe’ye Uçluk biçiminde aktarılması mümkündür. Fakat anlam son derece özgünleşmiş olduğu ve söyleyişte bir sıkıntı bulunmadığı için orijinal biçim ile alıntılanmıştır. Uçduk biçimine “Yüksük” (parmağın ucuna takılan nesne) manası ile rastlandığı da dikkate alınırsa Uşduk kavramının da erkek cinsel organının ucuna takılan kılıf anlamını içerdiği anlaşılır.

4810-_Uşlamak: Kavramak, tutmak, yakalamak anlamlarındaki kelimenin Üşlemek biçimine de rastlanır. Türev fiiller için de aynı açıklama geçerlidir.

4811-_Uşutmak: “Dumura uğratmak” manasındaki kelime Anadolu Türkçesi’nde mecazi anlamıyla kullanılan “Üşütmek” (kafayı bozmak) fiilinin asıl biçimi olabilir. “Kafayı üşütmek” deyimindeki içerik de aynı manaya denk düşmektedir.

4812-_Ut: “Edep” (ar, terbiye) manasındaki kelimenin Uvut/Uğut biçimi de bulunur.

4813-_Utaçar: “Teşhirci” (kendi bedenini açarak sergilyen kişi) anlamında kullanılan kelime Ut (edep / avret yeri) sözcüğü ve Açmak fiilinin çekimli halinin bileşik halidir.

4814- Utaçmak: “Teşhir etmek” (cinsel olarak kendi bedenini açarak göstermek) anlamında kullanılan kelime Ut (edep / avret yeri) sözcüğü ve Açmak fiilinin bileşik halidir.

4815-_Utkaçı: “Mihmandar” veya “Teşrifatçı” (karşılama görevlisi) anlamına gelir. Ancak mitolojide “Kurban Tanrısı” manası taşır. Çünkü göğe yükselerek kurban getiren şamanları o karşılar. Baştanrı Ülgen’e en yakın konumda bulunan tanrıdır. Şamanların trans halindeyken getirdikleri kurbanları alarak Ülgen’e götürür. Çünkü şaman en fazla Altınkazık Yıldızı’na (Kutup Yıldızı’na) kadar ulaşabilir ve daha ileriye gidemez. Kurbanları kendisine teslim eden şamanlara ise kaz (olasılıkla düşünsel ilham) hediye eder ve onlar da bu kaza binerek geri döner.

4816-_Utkalamak: “Karşılamak” (karşılamak üzere kapıya, yola çıkmak, karşılayıp selamlamak, buyur etmek) demektir. Türev fiillerdeki manalar da hep bu içeriklerle bağlantılıdır. Udkalamak söylenişi ile “Şaman ayini yapmak” manasına da rastlanmıştır. İki mana içeriği ilk bakışta birbirinden çok uzak görünmekle birlikte aslında şamanın (kamın) gelen ruhları karşılaması kastedilmektedir.

4817-_Utkun: “Kabadayı” manasındaki kelimenin Otkun söylenişi de vardır.

4818-_Uturma: “Posa” manasında kullanılan kelimenin Türkçe’ye Oturma biçiminde aktarılması da mümkün olmakla birlikte orijinal söyleyişte herhangi bir güçlük bulunmadığı için olduğu gibi alınmıştır. Aynı durum Uturmak (çökmek, çökelmek, posası çökmek, tortulaşmak) fiili için de geçerlidir.

4819-_Utuş: Sözcüğün “Fayda” manası Otuş biçiminden aktarılmıştır. “Piyango ikramiyesi” anlamına ise Uduş söyleyişi ile rastlanmıştır.

4820-_Utuşmak: Sözcüğün “Faydalanmak” manası Otuşmak biçiminden aktarılmıştır. Bundan başka “Birbirlerini sırasıyla yenmek” anlamı da bulunur. Uduşmak söylenişi de bulunmaktadır.

4821-_Utuz: Sözcüğün “Piyango” (şans oyunu) manası Uduz söylenişinden aktarılmıştır.

4822-_Utuzmak: “Kumar oynamak” veya “Şans oyunu oynamak” manasından başka “Kumarda / oyunda yenilmek” anlamı da vardır. Uduzmak söylenişi de bulunmaktadır.

4823-_Uvalamak: “Parçalamak” anlamında kullanılan sözcüğün V/F dönüşümü ile Ufalamak fiiline bağlandığı hatta farklı bir söyleyişi olduğu açıktır. Ivalamak biçiminde “Sürtmek” manası da bulunur. Fakat bu anlam daha çok U/O dönüşümü üzerinden Ovalamak fiiline daha yakındır.

4824-_Uvkalamak: “Çitilemek” manası taşıyan fiil ses dönüşümleri ile Ovgalamak/Ovkalamak (masaj yapmak) ve Avkalamak (hırpalamak) fiillerine bağlanır.

4825-_Uyabasar: “Kuluçka” demektir. Uyabasmak fiili Uya (kuş yuvası) ve Basmak sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4826- Uyağan: “Lor peyniri” anlamına gelmektedir. Oyağan biçiminde “Küp peyniri” manasına da rastlanır.

4827-_Uyak: “Ahlak” anlamına gelen sözcüğün Oyak söylenişi de bulunmaktadır. Ahlak, edep, terbiye, şuur, hicap, mahcupluk manaları ile ilgili olmak kaydıyla Oy/Uy kökünden türeyen kavramlarda O/U dönüşümüne sıklıkla rastlanır. Bu sözcüklerin neredeyse tamamında “O” ile başlayan alternatif söyleyişler vardır. Örneğin; Uyal > Oyal (edep, hicap).

4828-_Uyalamak: “Yuva yapmak” anlamına gelen kelimenin Uyadamak biçimi ile “Zayıflamak” manasına rastlanmıştır. Uyadatmak(/Uyalatmak) ise “Zayıflatmak” demektir.

4829-_Uyamak: “Ahlaklı davranmak” manasındaki fiilin “İrtibat kurmak” veya “İlişki kurmak” anlamı da bulunmaktadır.

4830-_Uyanmak: “Vites değişmek” olarak tercüme edilen kelime aslında “Vites yükselmek” manasına sahiptir. Asıl söyleyiş ise “Oyanmak” biçimindedir. Anlam ve ses ilişkisi açısından O > U dönüşümü ile aktarılması Türkiye Türkçesi açısından daha uygun bulunmuştur. Kabul gördüğü takdirde Türkçe’de zaten var olan fiile yeni bir anlam içeriği olarak eklenmesi söz konusu olacaktır. Sözcüğün genel bir kavram olduğu ve tam olarak “Yükselmek” anlamı da bulunduğu anlaşılmaktadır. “Vites değiştirmek” manasındaki Uyandırmak/Oyandırmak fiili için de benzeri izahatlar geçerlidir.

4831-_Uyart: Para için “Yazı tarafı” manasındaki kelimenin Oyart biçimi de bulunur.

4832-_Uyat: “Vicdan” veya “İnsaf” anlamlarına sahip olan sözcüğün Oyat söylenişi de yaygındır. “İrade” anlamı da bulunmaktadır.

4833-_Uyatmak: İnsaf etmek manası taşıyan sözcüğün ayrıca utandırmak, ihtar etmek, ikaz etmek (uyarmak), iradeli davranmak, iradesi ile hareket etmek ve tahrik etmek anlamları da bulunur.

4834-_Uykara: “Ahır” demektir. Uy (ev) ve Kara kavramlarının bileşiminden oluşan bileşik bir kelimedir. Kara sözcüğü karanlık olmayı belirttiği gibi “Karamal” (sığır) kavramı ile de ilişkili olabilir. Ancak her iki durumda da Türkçe tamlama kurallarına aykırıdır. Tanımlayıcı olan Kara sözcüğünün başta olması gerekirken tam tersi bir durum söz konusudur.

4835-_Uynacı: “Dansçı” veya “Raksçı” anlamındaki kelimenin Oynacı şeklinde aktarılması da mümkündür.

4836-_Uynaş: “Zina” manasındaki sözcük Türkçe’deki Oynaş kelimesinin farklı bir söylenişidir. Anadolu’da bu kelime metres, dost (gayrımeşru ilişki kurulan kişi) manalarında da kullanılmaktadır.

4837-_Uynaşmak: “Zina yapmak” anlamındaki kelime Türkçe’deki Oynaşmak (cilveleşmek, cinsel içerikli davranışlarda bulunmak) fiilinin farklı bir söylenişidir.

4838- Uyşunmak: “Anestezi alıp uyuşmak” manasında kullanılan fiil Uyuşunmak biçiminden “U” sesi düşmesi ile oluşmuş olmalıdır. Türev sözcükler için de aynı açıklama geçerlidir.

4839-_Uyturgay: Bileşik bir kelimedir. Uy (ev) ve Turgay (serçe) sözcüklerinin bileşik halidir. “Ev serçesi” olarak açıklanabilecek olan sözcük ile “Kanarya” kuşu kastedilmektedir.

4840-_Uyulmak: “Hissizleşmek” anlamı taşıyan sözcüğün süt, yemek vs. için “Kesilmek” manası da bulunmaktadır.

4841-_Uyunmak: “Mayalanmak” demek olan fiilin Y/Ğ/V dönüşümü ile Uğunmak/Uvunmak biçimlerine de rastlanmıştır.

4842-_Uyurmak: Mayalanmak, pıhtılaşmak, katılaşmak (yoğurt, kefir vs. mayalanıp) manalarında kullanılır.

4843-_Uyurtmak: Mayalamak, pıhtılaştırmak, katılaştırmak (yoğurt, kefir vs. mayalayarak) manalarında kullanılır.

4844-_Uyutmak: Aslı Udutmak olan sözcüğün Türkiye Türkçe’sindeki karşılığı Uyutmak şeklindedir. “Mayalamak” manasına gelir. Uğutmak/Uvutmak biçimlerine de rastlanmıştır. Türev sözcüklerle fiillerin tamamında D/Y/Ğ/V dönüşümü ile söylenen varyantlara rastlanabilinmektedir. Kelimenin kökeninin halk kültüründe nasıl algılandığına dair ipucu veren bir efsaneye göre aç kalan genç bir kızın yiyecek hiçbir şeyi yoktur. Sağdığı sütle evine giderken yolda aksakallı bir erene (kimi anlatılarda Hızır’a) rastlar. Eren ona çiçeklerin üzerindeki çiyleri toplayıp süte katmasını ve daha sonra da uyutmasını yani dinlendirip bekletmesini söyler. Böylece ilk yoğurt oluşur. Yani halk anlayışında mayalanan besin uyumaya bırakılmış gibi düşünülmektedir.

4845-_Uzabakar: “Uzağa-bakar” bileşik kelimesinden “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) ile oluşmuş olma ihtimali yüksektir. “Teleskop” veya “Dürbün” demektir. (Geçmişte şekil olarak teleskop ve dürbün arasında belirgin bir fark yoktu, her ikisi de tek boru ve tek dolayısıyla tek vizörden oluşmaktaydı. Fark büyüklük ve/veya kolay taşınabilirlikle ilgili olarak sonradan belirginleşmeye başlamıştır. )

4846-_Uzabakmak: “Uzağa bakmak” sözcüklerinin kaynaşarak bileşik kelime meydana getirmesi esnasında “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) ile oluşması ihtimali yüksektir.

4847-_Uzakaçar: “Uzağa-kaçar” bileşik kelimesinden “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) ile oluşmuş gibi görünmektedir. “Motosiklet” anlamına gelir.

4848-_Uzakaçmak: “Uzağa kaçmak” sözcüklerinin kaynaşarak bileşik kelime meydana getirmesi esnasında “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) ile oluşması ihtimali yüksektir.

4849-_Uzaksamak: “Uzağına gelmek” (aradaki mesafeyi, gideceği yolu uzak bulmak) manasındaki fiil “Gözünde büyümek” deyimindeki anlama da yaklaşır.

4850- Uzalmak: “Maharetlenmek” manasındaki kelimenin “Yayılmak” (genişlemek) anlamı da vardır.

4851- Uzanot: “Astronot” anlamına gelen sözcük aslında herhangi başka bir basılı veya dijital derleme kaynağından alıntılanmış değildir. Büyük olasılıkla dilde özleştirme çalışması yapan bir kişi tarafından türetilmiş olan ve büyük bir şans eseri tamamen tesadüfen rastlanılmış bulunan bu kavramın bilinçli ve özenli bir biçimde üretildiği görülerek esere dahil edilmiştir. Rusça “Kozmonot” ve “Çinçe “Taykonot” gibi bu kelimede de sondaki -not (Batı dillerindeki -naut) eki Latince kökenlidir. Baştaki kısım ise “Uzay” sözcüğündeki “Y” harfinin düşmesinden ibarettir. Günümüzde küreselleşen Dünya’da melez/hibrit sözcüklere rastlamak kaçınılmaz bir durumdur. Bu nedenle “Uzanot” sözcüğü Aktarma Sözlüğü içerisindeki (Giriş bölümünde anlatılan) alıntılama kriterlerine istisna teşkil eden iki kavramdan birisidir. Diğeri ise bu sözcüğün (ek de dahil) tam Türkçesi nasıl olmalıdır sorusuna yanıt olarak türetilmiş olan “Uzavul” kelimesidir. (Ek bilgi: Hibrit/melez sözcükler de yeni değildir. Örneğin “Çaydanlık” sözcüğünde “Çay” Çince, -dan eki Farsça -lık eki ise Türkçe’dir.)

4852-_Uzar: “Türban” manasındaki kelimenin etimolojisi netleştirilememiştir. Uz/Üz/Yüz kökü ile bağlantılı olabilir. Bu durumda yüzü örten nesne demek olacaktır.

4853-_Uzarmak: Erkek gelince haremliğe kaçmak, erkek görünce yüzünü örtmek, türbana bürünmek manalarında kullanılır.

4854-_Uzavul: “Astronot” anlamına gelen sözcük Aktarma Sözlüğü’ndeki alıntılama kriterlerine istisna teşkil eder. “Uzanot” sözcüğünün (ek de dahil olmak üzere) tam Türkçesi nasıl olmalıdır sorusuna yanıt olarak türetilmiştir. (Bakınız: Uzanot)

4855-_Uzavuran: “Uzun menzilli” manasında kullanılır. “Uzağa-vuran” bileşik kelimesinden “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) ile oluşması ihtimali yüksektir.

4856-_Uzavurmak: “Uzaktaki bir yeri vurmak” veya “Uzaktan vurmak” manasındaki kelime Uza/Uzağ (Uzak) ve Vurmak sözcüklerinin bileşik halidir. “Ğ” düşmesi (uzun “A” kısalması) meydana gelmiştir.

4857-_Uzay: “Feza” manasındaki sözcük bizzat Mustafa Kemal Atatürk tarafından türetilen sözcüklerden birisi hatta en önemlisidir. Türkçe’ye geri dönülmez bir biçimde yerleşmiştir ve hem toplum tarafından gündelik dilde hem de bilimsel bir terim olarak kabul görmüştür. O kadar ki pek çok kimse sözcüğün Türkçe’de eski çağlardan beri var olduğunu sanabilmektedir. Bu bağlamda simgesel bir kelimedir.

4858-_Uzdamak: “İhtisas yapmak” manasındaki sözcüğün Uzlamak biçiminde aktarılması da mümkündür.

4859-_Uzmak: “İhtisas yapmak” veya benzeri olarak “Profesyonelleşmek” anlamı dışında “Gözden kaybolmak” içeriği de vardır ki, bu mana Uzaklaşmak fiilinin de kökenini oluşturur. Ayrıca “Geçip gitmek”, “Zaman geçmek” manaları da bulunur.

4860- Uzungaga: Yunus balığının uzun bir gagaya benzer ağzından dolayı verilmiş gibi görünen isim bu mana ile de uyumlu birlikte aslında Moğolca Usun-Gakay (su domuzu) sözcüğünün Türkçe’de evrilmiş bir biçiminden oluşmaktadır.

4861-_Übede: “Şebek” (maymun türü) manasındaki kelime Ebede adlı orman cini ile alakalı görünmektedir. Hangi varlığın diğerine benzetildiği anlaşılamamıştır. Ancak mantıklı olan maymunun bir tür cin olarak algılanmış olabileceğidir.

4862-_Üçkürmek: Üflemek, iç çekmek, iç geçirmek, hıçkırmak anlamlarına gelmektedir. “Zikir çekmek” içeriği Üşkürmek başlığında verilmiştir.

4863-_Üdemek: “Veda etmek” anlamındaki sözcüğün ayrıca “Refakat etmek” anlamı da vardır, fakat bu içerik “Üydemek” (refakat etmek) fiilindeki “Y” harfinin düşmesi ile ortaya çıkmıştır. Aradaki ilişki ise büyük olasılıkla uğurlanan kişi veya kişilerle yolun bir bölümünü birlikte yürümek manasından kaynaklanmaktadır.

4864-_Üğkemek: “Ayakkabı vurmak” anlamına gelen sözcük farklı lehçelerde Öğkemek/Öykemek biçimlerinde de söylenir.

4865-_Üğrenmek: “Aşağı sarkmak” manası taşıyan fiilin Üyrenmek söyleyişi de vardır.

4866-_Üğükmek:

Öğükmek/Öyükmek/Üyükmek biçimlerinde de söylenir.

4867-_Üğül: “Kız evlat” manası taşıyan kelimenin Öğül söylenişi de vardır.

4868-_Üğürmek: “Çiftleşmek” manasındaki fiilin “Döndürmek” anlamı da bulunur fakat bu içerik Üyürmek fiilinden kaynaklanmaktadır. Mecazen “Yüz çevrimek” manasında da kullanılır. “Sürü haline gelmek”, “Grup oluşturmak” manaları da bulunmaktadır.

4869-_Üğürsek: “Çiftleşmek isteyen” (hayvanlar için) anlamında kullanılır. Öğürsek kelimesi ise arkadaş canlısı, sosyal, girişken veya değişik ortamlara girip çıkan kişileri tanımlar ve ayrı bir başlık olarak verilmiştir. Her iki biçimde de sıkıntı bulunmadığı için biri diğerine tercih edilememiştir.

4870-_Üğüz: Sözcüğün özellikle astronomide kullanılan “Boğa” (burç) manası Üğüz/Ügüz/Üküz dönüşümü ile Öküz kelimesine bağlanır ve farklı bir söylenişidir.

4871-_Ükek: “Burç” (astronomi) veya “Takımyıldız” anlamlarında kullanılır. “Grup” manası da bulunmaktadır. “Kasa” anlamı ise Yükek (sandık, yük koyulan gereç) sözcüğü ile alakalı görünmektedir. Ayrıca “Kulübe” anlamına da rastlanmıştır.

4872-_Ükelmek: “İstiflenmek” anlamındaki sözcüğün Ökelmek söyleyişi de bulunur. Farklı bir söylenişi gibi görünen Üklemek/Üklümek fiiline ise “Çoğalmak” (belki “Yığılmak” kastedilmektedir) manası ile rastlanmıştır.

4873- Ükme: Balya manasındaki kelimenin Ökme biçimi de yaygındır.

4874- Ükmek: İstiflemek, yığmak manasındaki kelimenin Ökmek biçimine de rastlanmıştır.

4875-_Ükse: Gerçekte Anadolu Türkçesi’ndeki “Ökçe” sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimidir. Ökse/Ökşe/Ükşe/Ükse kelimeleri yaklaşık olarak topuk bölgesini tanımlar. Üksemek fiili de topuk üzerinde dönmek manası taşır. Tıbbi olarak “Aşil Kemiği” de bu sözcükle tanımlandığı için orijinal söyleyiş korunmuştur.

4876-_Ükülmek: Genel olarak “Artmak”, “Çoğalmak” daha özelleşmiş olarak “Balyalanmak” anlamlarındaki kelimenin “Hevesi kaçmak” manası da bulunmaktadır.

4877-_Ükütme: “Propoganda” anlamı taşıyan sözcük aslında Üküt/Ügüt/Üğüt/Öğüt (nasihat) kavramı ile alakalıdır.

4878-_Üküz : “Okyanus” manasındaki kelime doğru ses dönüşümleri ile Öğüz (nehir) kavramının farklı bir söyleniş biçimidir.

4879-_Ülger: Destan demektir. (Ülger söyleyişi Altayca’dan alınmıştır. Moğolca orijinal “Üliger” biçimi de tercih edilebilir.) Söylencelerden ve nesilden nesile aktarılagelen öykülerden oluşur. Genellikle tarihsel ve mitolojik kahramanların efsaneleri anlatılır. Moğollar, Buryatlar ve diğer Sibirya kabilelerinin sözlü gelenekleri içerisinde ağızdan ağıza aktarılan öykülerin önemli bir kısmını oluştururlar. Bu öyküler, “Ülgerçi” (veya “Üligerçin”) denilen öykücüler tarafından özellikle yaylı çalgılar eşliğinde okunur. Moğolya’da 1960 yılında bu destanları toplamak için “Üliger Evi” adı verilen özel bir birim oluşturulmuştur ve burada günümüzde 250'den fazla Üliger'in bulunduğu bilinmektedir.

4880-_Ülümek: Paylaştırmak, hisse vermek anlamındaki sözcüğün “Traş etmek” manası da bulunmakla birlikte bu mana aslında Yülümek fiilindeki “Y” harfinin düşmesi ile ortaya çıkmıştır.

4881-_Üm: İttifak ve Şalvar anlamları kökteki “Ağ” içeriği ile alakalıdır. Bunun dışında “Pandomim” manası da bulunmaktadır. Fakat bu anlam “İm” (işaret) sözcüğü ile bağlantılıdır.

4882-_Ümçük: “Ev örümceği” (evlerde yaşayan tür) anlamındaki kelimenin Ömçük söylenişi de vardır.

4883-_Ümen: “Tümör” veya “Kanser” manasındaki sözcük Öbe/Öme kökünden türemiş olup Öbek kavramı ile yakın akrabadır. Sözcüğün kökeninde yığılmış, toplanmış, yumaklaşmış şey içeriği bulunmaktadır. Ömen söylenişi de yaygındır.

4884-_Ümür: Pus, sis, duman anlamları taşır. İmir sözcüğü ise değişik lehçelerdes kırağı, sis, alacakaranlık gibi anlamlara gelmektedir.

4885- Ünek: “İnek” kavramının farklı bir söylenişidir. Ü/İ dönüşümü vardır. İneğen/Üneğen kelimesi de yine benzer bir mana ile üç - dört yaşlarındaki sığır demektir.

4886-_Ünenmek: “Emin olmak” anlamındaki kelime Ü/İ dönüşümü ile İnenmek/İnanmak fiiline bağlanır.

4887-_Ünez: “Küf” anlamındaki kelimenin Önez söylenişi de vardır. Ünes/Ünez biçiminin “Dişi hayvan” (her tür) manası da bulunmaktadır.

4888-_Ünlemek: Halk kültüründe daha sonradan “Ezan okumak” manası kazanan kelime aslında seslenmek, çağırmak, ses vermek demektir. Ünlemek/Üğlemek biçimleri de bulunur. Türev sözcükler için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

4889-_Ünleşmek: “Diyalog yapmak” (karşılıklı konuşmak, seslenmek) ve “Slogan atmak” (hep birlikte bağırmak) manalarında kullanılır. Üğleşmek biçimine de rastlanmıştır.

4890-_Ürçümek: Sarmaşığın sarılarak büyümesini ifade etmek için kullanılan kelime kimi lehçelerde “Büyümek” manasında da yer almaktadır. Örçümek söylenişi de vardır.

4891-_Ürde: “Stok” veya “Yığınak” anlamındaki kelimenin Örde biçiminde “Rüşvet” manasına da rastlanmıştır. Anlam özgünleşmiş olduğu için ayrı bir başlık olarak verilmiştir.

4892-_Ürdemek: Yığmak, stoklamak, depolamak manalarına sahiptir. Ürünün toprak altına gömülerek saklanması da yine bu fiille anlatılır. Ayrıca tohum ekmek anlamı da bulunan fiilin Ördemek söylenişi de mevcuttur.

4893-_Ürdeş: “Tahıl yığını” demektir. Ördeş söylenişi de vardır. Yığılmak, stoklanmak, çoğalmak, artmak manalarındaki Ürdeşmek fiilinin de aynı ses dönüşümü ile Ördeşmek biçimi de bulunmaktadır.

4894-_Ürdürmek: “Tohum ekmek”anlamındaki kelimenin aslı Örtürmek biçimindedir. “Üfletmek” ve “Havlatmak” manaları da bulunur.

4895-_Ürkemek: Polenleşmek, sporlanmak (mantar vs.), tohumlaşmak, mikrop bulaşmak manalarında kullanılır. “Filizlenmek” manası ise Örkemek söylenişinde verilmiştir.

4896-_Ürken: “Spor” (tohum) ve “Polen” anlamları bulunan sözcüğün “Filiz” manası ise Örken biçiminde verilmiştir.

4897-_Ürkün: “Mikrop” anlamındaki kelimenin Örkün söylenişi de vardır. “İsyan” ve “Köşe” anlamları da bulunmaktadır.

4898-_Ürmek: “Hasat etmek” anlamı taşır. “Üflemek” manası Hürmek söylenişinde verilmiştir.

4899- Ürmeküç: “Örümcek” manasındaki kelimenin Örmeküç biçiminde aktarılması da mümkündür. Genellikle küçük boyutlu örümcek türleri için kullanılan bir tabirdir.

4900-_Ürmen: “Hasır ustası” manası taşıyan sözcüğün Ür/Ör kökünden türediği ve Örmek fiili ile alakalı olduğu çok nettir. Örmen biçiminde aktarılması da mümkün olmakla birlikte anlam özgün olduğu ve söyleyişte de bir sıkıntı bulunmadığı için olduğu gibi alıntılanmıştır.

4901-_Ürnelmek: “Rengi solmak” manasındaki fiil insanlar için “Beti benzi solmak / beyazlamak” deyimindeki manayı da karşılar.

4902-_Ürnemek: “Beyazlamak” anlamına gelen kelimenin “Çeşitlenmek” (üremek, türemek, çoğalmak) manası da bulunur.

4903-_Ürülmek: Dolmak, şişmek, üflenmek, üflenerek şişirilmek, çoğalmak manalarını içerir.

4904-_Ürüm: “Matkap” anlamındaki kelimenin Örüm söylenişi de vardır.

4905-_Ürüşmek: “Böbürlenmek” demek olan kelimenin köpekler için birlikte havlaşmak, karşılıklı havlamak manaları da bulunmaktadır. Nefes alıp vermek ve karşılıklı / birlikte üflemek anlamları da mevcuttur.

4906-_Üsmek: Bitkiler için “Büyümek” veya “Uzamak” manasında kullanılır. “Çoğalmak” ve “Şişmek” anlamları ise Ösmek fiilinde verilmiştir. Koparmak, kesmek anlamları ise Üzmek fiilinden kaynaklanmaktadır.

4907- Üste: Arap alfabesinde A veya E (aslında 9/Â) sesi veren noktalama işaretidir. Türkçe sözcüğünden kaynaklanmaktadır (üstte olan manasında)dır. Osmanlıca’da oluşturulmuş bir terimdir. İşaretin harflerin üstüne koyulmasından dolayı bu isim verilmiştir. Arapçası “Fetha/Fatha” şeklindedir.

4908-_Üstek: “Faiz” manası üste alınan şey olarak izah edilebilir.

4909-_Üstel: “Masa” veya “Sofra” manasındaki kelimenin Östel söylenişi de bulunur. Üzerinde yemek yenen nesne olarak izah edilebilir.

4910-_Üsteme: “Zam” anlamındaki kelimenin aslı Östeme şeklindedir.

4911-_Üstemek: “Zam yapmak” ve “İlave etmek” manaları “Üstüne eklemek” tabirindeki manayı karşılamaktadır. “Yağlamak” anlamına da rastlanmıştır.

4912-_Üstermek: “Üste çıkmak” demek olan kavramın ikinci anlamı “İnkar etmek” şeklindedir. Fakat bu da aslında ilk anlamın mecazen kullanılmasından başka bir şey değildir. Anadolu Türkçesi’nde Üste çıkmak deyimi bugün de “Suç bastırmak” (hatasını gizlemek veya bahane bulmak) anlamında kullanılmaktadır. “Bitki yetiştirmek” manasına da rastlanmıştır.

4913- Üsüg: “Harf” demektir. Usuk kelimesine “Hece” manasıyla rastlanmıştır.

4914- Üşertmek: Elini kaldırmak veya kolunu kaldırmak içeriğine sahip olan kelime hayvanlar için kulaklarını dikmek veya kuyruğunu havaya kaldırmak manaları da taşımaktadır.

4915-_Üşkermek: “Üfürmek” anlamındaki sözcüğün Öşkermek söylenişi de vardır.

4916-_Üçkür: “Zikir” anlamındaki kelimenin Üşkür biçimi de bulunur.

4917-_Üşkürmek: “Zikir çekmek” anlamı taşıyan kelimenin Üçkürmek biçimi de bulunur. Üşkürmek ise aslında üflemek, iç çekmek, iç geçirmek, hıçkırmak anlamlarını içerir. “Hatırlamak” manasına da rastlanmıştır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

4918-_Üy: Türkçe’nin değişik dillerinde Üy/Uy/Oy/Öy kelimeleri ev veya çadır manası taşırlar.

4919-_Üyçük: “Kulübe” veya “Baraka” manasındaki kelimenin Üyşük biçimi de bulunmaktadır.

4920-_Üygerek: “Ev aleti” demektir. Üy (ev) ve Gerek (alet, Türkçe en yakın kavramla Gereç) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4921-_Üygezer: “Ev cini” manası taşıyan kelime Üy (ev) ve Gezmek fiiinden türeyen Gezer (gezen) sözcüklerinin bileşik halidir.

4922-_Üygüzetçi: “Kapıcı” (apartman görevlisi) anlamında kullanılan kelime Üy (ev) ve “Nöbetçi” / “Bekçi” manasındaki Güzetçi (Türkçe söyleyişle Gözetçi) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

4923-_Üygüzetme: “Ev idaresi” manasındaki sözcük Üy (ev) ve Güzetme/Gözetme kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Türkçe’ye Evgözetme şeklinde de aktarılabilir. Benzeri bir açıklama “Ev idare etmek” manasındaki Üygüzetmek fiili için de geçerlidir ve Evgözetmek olarak aktarılması mümkündür.

4924-_Üytepe: Orijinali Üytebe olan ve “Çatı” manası taşıyan sözcük Üy (ev) ve Tebe/Tepe kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Üytöbe biçimine de rastlanmıştır.

4925-_Üyür: “Aile” anlamındaki kelime Üğür ara formu ile Öğür (grup, fırka, hizip, takım, ekip) kavramına bağlanır.

4926-_Üzdelemek: “Hecelemek” manasındaki kelimenin Z/Y dönüşümü ile Üydelemek biçimi de bulunmaktadır.

4927-_Üzdemek: Jiletle traş etmek manasındaki fiilin “Derlemek” anlamı da bulunmaktadır. Ancak bu anlam aslında Yüzdemek > Yüzlemek fiiline ait olup kitabın ciltlenmesi kastedilmektedir ki, derleme yapmaktan ziyade sayfaların sıraya koyulup birleştirilmesi ve sonra da cilt kaplanması anlaşılmalıdır. Elbetteki bu esnada cildin keskin bir aletle (veya jiletle) kesilmesi de söz konusudur.

4928- Üzden: “Su kanalı” manası taşır. Özden şeklinde aktarılan Östen sözcüğü ise “çayların birleşmesi ile oluşan ırmak” ve “küçük derelerle beslenen nehir” olarak açıklanmaktadır. Öz sözcüğü de akarsu, dere, ırmak anlamlarında kullanılır. İnsan eliyle yapılan büyük kanallara başka ırmaklardan veya derelerden su verilmesi nedeniyle bu benzetme yapılmış olabilir. “Baştan savma” manası ise Yüzden (“Yüzeysel” içeriğine yakındır) biçiminden dönüşmüştür.

4929-_Üzerge: “Rütbe” manası taşıyan kelimenin orijinali Üzergi şeklindedir. Türkçe’ye Üzerge biçiminde aktarılması daha uygun bulunmuştur. Ancak Üzergilemek (rütbe vermek) ve Üzergilenmek (rütbe almak) fiilleri söyleyiş açısından daha kolay oldukları kanaatiyle asıl biçimleri korunarak verilmiştir. Yine de hangi söyleyişlerin tercih edileceği hususu tekrar değerlendirilebilir.

4930-_Üzlemek: “Şaka yapmak” şeklinde açıklanan kelimenin “Yüzlemek” söylenişi de vardır.

4931-_Üzlenmek: “Kinlenmek” anlamındaki sözcüğün “Sonlanmak” anlamına da rastlanmıştır.

4932-_Üzletmek: “Kinlendirmek” anlamındaki sözcüğün “Sonlandırmak” anlamına da rastlanmıştır.

4933-_Üzütmek: “Canlanmak” anlamından başka “Sağır etmek” anlamı da bulunmaktadır. Hatta ikinci anlam ilkine göre daha kuvvetlidir.

4934-_Varçılga: “Kurban” manasındaki kelimenin orijinali Barçılga şeklindedir B/V dönüşümü ile aktarılmıştır. Tanrıya ulaşacak olan varlık demektir.

4935-_Vardama: “Servetle / zenginlikle / malla övünme” manasındaki kelimenin B/V dönüşümü ile Bardama biçimi de bulunmaktadır. Ayrıca D/L dönüşümü ile Varlama şeklinde aktarılması da mümkündür. Varlamak/Bardamak fiili de “Servetle / zenginlikle / malla övünmek” demaktir. Bar/Var kökünde neredeyse tüm sözcüklerde B/V ses dönüşümüne rastlanır. Yani Türkiye Türkçesi’nde “Var-” ile başlayan tüm kelimelerin özellikle de eski Türkçe’de ve günümüzde bazı lehçe ve şivelerde “Bar-” ile başlayan varyantları mevcuttur.

4936-_Vardamçı: “Servetle / zenginlikle / malla övünen kişi” manasındaki kelimenin B/V dönüşümü ile Bardamçı biçimi de bulunmaktadır. Ayrıca D/L dönüşümü ile Varlamcı (veya Varlamacı) şeklinde aktarılması da mümkündür.

4937-_Vaynaş: “Zina” anlamı taşıyan kelimenin doğru ses dönüşümleri tespit edildiğinde Türkçe’de var olan Oynaş kelimesinin varyantı görülür. Vaynaşmak (zina yapmak) kelimesi ile de Oynaşmak fiili bağlantılıdır.

4938-_Vaysamak: Ah etmek, hayıflanmak (kelime köküne göre “Vay” demek) anlamlarındaki fiilin “Gevezelik etmek” manası da bulunmaktadır.

4939-_Vereğen: “Cömert” ve “Donör” (tıp) manalarındaki kelimenin aslı Bereğen biçimindedir.

4940- Vez: “Gudde” (dokubilimsel) manasındaki kelime B/V dönüşümü ile Bez (organ şişmesi, beze) kavramının farklı bir söylenişidir.

4941-_Vişkene: Fişkene söylenişi de bulunan sözcüğün bileşik olma ihtimali vardır. İkinci kısım “Kene” (asalak, böcek türü) kavramı ile alakalı görünmektedir. Ancak ilk kısma dair net bir fikre ulaşılamamıştır.

4942-_Voruk: “Dişleri dökük” izahatı ile karşılaşılan kelimenin Moruk kavramının farklı bir söylenişi olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle “İhtiyar” (yaşlı) manası ile verilmiştir.

4943-_Vot: “Ateş” anlamı taşıyan sözcüğün Türkçe Od/Ot (ateş) kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu görülmektedir.

4944-_Vuçah: “Şömine” manasındaki kelimenin ses dönüşümleri dikkate alındığında Türkçe Ocak kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu anlaşılmaktadır.

4945-_Vurdak: “Gong” manası taşır. Vurda sözcüğü ise “Boynuz” demektir. Büyük olasılıkla gonglara geçmiş çağlarda boynuzdan yapılmış tokmaklarla vurulması ile alakalıdır.

4946-_Vurgun: Dalgıçların su altındaki basınç farkını doğru ayarlayamayıp hızlı çıktıklarında vücutlarında meydana gelen hasara da “Vurgun” denir ki, aslında geçmiş çağlarda sualtı ruhlarının verdiği zarar olarak düşünüldüğü için bu ifade kullanılmıştır. Cinlerin insanlara verdikleri zararlara ise “Vurgun” denir ve karanlık yerlerde gezen, tekinsiz yerlerde yatan veya sudan geçen kişileri “vurduklarına” (çarptıklarına) inanılır. Cin tarafından çarpılan kişi bir süre ölü gibi yatar ve/veya uzunca bir süre sağır ve dilsiz dolaşır. “Vurgun Yeme” olarak da adlandırılan bu rahatsızlık çok tehlikelidir. Sözcüğün “Vurulmak” fiilinden türediği ve bu kelimenin aynı zamanda “Aşık Olmak” manasına geldiği de göz önüne alındığında “Aşk Perisi”yle ilişkilendirilmesi de mümkündür.

4947-_Vurman: “Koruluk” (küçük orman) anlamındaki sözcüğün ses dönüşümleri dikkate alındığında Türkçe Orman kelimesinin farklı bir söylenişi olduğu görülmektedir.

4948-_Yabamak: Rapt etmek (iliştirmek, bağlamak) anlamarındaki kelimenin Cabamak söylenişi de vardır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir. Türkiye Türkçesi’nde “Y” ile başlayan kelimelerin önemli bir kısmının Asya lehçe ve şivelerinde C/J ile söylendiğine sıklıkla rastlanır. Yap/Yab/Cab/Cap kökünde de bu dönüşüm yaygındır.

4949-_Yabalak: Kar lapası (lapa lapa yığılmış kar) anlamında kullanılmaktadır. Yıkanmış, temiz, beyaz yün yığınına da Yapalak denmektedir. Hangi kavramın diğerine benzetildiği kesin olmamakla birlikte yün yığını için Yapağı sözcüğünün kullanıldığı da dikkate alınırsa yerde lapa lapa yığılmış karın, yün yapağısına benzetildiğini söylemek mümkündür.

4950-_Yabgu: Tarih içerisinde de “Vali” (şehir yöneticisi) manasında bazen de bir tür unvan olarak kullanılmış olan kelime aslında daha eski dönemlerde Aşiret reisi veya Kabile şefi anlamı taşımaktaydı.

4951- Yada: Eski Türk halk kültüründe ve Türk mitolojisinde yağmur yağdırabildiğine inanılan büyü taşıdır. Bu taşa sahip olanlar istedikleri gibi yağmur ve kar yağdırılabilir, dona neden olabilir, hava olaylarını etkileyebilirler. Cada/Zada/Yada taşının koruyucu güçleri olduğu da söylenir. Anlatıldığına göre soğuk olan bu taşlar yumruk büyüklüğünde ve türlü koyu renklidirler. Üzerleri damar damar çizgilidir. Yada Taşı Kullanıldıkça zayıflar ve güçleri düşer hatta tamamen yiter. Özel bir yerde muhafaza edilir ve sık sık ele alınmaz, sadece gerektiğinde kullanılır. Çin kaynaklarına göre Türk şamanları savaşlarda kar ve yağmur yağdırarak zaferler kazanmışlardır. Bu taş ile büyü yapan kişilere Zadaçı/Cadacı/Yadaçı adı verlir. Bazı söylencelere göre bu taşın koruyucusunun Zada Han’dır. Türkçe Cay/Yay/Yad/Yat/Zat/Zay kökünden türeyen kelimede “Yaymak” (güç, enerji dağıtmak) ve “Yadmak” (dışa açılmak) manaları bulunur. Yadgan sözcüğü Moğolca’da şaman manasına gelir. Farsça “Cadı” sözcüğü ile uyum gösterse de buradan türediği iddiası doğru değildir. Ayrıca Yada taşının Avrupa kültüründe Simya taşına benzetilmesi kısmen mümkün olsa da birbirlerinde farklı yönleri çok fazladır. Simya taşı maddeyi başka maddelere çevirmek gücüne sahiptir, örneğin sıradan metalleri altına dönüştürebildiğine inanılır. İsmi de zaten “Kimya” kelimesi ile ilişkilidir. Yada taşı ise doğa olaylarına müdahale etmede kullanılır. Cada söylenişine ise “Yağmur büyüsü” manası ile rastlanmıştır.

4952-_Yağım: “Hoşluk” veya “Sempati” manaları taşıyan kelimenin Cağım/Cakım/Yakım biçimlerine de rastlanmıştır.

4953-_Yağlamak: Avlanan hayvanın iç yağını önce orta parmağa sonrada bu parmakla alna sürmek demektir.

4954-_Yağlaş: Yağlı ve Aş kelimelerinin bileşik halidir. “Yağlı yemek” demektir. Aradaki “I” sesi düşmüştür. Mısır unu, tereyağı ve peynirle yapılan bir yemeği de tanımlar.

4955-_Yağna: “Fil” manasındaki sözcüğün Y/Z dönüşümü ile Zağna söylenişi de bulunur. Yağ/Yav kökü saldırganlık bildirir, ki fillerin savaşlarda kullanılıyor olması ile alaka kurulmuş olabilir. Zağ/Zay kökü ise kuvvet, güç, savaş ile ilgili kelimeler türetir. Cağan/Yağan/Zağan ise “Devasa” demektir. Büyüklük, irilik manaları ile ilgili olmak kaydıyla Cağ/Yağ/Zağ kökünden türeyen kelimelerde C/Y dönüşümü yaygındır. Y/Z dönüşümüne ise daha seyrek rastlanır.

4956-_Yahşı: Güzel, hoş, yakışıklı manalarındaki kelimenin Cakşı/Yakşı ve Yahşi söylenişleri de bulunmaktadır.

4957-_Yahşılamak: “İltifat etmek” manasındaki kelimenin “Selamlamak” anlamı Yakşılamak söyleyişinden aktarılmıştır.

4958-_Yak: “Kenar” ve “Taraf” manaları taşıyan kelimenin Cak/Çak biçimlerine de rastlanmıştır.

4959-_Yakağan: “Gül” (çiçek) ve “Pembe” renk anlamlarında kullanılan sözcüğün Yagağan biçiminden dönüşmüş olduğu anlaşılmaktadır. Yağan sözcüğünün de yine “Pembe” renk manasında kullanıldığı da görülür, ki burada ses dönüşümü söz konusudur.

4960- Yakalaşmak: “Karşılıklı olarak birbirlerinin yakasını tutmak” anlamı taşır. Birbirini yakalamak, birbirini tutmak anlamlarında da kullanılır. Yakalamak fiili de gerçekte “Birisinin yakasını tutmak” demektir.

4961-_Yakaş: “Kurban” anlamına gelir. Eski devirlerde kurbanlık hayvanları veya etlerini tanrısal bir alevin yaktığı düşünülürdü. Bu kurbanın kabul edildiği anlamına gelirdi. Bazen de kokusunun tanrıların hoşuna gittiğine inanıldığı için etin bir parçası, bir kısmı hatta tamamı yakılırdı. Sözcüğün Yakmak fiili ile aynı kökten türediği kesindir. Yagamak fiili bir şeyi ateşte yakmak manası taşır.

4962-_Yakşıbar: “Hoşçakal” izahatı ile verilmiş olan bileşik kelime aslında “Güle güle git,” deyişine daha yakın bir mana içermektedir. Yahşı/Yakşı (hoş, güzel) ve Bar/Var (git, ulaş) kelimelerinin bileşik halidir. Yahşıvar biçiminde aktarılması da mümkündür.

4963-_Yalagay: Calagay/Calakay/Yalakay/Yalagay kelimesinin Anadolu Türkçesi’ndeki Yalaka kavramının farklı bir söylenişi olduğu açıktır.

4964-_Yalangoz: Yalan ve Goz/Koz (ceviz) kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. “Yalancı ceviz” (tür) demektir.

4965-_Yalaş: Sözcüğün “Bulamaç” manası Yal (kepekten yapılma köpek yiyeceği) ve Aş sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. Ya gerçekten yine hayvan yiyeceği kastedilmektedir, ya da kötü yapılmış yemeklerin hayvan yemine benzetilmesi söz konusudur.

4966-_Yalav: Bayrak, flama, kurdela, gelin kuşağı, madalya şeridi gibi anlamların tamamı hem dalgalanmak içeriği hem de kırmızı renk ile alakalıdır. Ayrıca projektör (ışıtaç), ışık gibi manalar da Alav/Alev sözcüğü ve dolayısıyla kırmızı renk ile ayrıca dalgalanma anlamı ile de ilişkili görünmektedir.

4967-_Yalavar: “Haberci” anlamındaki kelimenin kökünde aydınlatmak manası vardır ve asıl mana tam olarak “Aydınlatan” demektir. Elinde meşale veya fener tutan kişilere de bu ad verilir. Yalavaç/Yalavaç/Yalvaç (Peygamber) kelimesinde de benzer bir anlam vardır ve insanları aydınlığa ileten demektir.

4968-_Yaldamak: “İtham etmek” manasındaki kelimenin “Atın yelesine yatmak” veya “Atın yelesinden tutmak” anlamları da vardır.

4969-_Yaldırmak: Işıldamak, parlamak, kıvılcımlanmak, şimşek / yıldırım çakmak, yanıp sönmek manalanını ihtiva eder. Yaltırmak biçimi de bulunmaktadır. Türev sözcükler için de aynı D/T ses dönüşümü yaygındır.

4970-_Yalgan: “İftira” ve “Sahte” anlamındaki kelimenin Calgan biçimi de bulunmaktadır. Yalan kavramı ile akrabadır.

4971-_Yalgız: “Yegane” ve “Yalnız” manasındaki kelimenin Calgız biçimi de bulunmaktadır. Yalğız/Yalnız dönüşümü ile Yalnız kavramına bağlanır.

4972- Yalın: Sade, basit anlamlarına gelir. “Yalın Şirket” ise Ticaret Hukukundaki “Adi Şirket” kavramını karşılayabilecek en uygun öneridir.

4973-_Yalınaçlamak: Yalın kavramı ile bağlantısı bulunan ve “Soymak” manasındaki sözcüğün Yalanaçlamak/Yalanaşlamak/Calanaştamak biçimleri de bulunur. Yılanaç sözcüğü ise “Yılan gibi çıplak” demektir.

4974-_Yalındırmak: “İzole etmek”, “Yalnız bırakmak” ve “Soyundurmak” manalarını bünyesinde barındırır. Calındırmak söylenişinde “İtaat ettirmek” anlamına da rastlanmıştır.

4975-_Yalınmak: “İzole olmak”, “Yalnız kalmak” ve “Soyunmak” manalarını bünyesinde barındırır. Calınmak söylenişinde “İtaat etmek” anlamına da rastlanmıştır.

4976-_Yalkamak: “İftira atmak” anlamındaki kelimenin “Avarelik etmek” (boş boş gezinmek) manasına da rastlanmıştır.

4977-_Yalkımak: “Parlamak” (ve bağlı olarak “Alevlenmek”) manası taşıyan kelimenin Calkımak/Jalkımak biçimleri de vardır. Türev fiillerde de aynı ses değişimine rastlanır. “Boyun eğmek” anlamı da bulunmaktadır.

4978-_Yalkın: “Meşala” anlamındaki kelimenin “Yıldırım” manası Calkın biçiminden alınmıştır.

4979-_Yalkınar: “Paratoner” manası taşıyan kelimenin orijinali Calkınar şeklindedir.

4980-_Yalkınmak: “Alev almak” anlamındaki kelimenin “Yıldırım düşmek” manası Jalkınmak biçiminden alınmıştır.

4981-_Yalkırmak: “Tembellik etmek” anlamındaki kelimenin Calkurmak/Yalkurmak biçimleri de bulunur.

4982-_Yalkıtmak: “Alevlendirmek” anlamındaki kelimenin Calkıtmak söylenişi ile rastlanan “Tehdit etmek”, “Rahatsız etmek” ve “Boyun eğdirmek” manaları da bulunmaktadır.

4983-_Yalmak: “Alevlnmek” anlamına sahip olan fiil mecazen “Utanmak” manasında da kullanılır. Bu içerik “Yüzü kızarmak” deyimine de yaklaşır.

4984-_Yalman: Engin, geniş, yaygın manaları Calman söylenişine de sahiptir.

4985-_Yalmavuz: “Dev” demektir. Yalmağus/Calmağus/Calmavuz/Jalmağuz sözcükleri farklı Türk dillerinde bazen “Dev” bazen de “Canavar” manalarında kullanılır.

4986-       Yalnızgan: “Tek başına” anlamında kullanılan sözcüğün orijinali Canıskan biçimindedir. Türkçe’ye Yanızgan olarak aktarılması ses dönüşümü açısından bakıldığında daha uygundur. Ancak

“Yalnız” kavramına uyarlanması daha doğru bulunmuştur. Yalnızganmak (yalnız hissetmek) fiili için de benzeri bir izahat geçerli olup aslı Canıskanmak biçimindedir.

4987-      Yalpan: “Meyilli” anlamındaki kelimenin Calban biçimi de mevcuttur.

4988-      Yalpaymak: “Bağdaş kurmak” manasındaki kelimenin aslı Calpaymak biçimindedir.

4989-_Yaltanmak: “İstifa etmek” manası “Çekinmek” ve “Ürkmek” içeriklerinden anlam kayması ile ortaya çıkmıştır. Kelimenin “Yaltaklanmak” anlamında kullanımı da bulunmaktadır. Caltanmak söylenişine de rastlanmıştır.

4990-_Yaltarmak: İşten kaçınmak, kaytarmak anlamdaki fiilin diğer manası “Gözden kaybolmak” olarak gösterilir. Buradaki doğru açıklama aslında işten kaçınmak amacıyla ortadan kaybolmak şeklindedir.

4991-_Yalvamak: “Risalet etmek” (dinsel anlamda Peygamberlik “yapmak”) ve ikincil olarak “Haber getirmek” manası taşıyan fiilin kök anlamı aslında “Aydınlatmak” demektir (Yalabamak > Yalbamak > Yalvamak dönüşümü ile). Bu bağlamda bakıldığında peygamberlerin insanlığı aydınlatma görevi olduğu sözcüğün kök anlamında mevcuttur.

4992-_Yamanlamak: “Tehlikeli olmak” / “Tehlikeli hale gelmek” anlamındaki kelimenin Camandamak söylenişinde “Fenalık etmek” ve “Küfretmek” manaları da bulunmaktadır.

4993-_Yanaç: Sözcüğün “Brülör” manası Yanmak fiilinden kaynaklanmaktadır. “Candan” samimi anlamı ise Yan kavramından türemiş olup, insanın yanında olan veya olmak isteyen kişi şeklinde izah edilebilir. Bu ikinci içeriğin Yanaş söylenişi de mevcuttur.

4994-_Yanbağ: Canbay/Yanbav biçimlerinden aktarılmıştır. Koşum takımında atın yan kayışlarını ifade etmektedir.

4995-_Yandurmak: “Destek olmak” anlamında kullanılan fiil, bileşik bir kelimedir. Yan ve Durmak sözcüklerinden oluşmaktadır. “Yanında durmak” deyimindeki manayı karşılar.

4996-_Yanılamak: “Şuh davranmak” manasındaki fiil hem Yanmak fiili ile alakalı olup mecazen “ateşli davranışlar sergilemek”, “ateşli hareketler yapmak” içeriğine sahiptir; hem de Yan kavramı ile uyumludur ve destekleyici olarak “karşı cinsten birisinin yanına yaklaşmak” izahatı da yapılabilir. Canılamak biçimi ile rastlanan “Tekrarlamak” manası ise Yenilemek fiilinin varyantıdır.

4997-_Yanılanmak: “Şehvetlenmek” olarak izah edilen sözcük aslında tam olarak karşı cinsten biri ile yan yana gelerek (birlikte olarak) cinsel davranışlarda bulunmak ve bunun sonucunda cinsel istek duymak demektir. Canılanmak biçimi ile rastlanan “Tekrarlanmak” manası ise Yenilenmek fiilinin varyantıdır.

4998- Yanılatmak: “Şehvetlendirmek” açıklaması ile verilmiş olan kelime aslında tam olarak karşı cinsten birisinin yanına giderek veya yanına çağırarak cinsel içerikli davranışlarda bulunmak ve cinsel istek duymasını sağlamak demektir.Canılatmak biçimi ile rastlanan “Tekrarlatmak” manası ise Yeniletmek fiilinin varyantıdır.

4999-_Yankırmak: “Kulak çınlamak” anlamında kullanılan fiil aynı zamanda “Gaipten ses duymak” demektir. Bu bağlantı kulak çınlamasının ruhsal varlıklarla ilişkili olduğuna dair eski bir anlayışla ilgili görünmektedir. Bazen de orada bulunmayan başka birisinin sesini duymakla ilişkilendirilir. Örneğin kulak çınlamasının birisinin kendisini anmasıyla ilgili olduğuna dair inanış Anadolu’da bugün de mevcuttur ve bir deyim olarak söylenir (“Kulağım çınladı, biri beni andı”).

5000-_Yansak: Nüfuzlu veya varlıklı birisinin çevresinde bulunarak, dalkavukluk yapan ve bu durumdan çıkar sağlayan, nemalanan kişi anlamına gelir. Bu tabirin yiyecek verilmesini sağlmak veya artıklarını yemek için evin etrafında dolanan veya birinin çevresinde gezen köpekler için de kullanıldığına da rastlanır. Yansamak fiili de etrafında dolanmak, yanına yanaşmak, yanında gezmek, dalkavukluk yapmak, nemalanmak manalarını içerir.

5001-_Yantayık: Yamuk (geometrik şekil) anlamında geometrik bir terim olarak kullanılan kavramın sözcük anlamı aslında yan yatmış demektir ve bu bağlamda yan yatmış taşıtlar için de kullanılır; yantayık gemi, yantayık tren gibi. Yantaymak fiili de yamulmak anlamı taşıdığı gibi yan yatmak manasına da gelir.

5002-_Yantaymak: Cantaymak söylenişi de bulunan fiil “Yamulmak” ve “Yan yatmak” manalarına sahiptir.

5003-_Yantutmak: “Taraf olmak” / “Taraf tutmak” anlamındaki fiil Yan ve Tutmak sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

5004-_Yapaş: “Ottan yapılma kulübe” anlamındaki kelimenin aslı Capaş biçimindedir.

5005-_Yapılmak: “Lağvolmak” (fesholmak, iptal olmak) anlamlarındaki fiilin asıl içeriği “Örtülmek” veya “Kapanmak” demektir. Diğer manalar anlam kayması ile meyhdana gelmiştir. Yabılmak/Yabulmak biçimleri de mevcuttur.

5006-_Yapınmak: “Hazırlanmak” manasındaki fiilin “Örtünmek” anlamı da bulunur.

5007-_Yapıntı: “Derme çatma kulübe” manasındaki kelime bazen daha genel olarak “Baştan savma iş” anlamında da kullanılmaktadır.

5008-_Yapıtmak: “Lağvetmek” (feshetmek, iptal etmek) anlamlarındaki fiilin asıl manası “Örtmek” veya “Kapatmak” demektir. Küçük bir anlam kayması ile diğer manalar ortaya çıkmıştır. Örneğin bir şirketi veya kurumu kapatmak (lağvetmek) gibi. Yabıtmak/Yabutmak biçimleri de mevcuttur.

5009- Yaraşmak: Sözcüğün ikincil anlamı olan “Nişanlanmak” (sözlenmek) ilk anlam olan “Layık olmak” ile de uyumludur. Çiftlerin birbirine uygun görülmesi mantığını ifade eder. Ayrıca Car (yüksek sesle konuşma bildirir) kökünden Caraşmak (yüksek sesle ilan etmek) fiili ile de alakalıdır.

5010-_Yargak: Kelimenin ilk manası “Eskimo köpeği” olarak geçer. Fakat etimoloji netleştirilemediği gibi derleme kaynaklı bir hata bulunması olasılığı da dikkate alınarak en yakın genelleme ile “Kızak köpeği” biçiminde bir düzeltme yapılsa bile yine de bir sonuca ulaşılamamıştır. Biçimsel olarak Türkçe gibi görünse de kaynaklandığı Yar/Car kökü ile kavramsal bağlantı kurulamamıştır. En azından bu sözlük hazırlanırken sahip olunan eldeki verilerle mevcut durum bu şekildedir. Sözcüğe ait Cargak biçimiyle kayıtlarda geçen ikinci anlam ise “Kızlık zarı” (hymen) olarak tespit edilmiştir. Buradaki içerik çok net olup “yarılan şey” demektir. Kelimenin “İşlenmemiş deri” manasına da eski kayıtlarda rastlanmıştır. Yarak (delici / kesici silah) sözcüğünün anlam kayması ile “Penis” (erkeklik organı) manası kazandığı gibi burada da bu son içerik (“Ham deri” manası) üzerinden bir anlam kayması mevcut olabilir.

5011-_Yargan: “Hakem” anlamındaki kelimenin “Gerçek dost” manasında Hz. Ebubekir’in lakabı olarak kullanıldığı eski kayıtlarda yer alır.

5012-_Yarımtık: Yarım vücutlu (tek bacaklı, tek ayaklı, tek kollu, tek gözlü, tek dişli, tek boynuzlu) canavardır. Bazı Ural / Sibirya kavimleri bu yaratığın ormanda yaşadığına inanırlar ve ondan çok korkarlar. Onu hoşnut etmek için beyaz horoz kurban ederler. Çok meraklı olduğu söylenir; köylere kadar gelip dolaşır, insanları izler. Ondan kurtulmak için de ayakkabıları ve giysileri ters giymek gerekir. Aklı da yarım olduğu için ayakkabıların ters yöne giden izlerinin ardına düşer. Carımtık söylenişi de bulunur.

5013-_Yarız: “Hızlı” manasındaki kelimenin “Heyecanlı” içeriği Carız biçiminden aktarılmıştır.

5014-_Yarkanat: “Planör” demektir. Carkanat kelimesi “Yarasa” anlamı taşır. Büyük olasılıkla planörün yarasaya benzetilmesi durumu vardır.

5015-_Yarmaş: Yarma (kırılmış buğday) ve Aş sözcüklerinin bileşiminden oluşmuştur. Aradaki “A” sesinin biri kaynaşma esnasında düşmüştür.

5016-_Yarna: “Yarı yarıya (eşit) hisse” manasındaki sözcüğün Carna söylenişi de bulunur.

5017-_Yarsımak: “İstikrah etmek” anlamındaki kelimenin “Heves etmek” manası da vardır.

5018-_Yarsu: Aslında çok basit gibi görünmekle birlikte anlaşılması oldukça zor bir kavramdır. Yer ve Su kelimelerinin bileşiminden oluşur. Doğadaki maddi yer ve su unsurları ile buralardaki ruhları da içeren doğal varlıkların tamamını kapsayan bir anlayıştır. En anlaşılır biçimiyle tüm doğanın canlı ve ruhu olan bir varlık olarak algılanmasının bir sonucudur. Bu anlamda kutsal bir güç ve yaşam enerjisidir fakat maddi varlıklardan da soyutlanmış değildir. İnsana en yakın olan soyut katman burasıdır. Yer-Su anlayışı Moğol bayrağında simgesel olarak yer alır.

5019- Yaruk: “Aydınlık” veya “Nur” manalarındaki kelimenin A/O dönüşümü ile Yoruk biçimi de vardır. Türev fiiller ile sözcüklerde de aynı ses dönüşümüne rastlanır.

5020-_Yas: “Matem” (ölünün ardından duyulan üzüntü ve bunun dışavurulması) anlamındaki kavram ses benzerliği ve ilginç bir tesadüfle aynı zamanda anlam benzerliğinden dolayı kestirme bir çözümle Arapça kabul edilerek Türkçe olmadığı öne sürülmüştür. Arapça “Yes” sözcüğü gerçekten de üzüntü, karamsarlık gibi anlamlara gelmektedir. Fakat bu durum Türkçe “Yas” sözcüğüne köken teşkil ettiğini ispatlamaya yetmez. Türkçe’deki Yas/Yaz/Caz/Cas kökü zarar, ziyan, kayıp, günah, acınma anlamları barındırır. Örneğin, “Yazık” kavramında veya Yazınmak/Yasınmak (günah işlemek) fiilinde olduğu gibi. Dolayısıyla “Yas” kavramı tamamen Türkçe olup başka bir dilden geçmiş değildir. Bu kökte S/Z dönüşümüne yaygın olarak rastlanır. Örneğin; Yasık > Yazık.

5021-_Yasalmak: “Men edilmek” anlamındaki kelimenin imal edilmek, üretilmek, yapılmak, kurulmak, inşa edilmek, tamir edilmek manaları da vardır. Bu içerikler Çazalmak (imal edilmek) fiili ile de doğrudan bağlantılıdır.

5022-_Yasamak: “Kanun koymak” manasındaki kelimenin imal etmek, üretmek, yapmak, kurmak, inşa etmek, tamir etmek, süslemek, tasarlamak, tefekkür etmek anlamları da vardır. Bu içerikler Çazamak (imal etmek) fiili ile de doğrudan bağlantılıdır.

5023-_Yasanmak: “Tahmin etmek” manasındaki kelimenin süslenmek, bezenmek, kendini beğenmek, inat etmek anlamları da vardır. Bu içerikler Çazanmak (teçhiz olmak) fiili ile de doğrudan bağlantılıdır.

5024-_Yasatmak: “Kanun çıkartmak / koydurmak” ve “Yasaklamak” (yasak koymak) anlamındaki kelimenin imal ettirmek, ürettirmek, yaptırmak, kurdurmak, inşa ettirmek, tamir ettirmek manaları da vardır. Bu içerikler Çazatmak (teçhiz etmek) fiili ile de doğrudan bağlantılıdır.

5025-_Yasılmak: “Matem tutmak” manasındaki kelimenin “İkna olmak” anlamı da bulunmaktadır.

5026-_Yaskı: “Minder” anlamındaki kelimenin Çaskı biçimi de bulunur.

5027-_Yaşalmak: “İhtiyarlamak” olarak izah edilen kelimenin bileşik olma ihtimali de vardır. Yaş ve Almak sözcüklerinden oluştuğu varsayıldığı takdirde yaşı artmak, bir yıl daha yaşlanmak anlamına geldiği tespiti rahatlıkla yapılabilir.

5028-_Yaşarmak: “Islanmak” veya “Nemlenmek” manasındaki kelimenin Cajarmak söylenişi ile “Gençleşmek” anlamı da vardır. Yaşartmak fiili de “Islatmak” ve “Gençleştirmek” manalarını içerir.

5029-_Yaşınış: “Saklanbaç” anlamı taşıyan kelimenin orijinali Cajınış biçimindedir.

5030-_Yaşınmak: “Şimşek çakmak” anlamına gelen sözcüğün “Örtünmek” veya daha özel olarak “Peçe takmak” manası da bulunmaktadır. Birbiri ile ilgisiz gibi duran bu anlamlardaki ortak nokta aslında görüşün engellenmesidir. Aşırı parlak ışık (şimşek, flaşör gibi) gözü kamaştırır ve görme yetisine geçici olarak engel olur. Sözcüğün Cajınmak ve ayrıca sesli harf incelmesi ile Yeşinmek biçimleri de bulunur.

5031- Yaşır: “Sır” anlamındaki kelimenin Yeşir biçimi de bulunur. Aynı izahat Yaşırmak (gizlemek, saklamak) fiili için de geçerli olup Yeşirmek biçimi de vardır.

5032-_Yaşrınmak: Gizlenmek, saklanmak manasındaki kelimenin sesli harf incelmesi ile “Gizli saklı iş yapmak” veya “Gizli iş çevirmek” anlamında Yeşrinmek biçimine de rastlarmıştır. Anlam yeterince özelleşmiş olduğu için ayrı bir başlık olarak verilmiştir.

5033-_Yatakay: “Pijama” manasındaki kelime asıl dilde Catakay biçimi ile söylenmektedir.

5034-_Yatır: Türbe (evliya mezarı) demektir. Sözcük anlamı mezarda yatan kişi veya ölünün yattığı yer demektir. Yunanca “İatros” (hekim) kelimesinden geldiği söylense de bütünüyle doğru değildir. Gerçekte Türkçe “Yatmak” fiilinden türemiştir. Daha makul bir açıklama ise farklı dillerdeki bu iki sözcüğün benzeşim yoluyla uyarlandığıdır. Fakat Yunanca “hekim” manasının uzaklığı bu olasılığı bile zayıflatmaktadır. Ayrıca Yatlamak (doğa olaylarını etkilemek) kelimesi ile aynı kökten türediği dikkate alınmalıdır. Çünkü evliyaların keramet gösteren kimseler olduğuna inanılır.

5035-_Yavuklaşmak: Kız ve erkek için flört etmek, sözleşmek (evlenmek veya arkadaşlık etmek için), kendi aralarında anlaşmak, yakınlaşmak, çıkmak (arkadaşlık etmek) manalarını kapsamaktadır.

5036-_Yavunmak: “Yakına gelmek” manasındaki fiilin “Yalvarmak” anlamı da vardır.

5037-_Yavuşmak: “Yakınlaşmak” demek olan kelime “Hısım olmak” (akrabalık bağı kurmak) manasında da kullanıldığı gibi bazı lehçelerde erkekle kadının yakınlaşmasını, flört etmesini de ifade eder.

5038-_Yaydaklamak: At için “Eğerini çıkarmak” manasındaki kelimenin aslı Caydaktamak biçimindedir. Caydak/Yaydak kelimesi ise “Eğersiz at” anlamı taşır.

5039-_Yaydamak: İstila etmek demek olan fiil askeri bir taktik olarak yayılarak hücum etmeyi de ifade eder. Ayrıca kararsız kalmak, tereddüt etmek manası da bulunmaktadır. Ata eyersiz binmek içeriğine de rastlanmıştır.

5040-_Yaygarmak: “Bahar gelmek” manasında kullanılan kelimenin Caygarmak biçimi ile “Nizama sokmak” / “Muntazamlaştırmak” anlamına da rastlanmıştır.

5041-_Yaygımak: “Salınmak” anlamındaki sözcüğün uzak bir dönüşümle Naygumak biçimi de bulunur. Naygulgan sözcüğü de “Salıncak demektir.

5042-_Yaygıtmak: “Sallamak” anlamındaki sözcüğün uzak bir dönüşümle Naygutmak biçimi de bulunur.

5043- Yaylamak: Otlamak manası taşıyan fiil yaylada yaşamak, yazı yaylada geçirmek içeriğine de sahiptir. Elverişli hale getirmek anlamına da kayıtlarda rastlanmıştır.

5044-_Yaypak: “Yassı” veya “Yayvan” manasındaki kelimenin sesli harf incelmesi ile Yeypek biçimi de vardır.

5045-_Yazalamak: “Saçmak” manası taşıyan sözcük “Gelişigüzel yazmak” anlamına da sahiptir.

5046-_Yazık: Türkiye Türkçesi’ndeki içeriğine ilave olarak “Günah” manası da bulunur. Örneğin; “Yazık işlemek”. Cazık söylenişi de mevcuttur.

5047-_Yazıklanmak: “Günaha girmek” anlamındaki fiilin “Hayıflanmak” manası da vardır.

5048-_Yazıkmak: Sabıkaya (suç kaydına) yazılmak, sabıkaya geçirilmek, sabıkaya kaydedilmek anlamlarında kullanılır. “Kabahat işlemek” manası da bulunur. Yaz/Jaz/Caz kökünün hem “Yazmak” hem de “Suç / Kabahat” içerikleri ile uyumludur. Yazıktırmak ise sabıkaya yazdırmak, sabıkaya geçirtmek, sabıkaya geçirilecek davranışlarda bulunmak manalarına sahiptir.

5049-_Yazmut: Yaz şenliği / festivali manasındaki kelimenin Y/Z dönüşümü ile Yaymut biçimindeki söylenişi de bulunur.

5050-_Yaztoy: Yaz ve Toy (şenlik) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

5051-_Yeçki: “Şifre” manasındaki kelimenin Yeşki söylenişi de vardır.

5052-_Yedevlen: Yedi kişi (yedi kutsal insan, yedi evliya) anlamlarındaki kelimenin aslı Cetevlen biçimindedir. Sözcüğün ilk kısım “Yedi” sayısını tanımladığı için Türkçe’ye bu biçimde aktarılması daha uygun bulunmuştur.

5053-_Yedez: “Lades kemiği” manası taşır. Yetez söylenişi de vardır. Yeteşmek/Yetezmek/Yedezmek ise lades tutuşmak anlamına gelir. “Yeteş-Seteş” ise “Lades oyunu” manasında kullanılır.

5054-_Yedilemek: Genel olarak “Yedi gün beklemek” manasında kullanılır. Özelde ise yeni evlenen gelinle güveyin yedi gün sonra anne babalarının ziyaretine gitmesini ifade eder.

5055-_Yeğer: Sözcüğün “Semer” manası Eyer/Eğer (at oturağı) kavaramının farklı bir söylenişinden ibarettir. Sözcüğün İyer/İzer ve Yeher biçimlerine de rastlanmıştır.

5056-_Yeğnil: Basit, adi, sıradan anlamındaki sözcüğün Cenil/Yenil biçimleri ile rastlanmıştır ve “Ğ” düşmesi ile Yeğnil > Yenil dönüşümüne uğradığı sonucuna ulaşılmıştır. Aslında Yeğni (hafif) kavramından türemiş olup “küçük düşürücü” veya “alçaltıcı” manasını ihtiva ettiği için de “Ğ” düzeltmesi yapılarak alıntılanmasına karar verilmiştir. Bu kavramdan türeyen “Yeniltek” (hafifmeşrep, fahişe) kelimesi hafif davranışlarda bulunan kadın manasını içerdiğinden Yeğniltek biçimi ile ve “Yenildemek” (hafifmeşreplik / fahişelik yapmak) fiili de Yeğnildemek biçiminde aktarılmıştır.

5057- Yeğnildemek: “Kolaylaşmak” anlamındaki kelimenin “Ucuzlamak” manası da bulunur. “Hafiflik etmek” (hafif davranışlar sergilemek, hafifmeşreplik yapmak) içeriğine de rastlanmıştır. Türev sözcüklerde de benzeri bir anlam ilişkisi mevcuttur. Yeğniltemek söylenişi de vardır.

5058- Yeğşir: “İtidalli” manasındaki kelimenin Ğ/N dönüşümü ile Yenşir biçimi de bulunur.

5059- Yeğşir: “Mutedilleşmek” manasındaki kelimenin Ğ/N dönüşümü ile Yenşirmek biçimi de bulunur.

5060-_Yek: Yaklaşık olarak “Şeytan” manası taşır. Kelime kökü olan Yek/Yeg/Yig/Yiğ/İğ dizisi hastalık, kötülük, fesatlık kavramlarını barındırır. İğrenmek fiili yine bu kökten gelir. “İklig” kelimesi eski Türkçe’de “hastalık” anlamı barındırır. Kazakça’da her türlü hastalığı tanımlayan “Jegi” şeklinde bir sözcük bulunur ve ruhsal hastalık, kötü ruh, zarar gibi anlamları da vardır. İddia edildiği gibi Arapça veya Farsça kökenli değildir. Sözcüğün “Çak” biçimi ise Çakmak fiili üzerinden delicilik, sivrilik manaları ile de alakalı görünür. Araplardaki “Şik” adlı varlıkla da bağlantılandıran görüşler mevcuttur. İğ aynı zamanda ucu sivri uzun nesneleri ve bu biçime sahip yün eğirme aracını ifade eder. Dolayısıyla her ne kadar çevre kültürlerden etkilenmiş gibi gözükse de sözcük Türkçe kökenlidir. Altayca’da ise Ceek (Ceğek) biçimine rastlanmıştır ve yine bu dilde Cek sözcüğü de şeytan, iblis ve açgözlü, doymaz manalarına sahiptir.

5061- Yeklemek: “Zarar vermek”, “Iskartaya çıkarmak”, “Çürüğe çıkarmak” ve “Nefret etmek” anlamlarına sahip olan kelimenin aslı Cektemek biçimindedir.

5062-_Yeksemek: “Lanet etmek” olarak açıklanan sözcüğün aslında gerçek anlamı Şeytan’ın adını söyleyerek lanetlemek demektir. Örneğin: “Lanet Şeytan!” veya “Şeytan görsün yüzünü” gibi. Diğer bir olasılık ise Şeytan’ın lanetlenmiş olması üzerinden kinayedir ki, bu bağlamda uzak bir izahat olsa da Şeytan gibi lanetlenesin demektir.

5063-_Yelbeğen: Daha sonra ortaya çıkan “Uçurtma” anlamının yanında asıl anlam “Ejderha” olup bugüne kadar yapılan klasik açıklama Yel (rüzgar) ve Büke (yılan) sözcüklerinin bileşimi olduğudur. Farklı lehçelerdeki Yelbeğen veya Celbeğen (Cilbegen/Çilbegen) gibi söylenişler de bu durumu destekler niteliktedir. Gerçekten de sözcüğün Yel (rüzgar) kavramı ile ilişkili olduğu doğrudur. Ancak aynı kökten (Çel/Cel/Yel/Yal) türediği “Yalpalanmak” fiili ile “Yalpağa” (bayrak) sözcüğü salınma, dalgalanma, rüzgarda uçma gibi anlamları dikkate almak gerektiğini göstermektedir. Benzer bir durum Almanca “Drachen” sözcüğünde de vardır ve hem ejderha hem de uçurtma demektir. Bu durumun nedeni ejderhaların rüzgar ile ilişkilendirilmesi, rüzgarda uçan veya rüzgar çıkaran varlıklar olarak algılanması olduğu kadar ilk ortaya çıktığı yer olan Çin kültüründe uçurtmaların ejderha şeklinde yapılması ile de doğrudan alakalıdır. Rüzgar, yılan, ejderha, kıvrılmak gibi anlamlarla ilgili olmak kaydıyla Yel- ile başlayan kelimelerin neredeyse Cel- ile başlayan söylenişler de mevcuttur.

5064-_Yelbeğnemek: Kıvrılmak / kıvranmak manaları ile rastlanan kelime aslında “Yılan gibi kıvranmak” deyimindeki manaya denk düşmektedir. Fakat burada benzetme yapılan canlı gerçekte yılan değil, ejderhadır. Bu da ejderhanın bir tür yılan olarak algılanmasından kaynaklanmaktadır.

5065- Yelbek: “Tüy” ve mecazen “Tüy gibi yumuşak” manasındaki kelimenin orijinali Celbek şeklindedir.

5066-_Yelbekey: “Ceket” manasındaki sözcüğün aslı Celbekey biçimindedir. Türkçe’ye C/Y dönüşümü ile aktarılmıştır. Celpegey/Yelpegey söylenişlerine ise “Yağmurluk” (giysi) ve “Rüzgarlık” (giysi) manaları ile rastlanmıştır. Kelime kökündeki Cel/Yel (rüzgar) içeriği dikkate alındığında en doğru izahatın “Rüzgarlık” (giysi) olduğu sonucuna varılmaktadır.

5067-_Yelbeşik: “Salıncak” manası taşıyan bileşik kelimenin orijinali Celbeşik biçimindedir. Cel/Yel (rüzgar) ve Beşik kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır. Salıncak, rüzgarda sallanan bir beşiğe benzetilmektedir.

5068-_Yelbev: “Cadırın rüzgarda uçmamasını sağlayan bağ” anlamındaki sözcüğün aslı Celbev biçimindedir. Cel/Yel (rüzgar) ve Bev/Bav/Bağ kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

5069-_Yelbezek: Hafifmeşrep, hercai, aklı havada, uçarı anlamları ile aktarılmıştır. “Solungaç” manası için orijin dildeki Celbezek biçimi tercih edilmiştir.

5070-_Yelçeken: “Cereyan” (hava akımı) anlamındaki sözcük Yel (rüzgar) sözcüğü ve Çekmek fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır.

5071-_Yelçeker: “Havalandırma” (düzenek) manasındaki kelime Yel (rüzgar) sözcüğü ve Çekmek fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. Yelçekmek fiili ise “Havalanmak” demektir.

5072-_Yeldek: Sözcüğün kökeni Yel/Cel/Çel (rüzgar) kavramından kaynaklanmaktadır. Anadolu’daki “Yel girmesi” (vücudun bir yerinde veya bölgesinde sebepsiz hissedilen ağrı) anlayışı rüzgarın canlı bir varlık, bir tür ruh olarak algılanmasından kaynaklanır. “Çeldek” ise “Romatizma” izahatı ile ayrıca verilmiştir.

5073-_Yeldemek: Sözcüğün “Yelpazelenmek” anlamı bulunduğu gibi “Paten kaymak” manasında da kullanılır. Burada “rüzgar gibi gitmek” benzetmesi yapılmaktadır. Ayrıca “Sörf yapmak” anlamı ise daha net olup “rüzgarla birlikte hareket etmek” demektir. Celdemek biçimi ile “Memesi sütle dolmak” manasına da rastlanmıştır.

5074-_Yeldik: “Havalandırma deliği / penceresi” anlamındaki kelimenin orijinali Celdik şeklindedir. Türkçe’ye Yellik biçiminde aktarılması da mümkün olmakla birlikte asıl söyleyiş daha uyumlu bulunmuştur.

5075-_Yeldirgen: “Yel değirmeni” manasındaki sözcük “Psikolojisi bozuk kişi” manasında da kullanılır.

5076-_Yeldirme: “Hafif esinti” anlamındaki kelime “Psikolojik bozukluk” manasında da kullanılır.

5077- Yeldirmek: “Rüzgar çıkmak” anlamına sahip olan fiil “Rüzgar gibi gitmek” deyimindeki manayı da karşılar. Bu bağlamda “Acele etmek” manasına da yaklaşır. Ayrıca “Psikolojisi bozulmak” anlamında da kullanılır.

5078-_Yelemek: “Rüzgar çıkmak” manasındaki fiil “Ağacın dallarının ucunu budamak” anlamına da sahiptir.

5079-_Yelesmek: “Rüzgar esmek” anlamındaki fiilin Yel (rüzgar) ve Esmek sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelime olma ihtimali yüksektir. Ancak yine de doğrudan türemiş olabileceği de dikkate alınmalıdır, çünkü çok yakın bir söyleyişe sahip olan Yelezmek fiili de “Rüzgar çıkmak” veya “Rüzgarlanmak” manasında kullanılmaktadır.

5080-_Yeletmek: “Yelpazelemek” demek olan kelimenin “Tatil yapmak” anlamı da vardır.

5081-_Yelgirmek: “Rüzgar çarpmak” anlamındaki fiilin Yel (rüzgar) ve Girmek sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelime olma ihtimali neredeyse kesin denebiecek kadar yüksektir. “Yel girmesi” anlayışına göre rüzgar canlı bir varlık, bir tür ruh olarak algılanmaktadır. Vücudun bir yerinde veya bölgesinde sebepsiz yere hissedilen ağrılar bu şekilde tanımlanmaktadır.

5082-_Yelgönül: “Havai” (uçarı, aklı havada) anlamında kullanılır. Yel (rüzgar) ve Gönül sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

5083-_Yelim: Sözcüğün “Zamk” manasının Yilim biçimine de rastlanmıştır.

5084-_Yelinmek: “Memesi çıkmak” anlamına gelen kelimenin “Rica etmek” veya “İstirham etmek” anlamı da bulunmaktadır. Ayrıca “Faydalanmak” içeriği de mevcuttur. Yilinmek biçimi ile “Yapışmak” manasına da rastlanmıştır.

5085-_Yelitmek: “Rüzgara salmak” izahatı kağıt, yaprak, saman, bez, çamaşır, gibi hafif nesnelerin bilerek rüzgara bırakılmasını veya istenmeden kaptırılmasını tanımladığı gibi özellikle okun fırlatılmasını da ifade eder. Aslında ok rüzgarın gücüyle gitmediği halde eski inanışların bir sonucu olarak rüzgarın yardımıyla uçtuğu ve hedefe gittiği şeklinde düşünülmektedir. Sözcüğün “Atı dörtnala koşturmak” anlamında kullanıldığı da görülür ve bu içerik kayıtlarda Celitmek biçimi ile yer alır. Yilitmek biçimi ile “Yapıştırmak” manasına da rastlanmıştır.

5086-_Yelkesen: “Rüzgar kıran” manasına gelir. Yel (rüzgar) ve Kesmek fillinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır.

5087-_Yellemek: “Yelpazelemek” manası taşıyan fiil “Gaza getirmek” tabirindeki anlamı da karşılar.

5088-_Yelmek: “Rüzgar esmek” demek olan kelime mecazen rüzgar gibi koşmak anlamına da gelmektedir. Atın rüzgardan yaratıldığına inanılır, onun gücü ve hızı ata geçmiştir. Halk anlatılarında at rüzgarla yarışır, uçan kuşa yetişir ve geçer. Hızlı hareket etmek, acele etmek, telaş etmek, gayret etmek manaları da vardır.

5089- Yelpek: “Yelpaze” anlamındaki sözcüğün orijinali Çelpek biçimindedir. Çel/Cel/Yel (rüzgar) sözcüğünden türediği için Türkçe’ye Ç/C/Y dönüşümü ile aktarılmıştır.

5090-_Yelpen: “Sarkık ve/veya iri kulak” manasındaki kelimenin aslı Celben biçimindedir. Türkçe’deki “Kepçe kulak” tabirine yakın bir anlamı karşılar. Mecazen “Sersem” manasında da kullanılır.

5091-_Yendirbez: “Yenilmez” manasına gelen kelimenin aslı Cendirbes biçimindedir.

5092-_Yenirmek: “Islah olmak” manasındaki kelime Yangarmak/Yangırmak/Yengirmek biçimlerine de sahiptir.

5093-_Yenlemek: “Memesi şişmek” manasındaki kelime “Doğum zamanı yaklaşmak” anlamında da kullanılır. Çünkü memenin sütle dolup şişmesi doğumun yaklaştığını işaret etmektedir. Sözcüğün L/N ses değişimi ile Yelnemek biçimi de bulunmaktadır.

5094-_Yepinmek: “Aksilik / terslik etmek” anlamına gelen kelime “Ayağını yere vurmak” veya “Ayağının üstünde sıçramak” deyimlerindeki mecazi manaları da karşılamaktadır.

5095-_Yerçekiş: “Yerçekimi” manasındaki kelimenin aslı Yiğirçekiş biçimindedir (Yiğirçekiş > Yirçekiş > Yerçekiş dönüşümü ile aktarılmıştır). Aslında Türkçe’de karşılığı olan kelime de aynı yöntemle bileşik olarak aynı sözcüklerden (Yer ve Çekmek) türetilmiş olduğu halde Türkçe’nin aynı kavramlara uzak coğrafyalarda olsa bile kimi zaman bazı küçük farklılıklarla aynı veya benzer tanımlamaları yaptığını göstermek bakımından alıntılanmıştır.

5096-_Yerçekmek: “Vatanını özlemek” anlamı taşıyan fiil bileşik bir kelimedir. Yer ve Çekmek sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

5097-_Yerçemek: “Yere yatmak” veya “Sipere yatmak” anlamındaki fiilin “Yemek seçmek” manası da bulunmaktadır.

5098-_Yerçi: “Rehber” manasındaki sözcüğün Yirçi söylenişi de vardır. “Yer ruhu” anlamı da bulunmaktadır.

5099-_Yerdeç: Ayıp, utanç anlamındaki kelimenin Yerteç söylenişi de vardır. Türkçe’ye T/D/L dönüşümü ile Yerleç biçiminde aktarılmasının daha uygun olup olmayacağı değerlendirilmelidir.

5100-_Yerdenmek: “Utanç duymak” anlamındaki kelimenin Yertenmek söylenişi de vardır. Türkçe’ye T/D/L dönüşümü ile Yerlenmek biçiminde aktarılmasının daha uygun olup olmayacağı değerlendirilmelidir.

5101-_Yerdeş: “Hemşeri” manasındaki sözcüğün Yirdeş söylenişi de vardır.

5102- Yerdüzer: “Buldozer” manasındaki kelime Yer ve Düzmek (düzeltmek) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır.

5103-_Yerek: “Ekim” (tarım) demektir. Çok büyük olasılıkla farklı bir söyleniş biçimi olan Cirek kelimesine ise “Sonbahar ekimi” manası ile rastlanmıştır.

5104-_Yereşen: “Geleni” (yer sincabı) manasındaki kelime Yer sözcüğü ile Eşmek fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır.

5105-_Yereşen: “Sondaj aleti” anlamındaki kelime Yer sözcüğü ile Eşmek fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır.

5106-_Yereşlek: “Koordinat” anlamı taşıyan sözcük Yer ile Eşlek (eşleştirici) kelimelerinin bileşik halidir.

5107-_Yereşmek: “Sondaj yapmak” manasındaki fiilin “Mütareke yapmak” (silah bırakmak) manası da bulunmaktadır. İlk başta aradaki bağlantı uzak gibi görünse de gerçekte silahların gömülmesi geleneğinden kaynaklanan çok daha eski bir anlayışa dayanmaktadır. Hatta kavramın “Nişanlanmak” (sözlenmek) şeklinde rastlanan bir diğer manası bile çiftlerin nişanlanmasını simgeleyen ağaç dallarının, daha sonraki çağlarda kırmızı kurdela ipinin toprağa gömülmesi ile bağlantılıdır. Bu içerik ise Çereşmek başlığında verilmiştir. Kavramın “-eşmek” kısmı toprağın kazılmasını tanımlamaktadır. Bu nedenle bileşik kelime olma ihtimali de vardır.

5108-_Yerikmek: “Toprağa gömülmek” mansındaki fiil mecazen “Yerin dibine girmek / geçmek” deyimindeki manayı da karşılar.

5109-_Yerindi: “Kendigelen fidan” (kendiliğinden çıkan) manasındaki kelimenin aslı Yirindi biçimindedir.

5110-_Yerindirmek: “Bedbaht etmek” anlamında kullanılan fiilin “Yerinden etmek” (benzer olarak “Yurdundan etmek”) ve “Toprağından etmek” deyimlerindeki mecazi manalarda kullanıldığı da görülür. Gerçekten de Yirindirmek biçimi ile “Topraktan / yerinden sökmek” manasına da rastlanmıştır.

5111-_Yerinmek: “Bedbaht olmak” anlamındaki fiil “Yerinden / yurdundan olmak” veya “Toprağından / vatanından olmak” deyimlerindeki manaları da karşılamaktadır. “Kendine kızmak” anlamında kullanımı da yaygındır.

5112-_Yerişmek: “Şeytan çarpmak” anlamı taşıyan fiilin bu içeriği Çerişmek biçiminden aktarılmıştır. “Rezil olmak” manası ise “Yerin dibine girmek” deyimine denk düşer. “Yer-” ile başlayan kimi kavramlar Çur>Çor>Çör>Çer>Yer dönüşümüyle maraz, dert, ruhsal rahatsızlık gibi anlamlar da içerir. Bu bağlamda marazlanmak, ruhsal rahatsızlığa yakalanmak manalarına da gelir.

5113- Yeriştirmek: “Rezil etmek” manasındaki fiil “Yerin dibine sokmak” deyimindeki manayı karşılar. “Yerine koymak” anlamı da vardır.

5114-_Yerlenmek: “Defnolmak” manasındaki fiilin aslı Cerlenmek şeklindedir. “Konumlanmak” manası ise Çerlenmek biçiminden aktarılmıştır. Buradaki içerik ile “Ordugah / karargah kurmak” kastedilmekte olup Çer/Cer/Yer dönüşümüyle Yer sözüğünün “Konum” anlamına bağlanır. Bu bağlamda Türkçe’deki “Konuşlanmak” fiilindeki içeriğe yaklaşmaktadır. “İskan olmak” manası da bulunur. “Rezil olmak” anlamında kullanıldığına da rastlanır.

5115-_Yerletmek: “Defnetmek” manasındaki fiilin aslı Cerletmek şeklindedir. “Konumlandırmak” manası ise Çerletmek biçiminden aktarılmıştır. “İskan etmek” manası da bulunur. “Rezil etmek” anlamında kullanıldığına da rastlanır.

5116-_Yerölçmek: Yer ve Ölçmek kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

5117-_Yersürgüç: Yer sözcüğü ve Ölçmek fiilinin çekimli halinin bileşik hali olan kelime “Saban” demektir. Yersürmek fiili de “Çift sürmek” / “Saban sürmek” manasında kullanılır.

5118-_Yeşmek: Saklamak, gizlemek, örtmek, sır tutmak manaları “Yaşmak” fiili ile de bağlantılıdır. Tam tersi olan çözmek, soymak, kabuğunu soymak, sır açmak manaları ise “Çeşmek” fiili ile ilgili görünmektedir. Hatta Yeşmek/Yeçmek/Eçmek/Açmak dönüşümü ile Açmak fiiline dahi bağlantısı bulunur. İlginç bir biçimde birbirinin karşıtı olan kavramları neredeyse eşit oranda bünyesinde barındıran bir fiildir. Bu nedenle hem bu fiilde hem de türeyen diğer fiiler ile sözcüklerde anlamları sabitlemek oldukça zor görünmektedir. “Koşmak” ve “Acele iş yapmak” manalarına da rastlanmıştır.

5119-_Yeşrinmek: Gizlenmek, saklanmak manasındaki Yaşrınmak fiilinin sesli harf incelmesi ile farklı bir söyleniş biçimidir. Yeşrinmek fiili “Gizli saklı iş yapmak” veya “Gizli iş çevirmek” anlamları ile yeterince özelleşmiş olduğu için ayrı bir başlık olarak verilmiştir.

5120-_Yetek: “Gaye”, “Maksat” manalarındaki kelimenin “Filiz” anlamı Cetek biçiminden aktarılmıştır.

5121-_Yeteş: Lades oyunu anlamına gelen kavram “Yeteş-Seteş” olarak da bilinir. Yedez/Yetez ise lades kemiği manası taşır. Yeteşmek/Yetezmek ise lades tutuşmak anlamına gelir.

5122-_Yetigen: “Büyükayı” takımyıldızını ifade eder. Takımyıldızdaki yedi belirleyici yıldız sözcüğün de asıl unsurunu oluşturur. Bunların yedi at hırsızı olduğu söylenir. Bir obadan çalarak kaçırdıkları atlar ve peşlerinde kendilerini kovalayan atlılar ile birlikte göğe savrulmuşlardır. Sözcüğün Türkçe’ye aktarılışında “Yeteğen” biçimi de olasılık dahilindedir. Fakat orijinal biçim tercih edilmiştir. Diğer lehçelerde farklı söyleyişler de mevcuttur: Cetigen/Cetegen/Yetegen gibi... (Çediker ise “Küçükayı” takımyıldızıdır.)

5123-_Yetiltey: “Fakülte” manasındaki kelimenin izi “Şu Üretken Türkçemiz” adlı kitaba kadar takip edilebilmiştir. Büyük olasılıkla bu kitabın yazarı Ahmet Ercan tarafından türetilmiştir.

5124- Yetkirmek: “Kabullenmek” anlamındaki fiilin R/Z dönüşümü ile Yetkizmek biçimi de vardır.

5125- Yevrey: “Yahudi” demek olan sözcük, İbranice kökenli olup bu söyleyiş biçimi çevre Türk dillerine Rusça üzerinden aktarılmıştır.

5126-_Yez: “Pirinç” (metal) demektir. Çes/Çez/Çaz/Cas/Ces/Cez/Yez dönüşümü ile pek çok lehçe ve şivede özelleşmiş manalarla değişik madenlerin (demir, prinç, tunç, bakır vs.) adı olarak kullanılır. Farsça kökenli olduğu da öne sürülür.

5127-_Yezim: Yer ve Su ruhlarının koruyucusu olarak bahsi geçer. Bir anlamda üstün bir ruhtur. Sözcük aynı zamanda öncü ve devriye anlamlarına gelir.

5128-_Yezleci: “Talepkar” manasındaki kelimenin aslı Yezdeci biçimindedir. D/L dönüşümü ile aktarılmıştır.

5129-_Yezlemek: “Talep etmek” manasındaki kelimenin aslı Yezlemek biçimindedir. D/L dönüşümü ile aktarılmıştır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

5130-_Yezne: “Enişte” anlamındaki kelimenin Yezde biçimi de bulunur.

5131-_Yezökçe: “Fahişe” (hayat kadını) anlamında kullanılan sözcüğün Yezökşe söylenişi de vardır. Yez (demir, metal) ve Ökçe kelimelerinin bileşiminden oluşmuş gibi görünmektedir. Çok büyük olasılıkla derlemenin yapıldığı ülkelerde hayat kadınlarının yüksek metal (veya parlak) topuklu ayakkabılar giymeleri nedeniyle bu benzetme yapılmış olmalıdır.

5132-_Yığaç: Belirli bir büyüklüğe ulaşmış “Fidan” demektir. Uygun ses dönüşümleri ile Ağaç kavramıyla bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır. Uzaklık ölçü birimi olarak da kullanılır ve yaklaşık 3 (üç) metreyi ifade eder.

5133-_Yığın: Cıyın biçimi ile rastlanan “Toplantı” (belki “Miting”) manasına gelir. Ses dönüşümlerinin doğru olduğu kanaatiyle söyleyiş kolaylığı açısından bu şekilde aktarılmasının daha uygun olacağı fikrine ulaşılmıştır.

5134-_Yığınca: “Parti” manasındaki kelime orijin dilde Cıyınça biçimi ile yer almaktadır. Türemiş olduğu Yığın kavramının Türkiye Türkçesi’ndeki içeriklerinden oldukça farklıdır.

5135-_Yığındamak: “Stoklamak” anlamındaki sözcüğün Yığınlamak biçiminde aktarılması da mümkündür.

5136-_Yığınmak: “Kümelenmek” anlamından başka Cıyınmak biçimi ile “Toplantı yapmak” (“Miting yapmak” şeklinde düzeltilmesi değerlendirilmelidir) manasına ve N/Y dönüşümüne uğramış Nığınmak biçimi ile de “Muhkemleşmek” (sağlamlaşmak) manasına rastlanmıştır.

5137- Yığışmak: “İzdiham oluşmak / oluşturmak” manasından başka N/Y dönüşümü ile Nığışmak/Nıkışmak biçimlerinde “Sebat etmek” ve “Israr etmek” manalarına rastlanmıştır.

5138-_Yığıtmak: “İstiflemek” anlamından başka Nığıtmak biçimi ile de “Muhkemleştirmek” (sağlamlaştırmak) manasına rastlanmıştır.

5139-_Yığlamak: “Ağıt okumak” manasındaki fiilin “Ğ” düşmesi ile Yılamak biçimine de kayıtlarda rastanmıştır. Uygun ses dönüşümleri ile Ağlamak fiiline bağlanır. Yuğlamak (matem töreni yapmak) kavramı ile de doğrudan alakalıdır.

5140-_Yığma: “Kitap” manası Cıyma biçiminden aktarılmıştır.

5141-_Yıldırma: “Kapı sürgüsü” manasındaki sözcüğün orijinali Cıldırma biçimindedir.

5142-_Yılgayak: “Yeni yıl” demektir (Türklerde Nevruz Bayramı’na denk düşer). Resmi Türkiye Türkçe’sine uygun söyleyiş aslında “Yılgayak” olmalıdır. Ancak Anadolu halk ağzına uygun bir aktarmada özgün biçim olan “Yılgayah” da yanlış olmayacaktır. Fakat bu durumda sondaki “H” harfini gırtlaksı söylemek daha uygun düşecektir. Kelime anlamı yılın geçişi demektir. Her ne kadar Yılgamak/Çılgamak/Cılgamak fiili “Kaymak” (özelde “Paten kaymak”) anlamına gelse de, ikincil anlamı da yeni yıla girmek demektir ve Türkçe’de “Yıl” sözcüğü ile “Kaymak” fiilinin bileşimine de uygun bir söyleyiş oluşturur (Yıl-kaymak). Türklerde Nevruz Bayramı’nı tanımlamakla birlikte ortak Dünya kültürü içerisinde 31 Aralık’ta kutlanan Yılbaşı gecesi için de kullanılır. Kelimenin “Paten pisti” manası Cılgayak başlığında verilmiş olup bu varyantın “Et bayramı” anlamına da kayıtlarda rastlanmıştır.

5143-_Yılgırmak: Tebessüm etmek manası dışında Kıvrılmak veya Kıvranmak manası da bulunur. Birbirine uzak gibi görünen bu iki anlamın birbiriyle olan alakası aslında son derece mantıksal olup, tebessüm etme durumunda yüz hatlarının veya ağzın kıvrılmasının bir sonucudur.

5144-_Yılmaya: Söylencelerde adı geçen uçan devedir. Bazen de ata benzeyen kanatlı bir deve olarak bahsi geçer. Sözcüğün birinci kısmı Yıldırım kelimesiyle aynı kökten gelir, Yılmanık sözcüğü parlak manası taşır. İkinci kısmı oluşturan “Maya” sözcüğü ise bazı lehçelerde tek hörgüçlü deve, bazılarında ise dişi deve manası taşımaktadır.

5145-_Yır: Türkçe Ir/Yır/Cır kökü ses, şarkı, cırıltı manaları ile alakalı kelimeler türetir. “Y” sesi düşmesi ile bu manalarla ilgili olmak kaydıyla sıklıkla “Yır-” ile başlayan kelimelerin “Ir-” biçimine dönüştüğü görülür.

5146-_Yırgalamak: “Eğlence tertip etmek” (parti vermek), “Neşelendirmek” manalarındaki kelimenin aslı Cırgalamak biçimindedir.

5147-_Yırmak: “Şarkı söylemek” anlamından başka mecazen sürekli bir şeyi tekrar tekrar söylemek veya bir isteği durmadan tekrarlamak ve böyle yaparak karşıdakini bıktırmak, usandırmak manalarında kullanılır.

5148- Yırtlaç: Utanmaz, edepsiz, arsız, haylaz, haşarı, yaramaz manalarındaki kelimenin Yırtlaş/Yırtlaz biçimleri de yaygındır. Sözcüğün kökeninde yırtılmak, yarılmak, patlamak içerikleri bulunur ve bu bağlamda “Ar damarı yırtılmış” tabirindeki manaya yaklaşır.

5149-_Yış: “Cangıl” (yoğun orman) manasındaki kelimenin Çış/Cış biçimleri de vardır.

5150-_Yiğleşik: “Manyetik” manasındaki kelimenin Türkiye Türkçesi’ne Yiğleşik şeklinde aktarılması da mümkündür. Her iki biçimde de Türkiye Türkçesi açısından herhangi bir uyumsuzluk bulunmadığı için ayrı bir başlık olarak verilmişlerdir.

5151-_Yiğirçemek: “Yere dökülmek” olarak izah edilen fiil aslında son derece özelleşmiş bir içerik ile dönerek düşmeyi veya dönerek inmeyi anlatır. Örneğin yaprağın ağaçtan düşmesinde olduğu gibi.

5152-_Yiğitmek: “Galip gelmek” manası taşıyan fiilin “Canını kurtarmak” anlamı da bulunur.

5153-_Yiğlemek: “Kutuplamak” veya “Mıknatıslamak” anlamındaki sözcüğün orijinali Yiğdemek biçimindedir. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümü geçerlidir.

5154-_Yiğlenmek: “Kutuplanmak” veya “Mıknatıslanmak” anlamındaki sözcüğün orijinali Yiğdenmek biçimindedir.

5155-_Yiğleşik: “Manyetik” manasındaki kelimenin aslı Yiğdeşik şeklindedir. Orijinal biçimde de Türkiye Türkçesi açısından herhangi bir uyumsuzluk bulunmadığı için ayrıca verilmiştir.

5156-_Yiğremek: “Bilinmez olmak” şeklinde izah edilen kelime Türk kültüründe bilinmez güçlerle veya varlıklarla iletişim kurulmasını veya bunlardan korkularak kaçınılmasını ifade eder. Bu fiilden türeyen Yiğrek/İğrek sözcüğü bilinmeyen varlık anlamına gelir. Ayrıca bilimde (özellikle de matematikte) bilinmeyen kavramları veya değerleri tanımlamakta kullanılır. Bu bağlamda Türk geleneğinde bilinmeyen değerin işareti “Y” harfidir (Batı kültüründeki “X” gibi).

5157-_Yinçi: “Hanımefendi” manasındaki sözcüğün İnçi söyleyişi de bulunur.

5158-_Yinik: “Kıymetsiz” şeklinde tanımlanmış olan kelime “Y” harfi düşmesi ile İnik olarak (İnmek fiilinden “Değeri azalmış” manasında) izah edilebilir. Yeğnik/Yiğnik/Yinik dönüşümü ile de Yeğni (hafif) kavramına bağlanır.

5159-_Yinikme: “Kıymetten düşmüş” demektir. Bu bağlamda “Gözden düşmüş” deyimindeki manayı da karşılamaktadır. “Y” harfi düşmesi ile İnmek (“Değeri azalmak” manasında) fiili ile alakalıdır.

5160-_Yiniş: “Tevazu” manasındaki sözcük “Y” harfi düşmesi ile İniş söylenişi ile değerlendirildiğinde İnmek fiiline bağlandığı açıkça görülür. Bu durum “Tevazu” (alçakgönüllülük) kavramının içeriği ile son derece uyumludur.

5161- Yipkelmek: İp/Yip kökünden türemiştir. “İp gibi incelmek” demektir. İpkelmek şeklinde aktarılmasının daha doğru olup olmayacağı değerlendirilmelidir.

5162-_Yipkin: “Mor”, “Eflatun” anlamlarındaki kelimin İpkin söylenişine “Menekşe rengi” manası ile rastlanmıştır.

5163-_Yoğaç: “Mütevazı” (alçakgönüllü) manasındaki kelimenin aslı Yovaç biçimindedir.

5164-_Yoğmak: “Yoğurmak” ve “Sıkıştırmak” içeriklerine sahip olan fiilin “Feshetmek” veya “Lağvetmek” anlamlarına Yoymak/Coymak biçimlerinde rastlanmıştır. Bu ikinci anlam grubu Yoy/Yoğ/Yok dönüşümü ile “Yok” kavramına bağlanmaktadır.

5165-_Yoğtaşı: Yontularak silindir hale getirilmiş büyük bir taşın ortası delinerek bir sırık geçirilir ve iki ucundan birleşen tahta kulplar takılır. Toprak dam, ahır tabanı veya avlu zemini düzeltmek için kullanılır. Sözcüğün farklı bir söyleniş biçimi olan “Loğtaşı” Ermenice ile ilişkilendirilse de hangi dilden diğerine geçtiği tam olarak net değildir. En azından her iki dil ile de uyum göstermektedir. Üstelik Türkçe’de “L/Y” dönüşümü bazı lehçelerde görülen bir durumdur. Yoğ/Yuğ/Yuw/Yuv kökü küresellik, silindir olma veya yuvarlanma bildirir.

5166-_Yoğuk: “Günah çıkarma” manasındaki kelimenin aslı Yovuk biçimindedir.

5167-_Yoğulmak: “Fesholmak” veya “Lağvolmak” anlamındaki kelimenin aslı Yoyulmak biçimindedir. Y/Ğ dönüşümü ile aktarılmıştır.

5168-_Yokatıcı: Yokedici anlamına gelen bir sözcüktür. Modern popüler kültürün etkisiyle Türk Dünyasının bazı yörelerinde halk dilinde kurgusal bir karakter olan “Terminatör”ü ifade edecek biçimde anlam kaymasına uğramıştır. “Yokadıcı” olarak da söylenir.

5169-_Yolaçan: “Avangard” manasındaki kelime Yol sözcüğü ve Açmak fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır.

5170-_Yolaçar: “Greyder” manasındaki kelime Yol sözcüğü ve Açmak fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. Damadın veya ailesinin geline gönderdiği hediyelere de bu tanımlama yapılmaktadır. Geline hediyeler göndermekle mecazen yol açılmakta ve böylece düğün tarihinin belirlenmesine imkan doğmaktadır.

5171-_Yolak: “Patika” ve “Pist” anlamları bulunan sözcüğün Zolak biçimine “Şerit” (yol bölümü) manası ile de rastlanmıştır. “Samanyolu” manasında kullanıldığı da eski kayıtlarda yer alır.

5172-_Yolay: Talihli, bahtlı, şanslı demektir. Aslı Colay biçimindedir. Col kavramı Türkçe Yol sözcüğünün farklı bir söylenişidir ve talih, baht, şans manalarında kullanılır.

5173-_Yolayak: “Tuvalet” (hela) manasındaki kelime asıl dilde Colayak biçimi ile yer almaktadır. Col/Yol ve Ayak sözcüklerinden oluşmaktadır. Anadolu’daki “Ayakyolu” tabirine denk düşmektedir.

5174- Yolazık: “Kumanya” (yol yiyeceği) manasındaki bileşik kelimenin aslı Yulazık biçimindedir. İlk sözcük Yul > Yol düzeltmesi ile aktarılmıştır. Yol ve Azık (basit yiyecek, erzak) sözcüklerinden oluşmaktadır. Azık kavramı büyük olasılıkla Ağzık (ağza atılan yiyecek anlamında) biçiminden “Ğ” düşmesi ile oluşmuştur.

5175-_Yolbakan: “Misafirperver” anlamındaki kelime Yol ve Bakan (gözleyen, izleyen) sözcüklerinin bileşik halinden oluşmaktadır. Kökendeki mana tam olarak “Yol gözleyen” (misafir bekleyen, misafir gelmesi için gözü yolda olan) demektir.

5176-_Yolayak: “Bozkır parsı” demektir. Colbars biçimi de mevcuttur. Col/Yol ve Bars/Pars sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir.

5177-_Yolbasar: “Eşkıya” demek olan sözcük Col/Yol kelimesi ve Basmak fiilin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. Yolbasmak fiili de eşkıyalık yapmak, yol kesmek, soygunculuk yapmak anlamlarında kullanılır.

5178-_Yolbaş: “Kavşak anıtı / direği” manası taşıyan kelime Col/Yol ve Baş sözcüklerinden oluşan bileşik bir kelimedir. Colbaş biçimi de bulunur. Ayrıca “Rehber” manasına da rastlanmıştır.

5179-_Yolçapar: “Kurye” veya “Postacı” anlamlarında kullanılan sözcük Yol ve Çapar (haberci) kelimelerinin bileşik halidir. Yolçapmak fiili de yol gitmek, yol tepmek manalarında kullanılır.

5180-_Yolçatı: “Dörtyol” veya “Kavşak” manasındaki kelime Yol ve Çat (kesişim yeri) sözcüklerinin bileşik halidir. Yolçatmak fiili de “Yol ayrımına gelmek” anlamında kullanılır.

5181-_Yoldama: “Terhis kağıdı” anlamında kullanılan sözcük orijin dilde Coldama biçimi ile yer alır. Yollama olarak aktarılması da mümkündür.

5182-_Yoltay: Talihli, bahtlı, şanslı anlamlarındaki kelimenin orijinali Coltay biçimindedir. Türkçe Yol sözcüğünün farklı bir söyleniş biçimi olan Col kavramı talih, baht, şans manalarında kullanılır.

5183-_Yolvuran: “Haydut” veya “Eşkıya” anlamlarındaki kelime Yol sözcüğü ve Vurmak fiilinin çekimli halinin bileşiminden oluşmaktadır. Yolvurmak kelimesi de “Haydutluk yapmak”, “Soygun yapmak”, “Yol kesmek” manalarında kullanılır.

5184-_Yolyazma: “Seyahatname” demektir. Yol ve Yazma (yazı) kelimelerinin bileşik halidir.

5185-_Yom: Baht, talih, şans, neşe, saadet, huzur (içsel) manalarındaki kelimenin Yum biçimi de yaygındır.

5186-_Yomak: “Destan” anlamı taşımaktadır. Comok/Comak/Cumak ise masal manasına gelir. Cumak kelimesine “Cinas” (söz oyunu) manasında da rastlanmıştır.

5187- Yomaklamak: “Kibar konuşmak” tanımının açıklanması gerekmektedir. Yomak sözcüğünün bilinen ilk anlamı “Destan” demektir. Yapılabilecek ilk yorum kibar konuşmaktan kastedilen şeyin lafı uzatmak, uzun uzadıya konuşmak veya şiir gibi konuşmak olabileceğidir. Ayrıca Yomak kavramıyla bağlantılı hatta farklı bir söylenişi olan Cumak kelimesine ise “Cinas” (söz oyunu) manasıyla rastlanmıştır. Cumaklamak ise “Cinas yapmak” (söz oyunu yapmak) demektir. Dolayısıyla burada kibar konuşmak söz oyunu yapmakla özdeş görülmektedir.

5188-_Yora: “Rüya tabiri” manasındaki kelimenin Yura biçimine de rastlanmıştır.

5189-_Yorlatmak: “Reçete yazdırmak” manasındaki kelimenin “Hızlandırmak” (yürüyüşü hızlandırmak, hızlı yürütmek, atı hızlandırmak) anlamı da bulunur.

5190-_Yortma: “Spor” / “İdman” manalarındaki Çortma kelimesinin inisiyatif kullanılarak bu biçimde aktarılması doğru bulunmuştur.

5191-_Yortmak: “Acele etmek” manası Cortmak biçiminden aktarılmıştır. At için “Dörtnala gitmek” anlamında da kullanılır. Çortmak fiilinin de ilişkili olduğu kanaatiyle “Spor yapmak” / “İdman yapmak” manalarının da bu kavramın içeriğine aktarılması yönünde inisiyatif kullanılmıştır.

5192-_Yorumak: “Metod uygulamak” olarak izah edilebilecek yan anlamlardan biri ilgi çekicidir. Asıl kök anlamı “Işık tutmak” veya “Aydınlatmak” şeklindedir. Bunun dışında Anadolu Türkçesi’nde Yormak fiili ile ifade edilen (özellikle rüya için kullanılan) “Tabir etmek” manasını karşılar. Aslında ses düşmesi ile ortaya çıkan Yormak fiilinin -yalnızca tabir etmek manası için olmak üzere- doğru söyleniş biçimidir.

5193-_Yosmak: “Süslemek” (tezyin etmek) demektir. “Başkasının / başka bir şeyin yerine koymak” ve “Benzetmek” manaları ise Osmak (kıyaslamak) fiilinin farklı bir söylenişi olarak değerlendirilmelidir.

5194-_Yosu: “Pas” manasındaki kelimenin Cosu/Cozu biçimleri de vardır. Yos/Cos kökü bir şeyin yüzeyini kaplamak içeriği ile ilgili olarak paslanmak, yosunlanmak, lekelenmek, kir kaplamak anlamlarında kelimeler türetir. Yoz (asıl niteliğini yitirmiş olan) kavramı ile de kökensel olarak bağlantılıdır. “Siyaset” ve “Merasim” manaları ise Moğolca’dan veya (daha düşük bir olasılıkla başka bir Ural-Altay dilinden) kaynaklanıyor olmalıdır.

5195-_Yotkurmak: “Genzi akmak” manasının yanında “Öksürmek” (Cötkürmek/Yötkürmek biçimi ile) manasına da rastlanır, ancak buradaki anlam da yine genizle alakalıdır. Dolayısıyla doğru karşılık “Genizden öksürmek” olmalıdır. Aynı şekilde Yotkurma sözcüğü de geniz akıntısı demek olduğu gibi genizden gelen öksürük manası taşır.

5196-_Yozamak: “Kısırlaşmak” şeklindeki asıl anlamın yanında “Soyu bozulmak” (Dejenere olmak) veya “Soysuzlaşmak” şeklindeki yan anlamları da bulunur.

5197-_Yozmak: Başka soydan bir hayvanla çiftleşerek kendi soyunun niteliklerinin bozulmasını tanımlamaktadır. Ağaçlar için ise aşının yanlış yapılması veya beklenen sonucu vermemesi nedeniyle niteliksizleşmesi, asli özelliklerini yitirmesi manasına gelmektedir.

5198- Yöndemek: “Programlamak” (program yapmak) anlamındaki kelimenin “Islah etmek” manasına da rastlanmıştır.

5199-_Yönelmek: “Naklolmak” (bağlı olarak “Nakledilmek”) manası Cönelmek biçiminden aktarılmıştır. Kabul gördüğü takdirde Türkçe’de zaten var olan fiile yeni bir anlam içereği olarak eklenmesi gerekecektir.

5200-_Yöneltmek: “Nakletmek” manası Cöneltmek biçiminden aktarılmıştır. Kabul gördüğü takdirde Türkçe’de zaten var olan fiile yeni bir anlam içereği olarak eklenmesi gerekecektir.

5201-_Yörelçe: Kelime aslında “Kirmen başı” veya “Baston topuzu” anlamlarında kullanılır ve Yerelçe söylenişi de vardır. “Vites topuzu” manası sonradan benzetme yoluyla ortaya çıkmış olmalıdır.

5202-_Yörelçek: “Kirmen başı” manasındaki kelimenin Yerelçek söylenişi de vardır.

5203-_Yudarha: Ejderha demek olan kelime Yutmak fiili ile alakası görülmektedir. Ancak Farsça kökenli “Ejderha” sözcüğü ile benzeşim bulunması da neredeyse kesin gibidir.

5204-_Yuğ: “Cenaze merasimi” anlamındaki kelimenin Yoğ söylenişi de yaygındır.

5205-_Yuğalamak: Ölü gömmek, cenaze kaldırmak, cenaze töreni yapmak manalarından başka “Boca etmek” (toprak, su) anlamları da bulunmaktadır. Bu anlam ölü gömülürken mezara toprak atılması veya ceset yıkanırken su dökülmesi ile alakalıdır. Ayrıca Yuhalamak (ayıplamak) fiili ile olan bağlantısı üzerinden kişiyi kınamak amacıyla “Toprak atmak” demektir. Yoğalamak söylenişi de mevcuttur. “Ziyan etmek” anlamı ise Yoğalamak fiilinde verilmiştir.

5206-_Yuğbasan: Cenaze yemeği (ölünün ardından verilen yemek) manasındaki bileşik kelimenin Yoğbasan biçimi de mevcuttur. Sadece Basan olarak söylendiği de bilinmektedir.

5207-_Yuğlamak: Cenaze ayini yapmak, yas merasimi düzenlemek anlamlarındaki fiilin Yuğdamak/Yoğdamak/Yoğlamak biçimleri de bulunur.

5208-_Yuğmak: “Silmek” veya “Ovalamak” manalarındaki kelimenin “Yıkamak” anlamının Yuvmak/Yuğmak/Yuymak/ biçimleri de yaygındır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

5209-_Yuğrak: “Hamur” anlamına sahip olan sözcüğün Yoğrak söylenişi de vardır. Ayrıca (Y/C dönüşümü ve “Ğ” düşmesi ile) Yurak/Curak biçimleri de bulunmaktadır. Aynı şekilde “Hamur / macun yapmak” anlamlarında kullanılan Yuğramak fiilinin Curamak/Yuramak biçimlerine de rastlanmıştır. “Hamur” manası ile ilgili olmak kaydıyla hemen her sözcükte Yoğ/Yuğ dönüşümü mevcuttur.

5210-_Yuğuşka: “Teneşir taşı” anlamındaki kelimenin Yuvuşka söylenişi de vardır.

5211- Yukarma: “İrtifa” manasındaki sözcüğün aslı Yoğarma biçimindedir. Türkçe “Yukarı” sözcüğü ile bağlantısı dikkate alınarak Yoğarma/Yuğarma/Yukarma dönüşümü ile aktarılmıştır. Çoğarmak/Coğarmak biçimleri de bulunur. “İrtifa kazanmak” anlamı taşıyan Coğarmak/Yoğarmak fiili de aynı şekilde Yukarmak olarak alınmıştır.

5212-_Yuku: Azerice’de Yuhu (yazılışı Yuxu) şeklinde yer alan kelime gırtlaksı “H” sesi ile söylenir. Bu dilde hem “Uyku” hem de “Rüya” manası taşır.

5213-_Yula: En yakın manasıyla “Rüya” olarak aktarılan bu sözcük aynı zamanda insan ruhunun uyku esnasında bedenden geçici olarak ayrılabilen hareketli kısmıdır. “Hayal gücü” anlamı da taşır. Cula biçimi de bulunur. Sözcüğün bir diğer anlamı ise “Meşale" demektir ve ruhun bir tür ateş veya ışık (enerji) olarak algılanmasının bir sonucudur. Bu anlamın “Yola” söylenişine de rastlanmıştır. Zol/Yol/Yul (talih) kelimesiyle de bağlantılıdır. Bundan başka kelimenin “Su kaynağı” içeriği de kayıtlarda yer almaktadır.

5214-_Yulamak: “Rüya görmek” şeklinde açıklanan bu sözcüğün tam anlamı gerçekte ruhun hareketli kısmının bedenden ayrılarak soyut diyarlara yolculuk yapması demektir. (Eski Türk inançlarında hareketli ve sabit ruhlar birbirinden farklı unsurlardır.) Hareketli ruh insan vücudunu geçici olarak terkedebilir. Bazen bu durumu hissetmek bile mümkün olmayabilir. Ayrıca sıradışı, esin kaynağı rüyaların görülmesi için de “Yulamak” tabiri kullanılır. Sözcüğün ayrıca kurtarmak manası da vardır.

5215-_Yulaşmak: “Hararetlenmek” anlamındaki fiilin Yulaçmak biçimi de bulunur.

5216-_Yulgamak: Kuşlar ve kümes hayvanları için “Tüy dökmek” manasında kullanılan kelimenin Y/Z dönüşümü ile Zulgamak biçimi de vardır.

5217-_Yultar: “Dizgin” anlamındaki kelimenin Yıltar biçimi de bulunmaktadır.

5218-_Yumak: Sözcüğün “Yıkamak” manasının Yuvmak/Yuğmak/Yuymak/Cuymak/Cuğmak/Cuvmak biçimleri de yaygındır. Türev fiiller için de aynı ses dönüşümleri geçerlidir.

5219-_Yunalga: Sözcük aslında baştan aşağı (tepeden tırnağa) yıkanma manasına sahiptir.

5220-_Yunlamak: “Lif sürmek” anlamına gelen fiil ayrıca Yün > Yun dönüşümüyle “Yün kırkmak” manasına da sahiptir. Ancak ekin Türkçe’deki işlevi bu mananın kullanılmasına pek müsait değildir.

5221-_Yunmak:

Çunmak/Cunmak/Yunmak/Yuğunmak/Yuyunmak/Yuvunmak biçimleri bulunur.

5222-_Yunt: “Yabani at” anlamındaki kelimenin Yund/Yond/Yont biçimleri de bulunur.

5223- Yunukmak: “Abdest almak” anlamındaki kelimenin Yunukmak/Yuğukmak/Yuvukmak dönüşümü içerisindeki söyleyişleri de vardır.

5224- Yunulçak: “Kirli çamaşır” (kökendeki içeriğe göre yıkanacak şey) anlamındaki kelimenin Yunulçak/Yuğulçak/Yuvulçak/Yuyulçak söyleyişleri de vardır.

5225-_Yunulmak: Yumak (yıkamak) fiilinden türeyen ve “Yıkanmak” (başkası tarafından) anlamındaki kelimenin Yunulmak/Yuğulmak/Yuvulmak/Yuyulmak dönüşümü içerisindeki söyleyişleri de vardır.

5226-_Yurlamak: “Rüya tabiri yapmak” manasındaki kelimenin “Haykırmak” manası Yırlamak (şarkı söylemek) fiili ile ilişkili bulunmuştur.

5227-_Yuşamak: “Benzemek” manasına gelir. Yuşamak/Uşamak/Oşamak/Oğşamak/Ohşamak kelimelerinin tamamı yaklaşık olarak aynı anlamı içerir.

5228-_Yuşka: “Acı biber” manasındaki kelimenin Çuşka biçimi de bulunur.

5229-_Yuşukmak: “Su fışkırmak” anlamına gelen fiilin “Laubali davranmak” veya “Ukalalık etmek” şeklindeki ikinci bir anlamı daha mevcuttur. Fakat bu ikinci mana grubu aslında “Uşukmak” fiilinin söyleyiş kolaylığı açısından başına “Y” harfi alarak söylenişidir.

5230-_Yutpa: Mitolojide yeraltındaki büyük denizde yaşayan Abra ve Yutpa adlı iki ejderhanın adı birlikte anılır.

5231-_Yuvalmak: “İhmal edilmek” manasının yanında “Tehir edilmek” anlamına Yubalmak biçimi ile rastlanır. Aslında iki içerik birbiri ile uyumlu olup yapılması gereken şeyin zamanında yapılmayıp ertelenmesi kastedilmektedir.

5232-_Yuvamak: “İhmal etmek” anlamı aslında ikincil olup asıl mana kıvırmak, yuvarlaklaştırmak, rulo yapmak şeklindedir. Aynı durum bu fiilden türeyen ve yuvarlanmak ilk manasına sahip olan Yuvanmak (teselli olmak) ve yuvarlatmak anlamındaki Yuvatmak (teselli etmek) fiilleri için de geçerlidir. “İhmal etmek” anlamının yanında Yubamak biçimi ile “Tehir etmek” manasına da rastlanmıştır. Yapması gereken şeyi zamanında yapmayıp ertelemek kastedilmektedir.

5233-_Yuvatmak: “Teselli etmek” anlamının yanısıra Yubatmak biçimi ile “Tecil etmek” manasına da rastlanmıştır. Birbirine uzak gibi görünse de aslında iki içerik birbiri ile uyumludur. Bir şeyi daha sonra yapacağını söyleyerek (tecil ederek) ikna etmek, kandırmak, avutmak (teselli etmek) demektir. “Oyalamak” manası da yine bu bağlamda değerlendirilmelidir.

5234-_Yuvha: Yılanların atası olan ve normal yılanlara göre çok büyük bir varlık olarak algılanır. Moğolca Zuha/Zuvha kelimesi ateş ve ocak manaları taşır. Ejderhaların ateş saçan varlıklar olması ile ilişkilidir.

5235-_Yuvka: “Yalaka” veya “Kibar” şeklindeki izahatların aslında birleştirilmesi gerekmektedir. Gereğinden fazla kibar davranarak yalakalık yapmak izahatı daha doğrudur. Sözcüğün kökeninde incelik, ince olma, ince davranma içeriği vardır.

5236- Yuzak: “Kilit” veya “Mühür” manasındaki kelimenin Yozak ve Yuşak söylenişleri de vardır.

5237- Yuzamak: “Kilitlemek” veya “Mühürlemek” manasındaki sözcüğün Yuşamak söylenişi de bulunmaktadır.

5238-_Yozakça: “Sahte para” (veya tağşiş edilmiş, ayarı bozulmuş altın para) anlamındaki sözcük Yoz (niteliğini / aslını yitirmiş) ve Akça (para) kelimelerinin bileşiminden oluşmaktadır.

5239-_Yüdek: “Alzheimer” ve Cüdek biçiminde “Zafiyet” manalarına rastlanmıştır. Aslında iki kavram birbirine çok uzak gibi görünmekle birlikte birbirleri ile doğrudan alakalıdırlar. İlk anlam hafıza zayıflığını ikincisi ise bedensel zayıflığı ifade eder. Zayıflık ise ortak tanımlayıcıdır. Yüdemek fiilinin “Alzheimer olmak” (hafızası zayıflamak) ve “Zafiyet geçirmek” (bedenen zayıflamak) manaları da bu çerçevede değerlendirilmelidir.

5240-_Yüğürmek: At için “Rahvan yürümek” manasında kullanılır. Farklı bir söylenişi olan Çüğürmek fiiline ise “Koşaradım gitmek” ve “Koşarcasına yürümek” manaları ile rastlanmıştır.

5241-_Yükünmek: “Secde etmek” manası anlam kayması/genişlemesi ile “Namaz kılmak” fiilini de ifade etmekte kullanılır.

5242-_Yülemek: “Benzemek” manasındaki kelimenin Çülemek biçimine de rastlanmıştır. Aynı ses dönüşümü türev fiillerde de bulunmaktadır.

5243-_Yülgümek: “Bileylemek” manasındaki kelime Zülgümek biçiminden Z/Y dönüşümü ile aktarılmıştır.

5244-_Yülük: “Traşlı” manasındaki kelimenin “Perişan” manası Çülük biçiminden aktarılmıştır.

5245-_Yülün: “Omurilik” manasındaki kelimenin Cülün/Çülün/Çulun/Çulun biçimleri de mevcuttur.

5246-_Yüzdük: “Maske” manasındaki kelimenin D/L dönüşümü ile Yüzlük şeklinde aktarılması da mümkündür.

5247-_Yüzlenmek: “Destek görmek” anlamındaki kelime “Yüz bulmak” deyimindeki manayı karşılar.

5248-_Yüzölçe: Yüz kelimesi ve Ölçmek fiilinin çekimli halinin bileşimidir. “Hektar” demektir.

5249-_Yüztüğen: “Maske” demektir. Yüz sözcüğü ve Tüğmek (örtmek) fiilinin bileşiminden oluşmaktadır. Eltüğen > Eldiven dönüşümü örnek alındığında Yüzdiven önerisi de yapılabilir.

5250-_Zada: Mitolojide “Yağmur Tanrısı“nın adıdır. Z/C dönüşümü ile farklı bir söylenişi olan Cada sözcüğü “Yağmur büyüsü” ve ayrıca Z/C/Y dönüşümü ile Yada ise “Yağmur taşı” (yağmur yağdırma gücü olan taş) anlamlarına gelir.

5251- Zağan: “Devasa” (büyük, iri) manasındaki kelimenin Z/Y dönüşümü ile Yağan biçimi de bulunmaktadır. Zağna/Yağna ise “Fil” demektir.

5252-_Zambu: Yakutlara göre Cennet’te büyüyen Yaşam Ağacıdır. Tanrıça Kupay/Kübey bu ağaçta yaşar ve göğüsleriyle insanlığı besler. Dört nehrin kaynaklandığı bu ağacın dibinde bir ejderha yatar. Sözcüğün etimolojisi netleştirilememiştir. Çevre kültürlerle etkileşim var gibi gözükmektedir.

5253-_Zayan: Mitolojide “Zafer Tanrısı” olarak bahsi geçer. Eski kaynaklarda Dayan adlı bir mağara ruhundan bahsedilmektedir. Çok büyük olasılıkla aynı ruhun D/Z dönüşümü ile farklı söyleniş biçimleridir. Zafer Tanrısı için savaşlardan önce veya sonra bir mağarada törenler yapılıp sunu veriliyor olması nedeniyle mağara ruhu olduğu şeklinde algılanmış olmalıdır.

5254-_Zol: “Hat” anlamında kullanılan sözcük aslında “Y-Z” dönüşümüyle Türkçe “Yol” sözcüğünün farklı bir söylenişinden başka bir kelime değildir. Ancak anlam özelliştiği için bu söyleyiş tercih edilmiştir. Talih, baht, şans anlamındaki Col kelimesi ise yine Türkçe Yol sözcüğünün aynısıdır.

5255-_Zögey: “Eşek arısı” veya “Yaban arısı” demektir. Moğolca kökenli olma olasılığı yüksektir. Kelime kökünde birşeyler taşımak, nakletmek ve acı çektirmek anlamı vardır. Arı, Moğol halk kültüründe kutlu bir hayvan sayılır. Efsaneye göre Bürküt (Kartal Tanrı) en iyi yiyeceğin ne olduğunu merak eder ve bunu öğrenme görevini arıya verir. Yaban arısı konduğu her canlının etini ısırır ve canını yakar. Gökte dolaşan arıya kırlangıç rastlar ve en iyi etin insan eti olduğunu arıdan öğrenir. Ancak ısırarak arının dilini koparan kırlangıç, konuşma yeteneğini yitirmesine neden olur. Kartal arıya sorduğunda aldığı yanıtı yılan sesine benzeterek en iyi etin yılan eti olduğuna karar verir. O günden beri arılarak vızıldamaktadır ve kartalların da en sevdiği yiyecek yılan etidir. Cögey söylenişi de vardır.

5256-_Zülde: Bir boyun (kabilenin) veya sülalenin, ailenin kullandığı “Arma” demektir. Sülde kelimesi kabilenin koruyucu ruhunu ifade eder. Sülde insanı toplumsal bilince (yani ortak benliğe) bağlı kılan ruhtur. Sölde sözcüğünün kemik, ilik, iskelet anlamları taşıdığı bilinmektedir ki eski Türk-Moğol inançlarında ruhun kemikte bulunduğuna inanıldığı da bilinmektedir. Zülde kabileyi ve onu koruyan ruhu sembolize eden bir tür damga veya armadır.

Benzer Yazılar